The Four Foundational Layers of Tradition in Religious Education

Yıl 2025, Sayı: 26, 82 - 101, 25.12.2025

Ahmet Özalp

https://doi.org/10.34085/buifd.1756986

Öz

This article explores the possibility of reconstituting the discipline of religious education by critically reflecting on its essence, orientation, and intellectual foundation within the framework of tradition. It aims to analyze the reductionist and exclusionary mindset of modernity toward the past, while highlighting the constructive potential of traditional thought for the discipline. By examining texts that problematize the modernity-tradition relationship, the study offers a comparative conceptual and intellectual analysis to illuminate the horizons tradition might open for the field. The article first discloses how tradition has been marginalized within the onto-epistemic regime of modernity, resulting in a rupture among knowledge, truth, and subjectivity. It then redefines tradition not merely as a historical transmission but as a dynamic ground that produces meaning, offers direction, and shapes the future. On this basis, a tradition-oriented rethinking of religious education is proposed across four dimensions: (1) ontological depth, (2) epistemological structure, (3) axiological horizon, and (4) reconstructive reflex. These dimensions enable the discipline to be repositioned as an intellectual field oriented toward truth, value, and meaning. Based on the premise that any religious education model detached from the metaphysical and intellectual contexts of its own tradition remains reductionist, the article examines conceptual pathways that reconnect the discipline with essence, meaning, and direction. In this regard, engaging with tradition is not a nostalgic act, but an encounter with a living intellectual horizon. Religious education, through its historical depth, may thereby recover its identity and become a subject capable of shaping its own narrative.

Anahtar Kelimeler

Religious Education , Instruction , Islamic Thought , Tradition , Culture

Din Eğitiminde Geleneğin Dört Kurucu Katmanı

Öz

Elinizdeki makale din eğitimi disiplininin mahiyetini, yönünü ve entelektüel zeminini gelenek temelinde düşünmeye yönelerek onun yeniden teşekkülünün olanağını sorgulamaktadır. Bu çerçevede çalışmanın amacı modernizmin geçmişe yönelik indirgemeci, dışlayıcı zihniyetini çözümlemek ve buna karşılık geleneksel düşüncenin sunduğu kurucu imkanları disiplin açısından ortaya koymaktır. Modernizm-gelenek ilişkisini problematize eden metinlerin incelenmesi yoluyla hem kavramsal hem de düşünsel bağlamda karşılaştırmalı bir çözümleme gerçekleştirilmekte, geleneğin disiplin için oluşturabileceği muhtemel ufuklar anlaşılmaya gayret gösterilmektedir. Makale, ilk olarak modernizmin kurduğu onto-epistemik rejimde geleneğin ötekileştirilmesini ve bu dışlamanın bilgi, hakikat, özne arasında yol açtığı kopuşu açığa çıkarmaktadır. Ardından gelenek kavramı, yalnızca tarihsel bir aktarım değil; anlam kuran, yön belirleyen ve geleceği biçimlendiren dinamik bir zemin olarak konumlandırılmaktadır. Buradan hareketle din eğitimi disiplini için dört kategoride gelenek temelli bir yeniden düşünme önerisi sunulmaktadır: (1) Ontolojik derinlik katmanı, (2) epistemolojik boyut, (3) aksiyolojik ufuk ve dolayısıyla (4) yeniden kuruculuk refleksi. Söz konusu veçheler din eğitiminin hakikat, değer ve anlam üretimine açık, entelektüel bir disiplin olarak konumlandırmasını mümkün kılmaktadır. Metin, kendi geleneğinin metafizik/entelektüel bağlamlarına temas etmeyen bir din eğitimi tasavvurunun indirgemeci kalacağı ön kabulünden hareketle; disiplini anlam, yön ve öz ile buluşturacak düşünsel olanakları tartışmaya açmaktadır. Geleneğe temas, geride kalmış bir geçmişle değil; yaşayan mefkurenin bizzat kendisiyle temas anlamı taşımaktadır. Bu bağlamda tarihinin sunduğu düşünsel açılımlar sayesinde din eğitimi, sadece kendi kimliğini bulmakla kalmaz; aynı zamanda kendi anlatısını tasarlayan bir özneye dönüşebilir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi , Öğretim , İslam Düşüncesi , Gelenek , Kültür

