Fıkhî Açıdan Arazi Kiralama Akitlerinde Bedel Tartışmaları: Urûz ve Mahsûl Karşılığı Kiralama Örneği

Yıl 2025, Sayı: 26, 347 - 366, 25.12.2025

Mübarek Ölmez , Amer Aldershewi

https://doi.org/10.34085/buifd.1767134

Öz

İslâm hukuku literatüründe, bireyler arası mal ve hizmet ilişkilerini düzenleyen muamelatın önemli bir parçası olan kiralama işlemleri, tarih boyunca farklı toplumsal ve ekonomik şartlar çerçevesinde çeşitli uygulama biçimleriyle ele alınmış ve fıkhî tartışmalara konu olmuştur. Bu doğrultuda özellikle arazi kiralama akitleri, bedelin belirlenmesi ve ürün paylaşım esasları yönüyle fıkıh doktrininde tartışmaların odağında yer almıştır. İslâm hukukunda araziye dair tasarruflar, kiralama akdinin yanı sıra müzâraa, müsâkât ve muhâbere gibi ürün paylaşımına dayalı ortaklık akitleri şeklinde sınıflandırılmakta ve bu akit türlerinin tamamında arazi, bedel ve menfaat unsurları belirleyici olarak öne çıkmaktadır. Zira fıkıh literatüründe kiralama bedelinin mahiyetine ve miktarına ilişkin çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. Söz konusu tartışmaları esas alarak yapılan bu çalışmanın temel hedefi, arazi kiralama bedelinin fıkhî mahiyetini ve mezhepler arası fikir ayrılıklarını irdelemektir. Buna göre, arazinin genellikle para, urûz ve topraktan çıkan ürün karşılığında kiraya verilebileceği kabul edilmiştir. Arazinin para cinsi bir bedel karşılığında kiraya verilmesinde herhangi bir engel görülmezken, diğer iki yöntemle yapılan kiralama akitlerinde fakihler arasında tartışmalar ortaya çıkmıştır. Urûz karşılığında yapılan arazi kiralama tartışmalarının merkezinde Mâlikîler’in mezhep içi görüş ayrılıkları ile cumhurun görüşleri yer almaktadır. Topraktan çıkan ürün karşılığında kiralama hususunda ise garar ve ribâ gerekçesiyle bazı fakihler cevaz vermezken, Hanbelîler ile Ebû Yusuf ve İmam Muhammed buna cevaz vermiştir. Râfiʿ b. Hadîc’in rivayet ettiği hadis ve İbn Ömer’in bu hadisle amel etmesi, görüş ayrılıklarını derinleştirmiştir. Özellikle çalışma, bu konuda fakihlerin karşılıklı delilleri ve cevaplarına yer vererek, ilgili meseleye yönelik yaklaşımlarını tespit etmekte, aralarındaki tartışmaları karşılaştırmalı biçimde incelemekte ve nihayet değerlendirme bölümünde güçlü görülen yaklaşımları temellendirerek savunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh , Arazi kiralama , Urûz , Mahsûl , Müzâraa

Rent Disputes in Agricultural Land Lease Contracts: A Jurisprudential Analysis of Leasing in Return for Commodities (ʿUrūḍ) and Harvest (Maḥṣūl)

Öz

In the literature of Islamic law, leasing transactions constitute an important part of muʿāmalāt regulating interpersonal property and service relations and have been shaped by different social and economic conditions, giving rise to juristic debate. In particular, land lease contracts have stood at the center of doctrinal discussions concerning the determination of rent and principles of crop sharing. In Islamic law, land-related transactions are classified not only as lease contracts but also as product-sharing partnerships such as muzāraʿa, musāqāt, and muḥābara, in all of which land, consideration, and usufruct are decisive elements. Accordingly, the nature and amount of rent have been among the contested issues in the fiqh literature. Based on these debates, the objective of this study is to examine the juristic nature of land rent and inter-madhhab disagreements. It is generally accepted that land may be leased in return for money, ʿurūḍ, or produce obtained from the land. While leasing land for a monetary consideration is permitted, disputes have arisen among jurists concerning the latter two methods. Discussions on leasing land in exchange for ʿurūḍ involve intra-Mālikī disagreements and the views of the majority of jurists. Regarding leasing in return for produce, some jurists have disallowed it on the grounds of gharar and ribā, whereas the Ḥanbalīs, Abū Yūsuf, and Imām Muḥammad have permitted it. In particular, this study presents the jurists’ reciprocal evidences and responses on this issue, identifies their approaches to the matter, examines their debates comparatively, and ultimately defends the approaches deemed stronger in the evaluation section.
İslâmic Law, Muzāraʿa, Land leasing, ʿUrūḍ, Harvest.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law , Land leasing , ʿUrūḍ , Harvest , Muzāraʿa

