Mekkî B. Ebî Tâlib’in et-Tebsıra Adlı Eseri Çerçevesinde Kıraat Usûlüne Katkıları

Yıl 2025, Sayı: 26, 328 - 346, 25.12.2025

Ömer Faruk Şahin

https://doi.org/10.34085/buifd.1761849

Öz

Bu çalışma, Mekkî b. Ebî Tâlib’in et-Tebsıra adlı eserinde ortaya koyduğu kıraat metodolojisini, klasik literatürde sahihliğin temelini oluşturan üç şart (mushaf hattına uygunluk, Arap dilinin muteber kaidelerine uygunluk ve sahih isnâd) çerçevesinde incelemektedir. Kur’an kıraatleri, erken dönemden itibaren sadece rivayete dayalı bir aktarım alanı değil, aynı zamanda dilsel ve yazı kaynaklı çeşitliliği ilmî ilkeler doğrultusunda düzenleyen bir dirayet disiplini olarak şekillenmiştir. Bu sebeple et-Tebsıra, kıraat vecihlerini sadece nakleden bir metin değil, onların niçin o şekilde okunduğunu açıklayan metodolojik bir kaynak hüviyetindedir. Çalışma, metin merkezli bir yöntemle yürütülmüş, eserin özellikle istiâze, besmele, hâ-i kinâye, med-kasr, hemze ve imâle gibi usûl konuları ayrıntılı biçimde analiz edilmiştir. Bu inceleme sırasında Mekkî’nin konuları belirli bir düzen içinde ele aldığı, örnek ayetler üzerinden açıklamalar yaparak ardından dilsel gerekçelendirme ve tenkit/tercih safhasına geçtiği görülmüştür. Bulgular, söz konusu yöntemin Endülüs-Mağrib geleneğinin dil merkezli kıraat anlayışı ile uyumlu olduğunu ve Dânî ile İbnü’l-Cezerî çizgisinde devam eden bir ilmî süreklilik oluşturduğunu göstermektedir. Araştırma sonuçlarına göre Mekkî, kıraat değerlendirmesinde rivayet ve dirayet dengesini bilinçli şekilde gözetmiş, hatta isnâdı sahih olsa bile Arap dili kıyasına aykırı olan bazı vecihleri şâz olarak değerlendirmiştir. Bu yaklaşım, onu yalnızca rivayet aktarımı yapan bir muhafız değil, kıraatin sahihlik ölçütlerini aklî ve dilsel temellere dayandıran bir otorite hâline getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Usul , Endülüs kıraat geleneği , et-Tebsıra , Mekkî b. Ebî Tâlib

Mekkī b. Abī Ṭālib’s Contributions to the Methodology of Qirāʾāt in the Framework of His Work at-Tabsira

Öz

This study examines the methodological framework articulated by Makkī b. Abī Ṭālib in al-Tabsira, focusing specifically on the three foundational conditions that determine the authenticity of Qur’anic readings in the classical tradition: conformity to the ʿUthmānic rasm, adherence to the recognized grammatical principles of the Arabic language, and the presence of a sound and reliable isnād. From the earliest period, qirāʾāt developed not only as a field of transmitted recitations but also as a discipline of analytical reasoning that systematized linguistic and orthographic variation. In this respect, al-Tabsira is not merely a compilation of reading variants; rather, it serves as a methodological source that explains the rationale behind the acceptance or rejection of particular readings. The study employs a text-centered analytical approach, examining key uṣūl topics including istiʿādha, basmala, the hāʾ of kināya, madd and qaṣr, the articulation and facilitation of the hamza, and imāla. The findings indicate that Makkī treats these issues in a structured and pedagogically oriented manner, beginning with textual examples and proceeding to linguistic justification, followed by critical evaluation and preferential judgment. His approach aligns with the language-oriented qirāʾa tradition characteristic of the Andalusian–Maghribi scholarly milieu and displays methodological continuity with the later works of Abū ʿAmr ad-Dānī and Ibn al-Jazarī. Moreover, the study demonstrates that Makkī maintains a deliberate balance between transmitted authority (riwāya) and analytical reasoning (dirāya). His willingness to classify certain readings as shādhdh despite sound isnād, when deemed linguistically irregular, positions him as a scholar who grounded the authenticity of qirāʾāt in both reliable transmission and linguistic coherence.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Methodology , Andalusian Qirāʾāt Tradition , al-Tabsira , Makkī ibn Abī Ṭālib

