İmâm Şâfiî'de Beyân Teorisi

Yıl 2020, Sayı: 16, 320 - 337, 25.12.2020

Ahmet Temizkan

https://doi.org/10.34085/buifd.809893

Öz

İmâm Şâfiî'nin usul anlayışında merkezi bir kavram olan beyân, usûli bir kavram olarak ilk defa er-Risâle'nin girişinde ele alınmıştır. Şâfiî, Kur’an’da yer alan bütün açıklamaları doğrudan veya dolaylı olarak “beyân” üst başlığı altında ele almıştır. Şâfiî, eserlerinde beyân lafzını çoğunlukla; izah/açıklamak, izhar/maksadı açığa çıkarmak anlamlarında bazen de delil ve sonuç anlamlarında kullanmıştır. Bize göre, Şâfiî eserlerinde beyânı tanımlamamıştır; ancak yaptığı açıklamalardan bu kavramdan; "Allah'ın kelâmına muhatap olanlar için, hükümlerin Allah tarafından açıklanış keyfiyeti/yolları " anlamını kastetmektedir. O'na göre beyân yolları temelde/icmalen nass ve ictihad/kıyas/istidlal olup, sünnet bu yollar içinde en güçlü ve en önemli yoldur. Şâfiî, eserlerinde beyânın kısımlarını izah ederken farklı kısımlara/taksimlere yer vermesi bir çelişki ya da tereddüt sonucu olmayıp bu yolların icmalen ve tafsilen ele alınmasından ibarettir. O'nun, beyan anlayışı çerçevesinde şer’i hükmün kaynağı olarak sadece Kitap, sünnet, icma ve kıyası görmesi ve şer'i hükmü beyân yollarını da nass ve istidlal/kıyas ile sınırlaması, bu kaynaklar dışında bir kaynağın asla hüküm kaynağı ve beyân yolu olamayacağını ifade etmek ve şeri hükmün tesbit işlemini nesnel ölçülere bağlamak içindir. Şâfiî’nin, icmaı şer’î delil olarak görmesine rağmen, beyân yolları arasında zikretmemesi, onun, oluşum aşamasında nass ya da ictihad etrafında bir ittifak sonucu oluşmasından kaynaklandığı kanaatindeyiz. Şâfiî'nin beyân teorisine yöneltilen eleştiriler genellikle beyânın tanımı ve mertebeleri/yolları etrafında gerçekleşmektedir. Çalışmamızda Şâfîî'nin usul anlayışında bir teori olarak beyânı; mahiyeti, önemi, usul sistemi içende yeri, sınırları ve mertebeleri açısından ele alarak bu anlayışa yöneltilen, mezhep içi ve mezhep dışı eleştirileri değerlendirmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