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. "İslâm Bilim Geleneğinin Tarihsel Epistemolojisi". Düşünce ve Gelenek. ed. Musa Kazım Arıcan vd. 29–57. Ankara: Hece Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Adorno, Theodor W. ─ Horkheimer, Max. Aydınlanmanın Diyalektiği. çev. Nihat Ülner-Elif Öztarhan Karadoğan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 1. Basım, 2014.
• Aktay, Yasin ─ Akın, Mahmut Hakkı. Bir Müslüman Gelenek ve Muhafazakarlık'a Nasıl Bakmalı? İstanbul: Beyan Yayınları, 2. Basım, 2022.
• Alpyağıl, Recep. "Bir Geleneğin Tecrübeleriyle Geleceğin Felsefesini Kurmak". Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. 229–233. İstanbul: y. y., 2010.
• Apaydın, Talip. Sarı Traktör. İstanbul: Cem Yayınevi, 1983.
• Armağan, Mustafa. "Hangi Gelenek?". I. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı: İslam, Gelenek ve Yenileşme. 205–207. İstanbul: TDV. İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1996.
• Armağan, Mustafa. "Heidegger, Nasr ve Hodgson: Gelenekle Yeniden Yüzleşme". Muhafazakâr Düşünce I/3 (2005), 29–38.
• Arpacı, Mücahit. "Öğretmen ve Velilerin İDKAB Dersinde Değerler ve Değerler Eğitimi Hakkındaki Görüşleri -Diyarbakır Örneği-". Marife: Dini Araştırmalar Dergisi XIV/2 (2014), 107–121.
• Arslan, Hüsamettin. İnsan Bilimlerine Prolegomena Dil, Gelenek ve Yorum. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1. Basım, 2002.
• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2018.
• Atay, Oğuz. Tehlikeli Oyunlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Basım, 1984.
• Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 5. Basım, 2024.
• Aydın, Mustafa. "Modern Dönemlerde Gelenek, Din ve İslâm". Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 40 (2004), 50–67.
• Baykan, Erdal. "Gelenekselci Ekolün Din-Bilim Bağlamında Aydınlanma Eleştirisi -S. Hüseyin Nasr Örneği-". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2002), 201–216.
• Bilgin, Vejdi. "Gelenek, Modernlik ve Din: Üç Rekabet Alanı". Eski Yeni 17 (2010), 19–27.
• Bulut, Nurgül. İnanç ve Ahlak Dini Tavrın Seküler Dönüşümü. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2021.
• Cebeci, Suat. "Din Eğitim Açısından Dinî Yaşantıların Gelenekleştirilmesi". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1996), 75–98.
• Cevizci, Ahmet. Eğitim Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 8. Basım, 2021.
• Ceylan, Yusuf. "Din Eğitiminde Felseiİ Temellendirme Problemi ve Ortaya Çıkardığı Sorunlar Üzerine Bazı Değerlendirmeler". Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/3 (2017), 129–146. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.340973
• Ceylan, Yusuf. "Eğitimin Doğası ve Din Eğitimi: Günümüzde Din Alanında Eğitimli Olmanın Anlamı". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2018), 35–54. https://doi.org/10.21054/deuifd.450893
• Chittick, William C. "İslami Eğitimin Amacı". çev. Nurullah Koltaş. Geleneğin Işığında Eğitim. ed. Jane Casewit. 181–195. İstanbul: Edam Yayınları, 2016.
• Coomaraswamy, Ananda K. "Okuryazarlık Öcüsü". çev. Nurullah Koltaş. Geleneğin Işığında Eğitim. ed. Jane Casewit. 25–42. İstanbul: Edam Yayınları, 2016.
