The Place of The Evidence of Necessity in The Fıqh Methodology

Yıl 2021, Sayı: 17, 233 - 251, 25.06.2021

Muhammed Latif Altun

https://doi.org/10.34085/buifd.891108

Öz

Fiqh Provisions are primarily derived from the Quran, sunnah, ijma, and analogy evidence. These evidences, which are known as transmitted evidences in fiqh methodology, are called edille-i erbaʻa. The scholars agreed on this evidence. The evidence in the second category in which fiqh judgments are based is the evidences such as istidlal, telazum, istishab, sharu men kablena. These are also controversial evidence. The reason that prompts fukaha to look for different evidence other than edille-i erba is that the evidence is limited and the issues are limitless. Methodologists who searched for evidence for the solution of legal issues and problems in fiqh applied to edille-i erbaʻa, and if no solution was found here, applied to the other evidence. It can be said that differences such as personal abilities, customs, culture, environment, and method are effective in determining different evidence. Generally, evidence of telazum is also controversial evidence among the methodologists. Some of the methodologist scholars accepted this evidence and used it in determining fiqh provisions. Despite this, this evidence has not received enough attention, and there have been no independent studies on it. However, a person who grasps the proof of telazum and the parts that are kiyasü'l-aks, kiyasü'l-iktiranî, kiyasü'l-istisnai, kıyasü’d-elâle gains experiences at the point of restatement of fiqh provisions. Due to its importance, the evidence of telazum was discussed in this study. At first, the place of this evidence in the Quran and Sunnah was mentioned and examples were given in this context. Then, the historical course of this evidence, turning into concrete, the place where the methodologists positioned it, the types of telâzüm, whether it is accepted as an argument in legal methodology, and to what extent it was used were discussed.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Fiqh Methodology, Analogy, İstidlâl, Telâzüm

Telazûm Delilinin Fıkıh Metodolojisindeki Yeri

Öz

Fıkhî hükümler öncelikle Kur’ân, sünnet, icmâ ve kıyas delillerinden istinbât edilir. Fıkıh metodolojisinde ilk üçü naklî, kıyas ise kısmen aklî olarak bilinen bu delillere edille-i erbaʻa denir. Genel itibariyle fakihler bu deliller hakkında görüş birliği etmiştir. Fıkhî hükümlerin istinbât edildiği ikinci kategorideki deliller ise istislâh olarak bilinen istidlâl, bazı usulcülere göre onun bir kısmı olan telâzüm, istishâb, şeru men kablenâ gibi delillerdir. Bunlar da ihtilaflı olan delillerdir. Fukahayı edille-i erbaʻanın dışında farklı deliller aramaya iten sebep, delillerin sınırlı, meselelerin sınırsız oluşudur. Fıkhî amelî mesele ve problemlerin halli için delil arayışına giren usulcüler başta edille-i erbaʻaya, bunlarla çözüm bulunmaz ise diğer delillere müracaat etmişlerdir. Bu farklı delillerin belirlenmesinde kişisel yetenek, örf, kültür, muhit ve yöntem gibi farklılıkların etkili olduğu söylenebilir. Genel itibariyle telâzüm delili de usulcüler arasında ihtilaflı deliller arasında sayılır. Usulcülerin bir kısmı bu delili kabul etmiş ve fıkhî hükümleri tespit etme faaliyetinde kullanmıştır. Buna rağmen bu delil yeterince ilgi görmemiş, hakkında müstakil çalışmalar yapılmamıştır. Hâlbuki telâzüm delilini ve Kıyâsü’l-aks, Kıyâsü’l-iktiranî, Kıyâsü’l-istisnaî ve Kıyâsü’d-elâle olan kısımlarını kavrayan kimse fıkhî hükümlerin istinbatı noktasında meleke kazanır. Önemine binaen bu çalışmada telâzüm delili ele alındı. Başta bu delilin Kur’ân ve sünnetteki yerine değinildi ve bu bağlamda örneklere yer verildi. Daha sonra bu delilin tarihi seyri, müşahhas hale gelmesi, usulcülerin onu konumlandırdıkları yeri, telâzümün çeşitleri, fıkıh usulünde hüccet kabul edilip edilmediği ve ne ölçüde kullanıldığı ele alındı.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Kıyas, İstidlâl, Telâzüm

Teşekkür

Hayırlı günler, Hayırlı çalışmalar...