FIKIH USULÜ, NASS, ŞÂFİÎ, BEYÂN

Kaynakça

• Akay, İhsan. Şâfiî Usûl Geleneğinde İmâm Şâfiî’ye Muhalif Usûli Görüşler. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Akay, İhsan. "Edille-İ Erbaa Bağlamında Şâfiî Usûl Geleneğinde İmâm Şâfiî’ye Muhalif Metodolojik Görüşler". Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/1 (2014), 289-342.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz yayıncılık, 2007.
• Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca‘fer. et-Takrîb ve'l-İrşâd fî Usûli'l-Fıkh. (Thk. Muhammed es-Seyyid Osman). Beyrût: Dârû’l Kutubi'l-İlmiyye, 2012.
• Bilen Mehmet (ed.). "Uluslararası İmam Şâfiî Sempozyumu". İstanbul: Kent Işıkları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Kahire: Daru'ş-şa'b,1987.
• Cabiri, Muhammed Abid. Arap İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu ve Arkadaşları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Cevherî, Ebu Nasr İsmâil b. Hammad. es-Sihah. Kahire: Dâru’l-hadîs, 2009.
• Cessâs, Ebû Bekr, Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-Usûl. thk. Ucayl Casim en- Neşemî. Kuveyt: Vizaretu'l-evkaf ve'ş-şuunil-İslamiyye, 1985.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Burhân fî Usûli’l Fıkh. thk. Abdu'l-Azim, Mahmud ed-Dîb. Mısır: Dâru’l-vefa, 1997.
• Çalış, Halit. “Şafii ve Yorumda Nesnellik Arayışı”, "Uluslararası İmam Şâfiî Sempozyumu", (ed. Mehmet Bilen), İstanbul: Kent Işıkları, 2012
• Daşdemir, Ebubekir. "Cessâs’ın Şâfiî’nin Beyân Anlayışına Yönelik Eleştirileri" Bilmname Dergisi, 37/1 (2019), 1085-1116.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. "Beyân" Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.6/22-23. İstanbul: TDV Yayınları,1992.
• Ebû Zehra, Muhammed. eş-Şâfiî, Hayâtuhu ve Asruhu-Ârâuhu ve Fıkhuhu. 2. Baskı. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî,1978.
• Ebu Ya'la, Muhammed b. Hüseyn. el-Udde fi usuli'l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali el-Mubârekî . 2. Baskı, Riyad: y.y. ,1990.
• Ebü'l-Hüseyn, el-Basrî, Muhammed b. Ali. el-Mu'temed. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiye, 1982.
• Erol Erdem. "Şâfiî Usûlcülerin İmam Şâfîî'nin Usulünü Temsil Sorunu(Beyân, Âmm, Hass, Nesih, Haber-i vâhid)", (Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya 2008. Firûzabâdî, Mecduddîn, Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâmûsu’l-Muhit. Kahire: Dâru’l Hadîs, 2008.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl. thk. Nâcî es-Süveyd. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asrîyye, 2009.
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Menḫûl min ta'likati'l-usül, thk. Nâcî es-Suveyd. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asrîyye, 2008.
• Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Hallâf, Abdulvahhab. İlm-u usûli'l-fıkıh. thk. Muhammed Ebu'l-hayr. Beyrut: Müessesetü'r-risâle Naşirun, 2008.
• Heyet, "Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî". (ed. Mahfuz Söylemez). Ankara: Araştırma Yay. 2014
• İbn Rüşd, Muhammed b. Muhammed. Bidâyetü'l-Müctehid ve Nihayetü'l muktesid. Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, 2006.
• İbn Aşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrir ve't-tenvir. Beyrut: Müessesetü't-tarihi'l-arabi, 2000.
• İbn Esir, el-Cezeri, Muhammed b. Muhammed. en-Nihâye fi garîb'i-hadisi ve'l-eser. thk. Tahir Ahmed ez-Zavî-Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü'l- ilmiyye,1979.
• İbnu'l-Cevzî, Ebü'l-ferec, Abdurrahman b. Ali. Ğarîbü'l-hadis. thk. Abdulmu'ti Emin Kal'acî. Beyrut: Dâru'l-kutubi'l-ilmiyye, 1985.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme, el-Makdisî. Ravzatü’n-nâzır ve cunnetu'l-münâzir. thk. Abdülaziz, Abdurrahman es-Said. Riyad: Camiatu'l-İmam Muhammed b. Suud el- İslamiyye, 1979.
• İlkyâ, Herrâsî, et-Taberî, İmadu'd-din b. Muhammed. Ahkâmü'l-Kur'an. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye,1983.
• İsfahâni, Râğıb, Ebu’l-Kâsım, Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fi Ğarîbi’l- Kur’ân. 4. Baskı, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2005.
• Koşum, Adnan. “İmam Şâfîî’nin er-Risâle'sinin Yazdığı Ortam ve er-Risâle’ye Etki ve Yansımaları”, Diyanet İlmî Dergi, 50/2 (2014), 23-42.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri (ed.). Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî'nin Rolü. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y.,1955.
• Nasr Hâmid Ebû Zeyd, “İmam Şâfiî ve Ortayol İdeolojisinin Tesisi”, "Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü" içinde, 89-148. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Râzî, Muhammed b. Ebi Bekr. Muhtaru's-sihah. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed, 5. Baskı, Beyrut: el-Mektebetü'l-Asrîyye,1999.
• Râzî, Fahruddin, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh. thk. Taha Cabir Feyyad el-Ulvânî. Riyad: Camiatu'l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1979.
• Semânî, Ebu Muzaffer, Mansur b. Muhammed. Kavâtiu'l-edille fi'l-usûl, thk. Muhammed Hasen İsmail. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiye,1999.
• Serahsî, Ebu Bekr, Muhammed b. Ahmed. Usulü’s-Serahsi. Beyrut: Dâru'l-kutubi'l- ilmiyye, 1993.
• Söylemez Mahfuz (ed.). Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî". Ankara: Araştırma Yay. 2014.
• Şâtıbî, Ebu İshak İbrahim b. Musa el-Lahmî. el-Muvafakat fi usûli’ş-şeria, thk. Muhammed el-İskenderani- Adnan Derviş. Beyrut: Daru’l-Kitab el-‘Arabi, 2008.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. İhtilâfü'l-hadîs, thk. Amir Ahmed Haydar, Beyrut: Müessesetü'l-kutubi's-sekafiyye,1985.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed eş-Şakir, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiye, ts.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Dâru'l-marife,1973.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle İslam Hukukunun Kaynakları. çev. Şener, Abdulkadir- Çalışkan İbrahim. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. Cimâu’l-İlm. thk. Rif'at Fevzî Abdülmuttalib. 4.baskı, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2011.
• Şirâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf el-Firuzâbâdi. el-Luma fi usuli'l-fıkh. Beyrut: Daru'l-meş'ari, 2006.
• Yılmaz Abdulkadir. "er-Risâle'nin Şekil ve Muhteva Açısından Eleştirisi" isimli Makalesi Bağlamında Hayri Kırbaşoğlu Eleştirisi". Rıhle Dergisi, 2/5-6 (2009), 103-105.
• Yiğit, Metin. “İmam Şafii’de Arapça Vurgusu ve Lafız-Mana Dengesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 11/2 (2009), 55-86.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer. el-Keşşaf an ğavamidi't-tenzil… Beyrut: Dâru’l- kutubi’l-ilmiyye, 1986.
• Zerkeşî, Bedreddîn, Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Ebü'l-fazl. Beyrut: Dâru ihyî'l- kutubi'l-Arabi, 2000.
• Zerkeşî, Bedreddîn, Muhammed b. Bahâdır. el-Burhan fi ulûmi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Ebü'l-fazl. Beyrut: Dâru ihyî'l-kutubi'l-Arabi, 1957.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Veciz fi usuli'l-fıkh. İstanbul: Dersaâdet, ts.