• Cömert, Bedrettin. Mitoloji ve İkonografi. Ankara: Ayraç Yayınevi, 1999.
• Çavuşoğlu, Halil. "Varoluşçuluğun Terminolojisinin Kökenleri ve Özcülüğün Kavramsal Epistemolojisi Üzerine". Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2023), 1–16.
• Çil, Hüseyin. "Sınırın Ötesinde Yaşamak: René Guénon Düşüncesinde Modernite, Gelenek ve Hakikat". Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 15 (2021), 188–201.
• Çınar, Aliye. "Din, Ahlak ve Gelenek". Muhafazakâr Düşünce I/3 (2005), 73–88.
• Dellaloğlu, Besim F. "Gelenek Meselesi". Sosyoloji Dergisi 3/22 (2011),
• Dellaloğlu, Besim F. Modernleşmenin Zihniyet Dünyası: Bir Tanpınar Fetişizmi. Ankara: Kadim Yayınları, 4. Basım, 2016.
• Demir, Ömer. "Felsefe ve Din Eğitimi İlişkisinde Felsefi Kazanımlar". EKEV Akademi Dergisi 64 (2015), 195–224. Durmuş, Alpaslan. "Türk Din Eğitiminde Öncü Bir İsim: Beyza Bilgin". Değerler Eğitimi Dergisi 1/3 (2003), 145–168.
• Egemen, Bedi Ziya. Terbiye İlminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi. Ankara: AÜİF Yayınları, 1965.
• Feyerabend, Paul. Özgür Bir Toplumda Bilim. çev. Ahmet Kardam. İstanbul: Ayrıntı Yayınevi, 1. Basım, 1991.
• Foucault, Michel. Bilginin Arkeolojisi. çev. Veli Urhan. İstanbul: Birey Yayıncılık, 1. Basım, 1999.
• Gadamer, Hans Georg. Hakikat ve Yöntem. çev. Hüsamettin Arslan-İsmail Yavuzcan. 2 1. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1. Basım, 2008.
• Gadamer, Hans Georg. Hakikat ve Yöntem. çev. Hüsamettin Arslan-İsmail Yavuzcan. 2 2. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1. Basım, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu 'ulûmi’d-dîn. 1. Beyrut: Şeriketu Dâri’l-Erkâm İbn-i Ebi’l-Erkâm, 1. Basım, 1998.
• Gencer, Bedri. "Modern Dünyada Gelenek ve Gelenekselcilik". Eskiyeni 16 (2010), 82–89.
• Giddens, Anthony. Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1. Basım, 1994.
• Guénon, René. Doğu ve Batı. çev. Fahrettin Arslan. İstanbul: Yeryüzü Yayınları, 1980.
• Guénon, René. Niceliğin Egemenliği ve Çağın Alametleri. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Guénon, René. Kadim Bilimler ve Bazı Modern Yanılgılar. çev. Fevzi Topaçoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Guénon, René. Modern Dünyanın Bunalımı. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2020.
• Güler, İlhami. "Tarih ve "Tarih-Dışı" Arasında Gelenek". Kelam Araştırmaları Dergisi III/2 (2005), 45–51.
• Gümüş, Süleyman. "Değerler Eğitimi". Modern Dünyada Çocukluk ve Çocuk Eğitimi: Temalar, Tartışmalar, Kuramlar. ed. Süleyman Gümüş-Z. Şeyma Altın. 183–278. Ankara: Nobel Yayınları, 2022.
• Gümüş, Süleyman. "Din Pedagojisinin Doğuşu". Modern Dünyada Çocukluk ve Çocuk Eğitimi (Temalar, Tartışmalar, Kuramlar). ed. Süleyman Gümüş-Z. Şeyma Altın. 65–104. Ankara: Nobel Yayınları, 2022.
• Gümüş, Süleyman. Din Okuryazarlığının Doğuşu: Modern Dindar Öznenin Soykütüğüne Giriş. İstanbul: DBY Yayınları, 2023.
• Güzel, Murat. "Eliot ve Gadamer’de Gelenek Sorunu: Değişen Gelenekle Muhatap Olmak". Tezkire 71 (2020), 31–43.