Kaynakça

• Ahmet, Madazlı. “İbn Şüreyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/383. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 Mart 2019. 107-139.
• Altıkulaç, Tayyar. “Ebü’l-Hasan İbn Galbûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/499-500. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Altıkulaç, Tayyar. “Mekkî b. Ebû Tâlib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/575. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-arifin. 2 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İslamiyye, 1370/1951.
• Dânî, Ebû Amr b. Saîd b. Osman. Câmiu’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Dânî, Ebû Amr b. Saîd b. Osman. el-Müktefâ fi’l-vakf ve’l-ibtidâ. thk. Cemaleddin Muhammed Şerif. Dârü’s-Sahâbe li’t-türâs, 2006.
• Dânî, Ebû Amr b. Saîd b. Osman. et-Teysîr fi'l-Kıraati's-Seb. thk. Otto Pretzl. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2010.
• Dânî, Ebû Amr b. Saîd b. Osman. Müfredâtü’s-seb’a. thk. Abdurrahim et-Tarhûnî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1432/2011.
• Dûserî, İbrahim b. Saîd. Muhtasaru’l-ibârât li mu’cemi mustalehâti’l-kırâât. Riyâd: Dârü’l-Haddâra, 2008.
• Ergenç, Necip. Mekkî B. Ebî Tâlib ve et-Tebsıra Fi’l-Kıraati’s-Seb‘ Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Çelik Yayınevi, 1. Basım, 2018.
• Hamevi’, Ahmed b. Ömer, Muhammed Ebi’r-Rıza. el-Kavâid ve'l-işârât fi usûli'l-kırâât. thk. Abdülkerim b. Muhammed el-Hasen Bekkar. Şam: Dârü'l-Kalem, 1986.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kāsım Halef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûsâ. Kitâbü’s-sıla. 2 Cilt. thk. İbrahim el-İbyârî. Mısır: Dâru’l Kitâbü’l Mısriyye. 1409/1989.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. 8 Cilt. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca’fer Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Halef el-Ensârî. el-İknâ’ fl’l-kırââti’s-seb’i. Thk. Abdlmecid Katâmış. 1. Bs. Dımeşk: Dârü'l-Fikr, 1982.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-Kıraâti’l Aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Tayyibetü’n-neşr. thk. Muhammed Temim ez-Zâ’bi. Riyad: Eliflâmmîm, 2015.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Takrîbü’n-neşr. thk. Abdullah Muhammed el-Halili. Beyrut: Dârü'l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed. Gâyetü’n-nihâye. thk. G. Bergstraesser. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbrahim, Nebil b. Muhammed. Kıraat İlmi (Doğuşu Gelişmesi ve İslamî İlimlere Etkisi). çev. Yavuz Fırat. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2021.
• İsmail, Nebil Muhammed İbrahim. Kıraat İlmi. çev. Yavuz Fırat. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2021.
• Kalaç, Habip. “Bir Müfessir Olarak İmam Kurtubî’nin Tefsir Metodolojisi.”, ed. Zeki Keskin. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Karaaslan, Nasuhi Ünal. “Ebu’t-Tayyib İbn Galbûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/500-501. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kayapınar, Durmuş Ali. Mekkî İbnü Ebî Tâlib el-Kaysî: Asrı, Hayatı ve Eserleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1986.
• Kıftî, Ali b. Yusuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l Fikr’il-Arabi, 1406/1986.
• Kılıç, Servet. Kırâat İlminde Mekkî b. Ebî Talib. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2021.
• Maşalı, Mehmet Emin, Kur’an’ın Metin Yapısı: Kıraat Farklılıkları Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. er-Riâye li tecvîdi’l kırâati ve tahkîki lafzı’t-tilâve. thk. Mektebetü Kurtuba. Kurtuba: Müessesetü Kurtuba, 1426/2005.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. et-Tebsıra fî’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Ahmed Halid Şükrü-Muhammed Desûkî. Mısır: Dârü’s-Selam, 1440/2019.
• Mes’ûl, Abdu’l-Âlî b. Abdurrahman. Mu’cemu mustalehâti’l-kırââti’l-Kur’aniyye ve mâ yetealleku bih. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “Âmirîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özdemir, Mehmet. “İbn Ebî Âmir Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/6-8. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfûr. Kitâbü'l-vakf ve'l-ibtidâ. thk. Muhsin Haşim Derviş. Ürdün: Dârü'l-Menâhic, 2001.
• Yıldız, Cafer. On Kıraat Bağlamında İdğâm Olgusu. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2023.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr. 2 Cilt. thk. Beşşar Avvâd Ma’rûf, Şuayb el-Arnavûd vd. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1408/1988.