Kaynakça

• Âbî, Sâlih Abdüssemi‘ el-Ezherî. Cevâhirü’l-İklîl Şerhu Muhtasari Seydî Halîl. B.y.: Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2000.
• Akdeniz, Aslıhan. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye’nin Kira Hükümlerinin Nizamiye Mahkemelerinde Uygulanması. Ankara: Adalet Yayınevi, 2022.
• Altun, Muhammed Latif. İslam Hukukunda Kira (İcare) Sözleşmesi. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî. el-Münteḳā şerhu el-Muvaṭṭaʾ İmâm Mâlik. Kahire: Mektebetü’s-Saade, 1332.
• Bardakoğlu, Ali. “İcâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/379-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. İslam Hukukunda ve Modern Hukukta İcare Akdi Özellikle Personel İstihdamı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, PhD Thesis, 1982.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. ed. Mustafa Dîb. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1987.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-ḳınâʿ ʿan (metn)i’l-İḳnâʿ. ed. Hilal Musaylihî - Mustafa Hilal. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1402.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Süneni’d-Dâreḳuṭnî. ed. Seyyid Abdullah Haşim Yemânî el-Medenî. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1966.
• Dimyâtî, Ebu Bekir b. Seyyid Muhammed. İʿânetü’t-tâlibin ʿalâ halli elfâzi Fethi’l-Muʿin. Beyrut: Dârü’l-fikr, ts. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas b. İshâk es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. ed. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. B.y.: Dâru’l-fikr, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Ezherî. Tehzîbu’l-Luġa. ed. Muhammed Avad Mur‘ib. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerḥi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
• Hacak, Hasan. “Urûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/181-183. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Hasan, Ahmed. Nazireyyetü’l-ucûr fî’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dımaşk Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, 2000.
• Hattâbî, Ebû Süleyman. Me‘âlimü’s-sünen. ed. Muhammed Hâmid el-Fıkkî. B.y.: Dâru’l-mârife, ts.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-İstiẕkârü’l-câmiʿ li-meẕâhibi fuḳahâʾi’l-emṣâr ve ʿulemâʾi’l-aḳṭâr fîmâ teżammenehü’l-Muvaṭṭa‘ min meʿâni’r-reʾy ve’l-âs̱âr. B.y.: Dâru Kuteybe, 1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Hâşiyetü Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dârü’l-fikr, 2000.
• İbn Arafe, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe ed-Desûkî. Hâşiyetu’d-Desûkî ‘ale’ş-şerhi’l-kebîr. B.y.: Dârü’l-fikr, ts.
• İbn Fâris, Ebū’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Zekariyyā el-Ḳazvīnī er-Râzî. Ḥilyetü’l-fuḳahāʾ. thk. ʿAbdullāh b. ʿAbdülmuḥsin et-Turkī. Beyrut: eş-Şeriketü’l-Muttaḥide li’t-Tevzīʿ, 1403/1983.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Hâşiyetü İbnü’l-Kayyim ‘alâ Süneni Ebî Dâvud. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 3. Basım, 1995.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1405.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. ed. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dârü’l-fikr, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. B.y.: Dârü’l-fikr, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed Ali. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. ed. Abdü’l-Mu‘tî Emin el-Kal‘acî. Beyrut: Dârü’l-kutubi’l-ilmiyye, 1985.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. ed. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tenâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İlîş, Muhammed. Mineḥu’l-celîl ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1989.
• İmâm Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ. ed. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Mısır: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik. el-Müdevennetü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru sadr, ts.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. B.y.: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2003.
• Kayapınar, Hüseyin. “Müzâraa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kinânî, Ahmed b. Bekr b. İsmail. Misbahü’z-Zücâce fî zevânidi İbn Mâce. ed. Muhammed el-Müntakî el-Kişnâvî. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, 1403.
• Komisyon. el-Muʿcemü’l-Vasît. Kahire: Mecmau’l-Lugati’l-Arabiyye, 1972.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ eşkele min Telḫîṣi kitâbi Müslim. ed. Muhyiddin Dîb Müstû, others. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyîb, 1996.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvî’l-kebîr fî fıkhi mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvaz – Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr el-Fergānî. el-Hidâye şerhu Bidâyetü’l-mübtedî. B.y.: Dâru Neşr, ts.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr el-Fergānî. el-Hidâye fî Şerhi Bedâyetil-Mübtedî. thk. Talâl Yusuf. Beyrut: Dâr İhyâü’t-Turâs’l-Arabî, 1425/2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥ-i Müslim. ed. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1997.
• Müttakī el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kādîhân. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. ed. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. ed. Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî - Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmûʿ Şerḥu’l-Muhezzeb. ed. Heyet. Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l-Menîriyye, Matbaatü’t-Tadâmuni’l-Ühvî, 1925.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müttaḳīn. B.y.: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1985.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Sahîhi Müslîm bişerhi’n-Nevevî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1972.
• Nîsâbûrî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm b. el-Münzir. el-İcmâ‘. ed. Fuâd Abdülmun‘im Ahmed. İskenderiye: Dâru’d-davet, 1402.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. ed. Muhammed Hâtır. Beyrut: Mektebetü’l-Lübnân, 1995.
• San‘ânî, Ebû Bekr b. Nâfi‘ Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. ed. Habîbürrahman el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1982.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. tsh. Cem‘ min efâdılı’l-ulemâ. Beyrut: Dârü’l-maʿrife, ts.
• Şafak, Ali. İslam Arâzi Hukuku ve Tatbikatı (İlk Devirler). İstanbul: Doyuran Matbaası, 1977.
• Şenel, Abdulkadir. “Râfi‘ b. Hadîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/391-392. İstanbul: TDV yayınları, 2007.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr min eḥâdîs̱i seyyidi’l-aḫyâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. B.y.: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyîb, 1. Basım, 1999.
• Tirmizî, Muhammed b. Ebu İsâ. Süneni’t-Tirmizî. ed. Ahmed Muhammed Şâkir, others. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Zeyla‘î, Fahruddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzu’d-Dekâik. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, 1313.
• Zürkânî, Muhammed b. Abdülbaki. Şerhu’z-Zürkânî ‘alâ Muvatta’i’l-İmâm Mâlik. B.y.: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1997.