• Hekman, Susan. Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik Mannheim, Gadamer, Foucault ve Derrida. çev. Hüsamettin Arslan-Bekir Balkız. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1. Basım, 1999.
• Illich, Ivan. Okulsuz Toplum. çev. Kübra Öztürk. İstanbul: Şule Yayınları, 95. Basım, 2024.
• İnal, Kemal. Özgür Üniversite Kavram Sözlüğü: Söylem ve Gerçek. ed. Fikret Başkaya, Ankara: Özgür Üniversite Kitaplığı, 2005.
• Kahraman, Hasan Bülent. Türk Şiiri, Modernizm, Şiir. İstanbul: Büke Yayınları, 1. Basım, 2000.
• Karaaslan, Ebuzer. "Geleneğin Modern Müdafaası: Bir Modernlik Söylemi Eleştirisi". Abant Sosyal Bilimler Dergisi 21/3 (2021), 883–960.
• Karadeniz, Sıtkı. "Gelenek Üzerine Bir Okuma Denemesi "Geçmişle Gelecek Arasında Gelenek"". Milel ve Nihal IV/2 (2007), 29–47.
• Karaman, Hayrettin. "Fıkıhta Gelenek ve Yenileşme". 1. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı: İslam, Gelenek ve Yenileşme. 29–40. İstanbul: TDV. İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1996.
• Kaya, Selin. "Anlama ve Gelenek: Hans-Georg Gadamer’in Felsefî Hermeneutiğinde Anlamada Geleneğin Rolü Sorunu". Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 30 (2017), 635–640.
• Kılıç, Ahmet Faruk ─ Ağçoban, Sıddık. "Gelenek ve Modernizm Bağlamında İslam". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XV/28 (2013), 223–242.
• Kızılabdullah, Yıldız ─ Yürük, Tuğrul. "Din Eğitimi ve Öğretiminin Temelleri". Din Eğitimi. ed. Mustafa Köylü-Nurullah Altaş. 81–108. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2014.
• Kutluer, İlhan. "Rene Guenon’dan Seyyid Hüseyin Nasr’a: Gelenekselci Ekol’e Ait Öğretilerin Türkiye’ye İntikali ve Algılanış Biçimleri". Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri. ed. İsmail Kara-Asım Öz. 404–448. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Baskı, 2013.
• McLean, George F. "Yaşayan Düşünce Olarak Gelenek: Hans-Georg Gadamer". çev. Hafsa Fidan. Bilimname: Düşünce Platformu II/6 (2004/3), 23–40.
• Mehmedoğlu (Konuk), Yurdagül. Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi (1838-1920). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2001.
• Mehmedoğlu (Konuk), Yurdagül. Erişkin Bireyin Kendilik Bilinci ve Din Eğitimi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Mehmedoğlu, Yurdagül. "Batılılaşma, Din Eğitimi ve Yakın Tarihimizde Temel Eğitim Olgusu". Yeni Türkiye VI/32 (2000), 777–786.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Bilgi ve Kutsal. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2009.
• Nasr, Seyyid Hüseyin Makaleler II. çev. Şehabeddin Yalçın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Nietzsche, Friedrich. Tarih Üzerine. çev. Nejat Bozkurt. İstanbul: Say Yayınları, 6. Basım, 2000.
• Nurdan, Gülçin Tuğba. "Gelenek ve Modernizm Bağlamında "Sarı Traktör" Simgesi". ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/1 (2020), 309–320.
• Okumuşlar, Muhiddin. "Din Eğitimi’nin Bilimselleşmesi/Neliği". Din Eğitimi. ed. Recai Doğan-Remziye Ege. 59–84. Ankara: Grafiker Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Onbaşı, Funda Gençoğlu. "'Geleneksel' ve 'Modern': Sınırlar ve Geçirgenlikler Üzerine". Doğu Batı 25 (2003), 83–98.
• Öçal, Şamil. "“Gelenekçilik” ve İslam Düşüncesinde Gelenek". Eski Yeni 16 (2010), 18–21.
• Özalp, Ahmet. "Din Eğitimi Bağlamında İnsanın Kutsalla İlişkisinin Araçları Olarak İslam Düşüncesinde Bilginin Kaynakları". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XI/24 (2020), 42–68.
• Özalp, Ahmet. "Molla Sadrâ’nın Hareket-i Cevherî Teorisi Bağlamında Eğitimde İnsan Tasavvuru". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2023), 36–65.
• Özalp, Ahmet. İslâm Düşüncesi Bağlamında Eğitimde Bilgi Problemi. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Özdemir, Mustafa. "Edebiyatımızda Gelenek ve Değişim Hakkında Bir Derkenar". Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 4 141–151.
• Özlem, Doğan. Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi. İstanbul: Notos Kitap, 1. Basım, 2012.
• Seçkiner, Ezgi. "Niklas Luhmann’ın Autopoietik Toplum Görüşü ve Yerelleşme Olgusu". Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi E-Dergi 3/2 (2014), 1–20.
• Selçuk, Mualla. "Din Öğretiminde Etik". Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 15/44 (2005), 203–212.
• Shils, Edward. "Gelenek". çev. Hüsamettin Arslan. Doğu Batı 25 (2003), 101–131.
• Söğütlü, İlyas. "Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Modernleşme: Kırılmalar ve Süreklilikler". Muhafazakar Düşünce Dergisi 5/18 (2008), 33–54.
• Sülemî, Ebû Abrurrahmân. "Kitabu beyâni’ş-şeri’ati ve’l-hakikati". Mecmua-i âsâr-i Ebû Abdurrahmân es-Sülemî. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2009.
• Şanlı, Naşide. Molla Ahmed el-Cezerî'de Biliş ve Oluş Eğitim Perspektifinden Bir İnsan Tasavvuru. Bursa: DTA Yayıncılık, 2025.
• Şekerci, Muhammet ─ Göregen, Mustafa. "René Guénon’un Din ve Gelenek Anlayışı". Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (2024), 35–58.
• Şisman, Mehmet. Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Yayıncılık, 16. Basım, 2016.
• Tahralı, Mustafa. "Yaşanılan Dinin Neresi Gelenek, Neresi Dindir?". 1. Uluslararası Kutlu Doğum İlmî Toplantısı: İslam, Gelenek ve Yenileşme. 267–271. İstanbul: TDV. İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1996.
• Tatar, Burhanettin. "Nostalji ve Ütopya Arasında Gelenek Sorunu". Bilimname : Düşünce Platformu II/6 (2004/3), 5–22.
• Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Yayıncılık, 3. Basım, 2005.
• Touraine, Alain. Modernliğin Eleştirisi. çev. Hülya Tufan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 4. Basım, 2002.
• Tutar, Hasan. "Modernite ve Gelenek İkileminde Kimlik Tasavvurları". Sakarya Üniversitesi İktisat Dergisi 1/1 (2012), 56–69.
• Ulukütük, Mehmet. "Çağdaş İslâm Düşüncesinde Din ve Akıl İlişkilerini Gelenek ve Modernlik Bağlamında Okumanın Sorunları: Câbirî Özelinde Bir Eleştirel Soruşturma". Muhafazakâr Düşünce XIII/48 (2016), 11–39.
• Yılmaz, Alim. "Gelenek, Dil ve Ahlak: Hermenötik Bir Yaklaşım". Muhafazakâr Düşünce I/3 (2005), 105–118. Yılmaz, Hüseyin. "Gelenek, Gelenekçilik ve Gelenekselcilik". Muhafazakâr Düşünce I/3 (2005), 39–53. Young, Julian. Nietzsche. çev. Bülent O. Doğan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 4. Basım, 2015.