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed b. Abdullah et-Tevm, el-İstidlâlü bi’t-telâzüm ale’l-kevâidi’l-usûliyye, Suudi Arabistan: Câmiʻatü’l-İmam Muhammed b. Suud, 1427.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyyifüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Saʽlebî, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, thk: Abdürrezzak Afîfî, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, ty.
• Aslan M. Selim, İslam hukuku Metodolojisinde Mantıkî Kıyasın Delil Değeri, İslam hukuku Araştırmalar dergisi, sy. 35, 2020, 79-102. Bekiroğlu, Harun, Kur’ân Yorumunda Fıkıh Usûlünü İşlevi, Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Bihârî, Muhibbullâh b. Abdişşekûr, Müsellemü’s-sübût, (Leknevî’nin Fevâtihu’r-rehamût’u ile birlikte), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah, Sahihu’l-Buhârî, thk. Muhammed Zehîr, yy.: Dâru Tevki’n-Necât, 1422.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeyn eş-Şerif, Kitâbü’t-Taʽrîfât, Beyrut: Dârü’l-mektebeti’l-ilmiyye, 1983.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yusuf b. Muhammed, el-Bürhân fî Usûli’l-Fıkh, thk. Salah b. Muhammed b. Uveyde, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed el-Mahallî, Şerhu’l-Celâl el-Mehallî alâ Cemʽu’l-Cevâmiʽ, (Attâr Haşiyesi ile birlikte), yy.:, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y..
• Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî, el-İʽtisâm, thk. Muhammd b. Abdurrahman eş-Şukeyr & Sad b. Abdullah, yy.: Dârü’l-Cevziyye, 1429/2008.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Keremî, el-Külliyyât, thk. Adnan Derviş, Beyrut: Müessetü’r-Risâle, ty.
• Ebü’l-Muzaffer es-Sem’ânî, Mansur b. Muhammed b. Abdilcebbar, Kavâtiʽü’l-Edille fi’l-Usûl, thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Ebü’n-Nûr Züheyri, Usûlü’l-fıkh, Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ty.
• Ebü’s-Senâ, Şemsüddin Mahmud b. Abdurrahman el-İsfehânî, Beyânü’l-Muhtasar Şerhu Muhtasaru İbni’l-Hâcib, thk. Muhammed Mazhar Bekâ, Suudi Arabistan: Dârü’l-Medenî, 1406/1986.
• Emȋr Pâdişâh, Muhammed Emin b. Mahmud el-Buhârȋ, Teysȋrü’t-Tahrȋr, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• Gazzâlî, Ebȗ Hamid Muhammed b. Muhammed, el-Kıstâsü’l-müstekîm, Dımaşk: Mektebetü’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, el-Menhûl mi taʻlîkâti’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1419/1998.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, el-Müstesfâ, thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşâfî, yy.: Dârü’l-kütbi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, Esâsü’l-kıyâs, çev. Bayram Pehlivan, İstanbul: Karakış Basım Matbaa, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, Mihakkün’nazar fi’l-mantık, thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1431.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, Şifâ’ü’l-galîl fî beyâni’ş-şebehi ve’l-muhîl ve mesâlik’t-taʻlîl, thk. Hamd el-Kebîsî, Bağdat: Matbaʻtü’l-İrşâd, 1390/1971.
• Hallâf, Abdülvehhab, İlmü Usûli’l-fıkh ve hulâsetü târîhi’t-teşrîʻ, Mısır: Matbaʻatü’l-Meydânî, ts.
• Hamid Avnî, el-Menhecü’l-vâdıh li’l-belâğe, yy: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ty.
• İbn Ebî Şeybe, Ebȗ Bekir b. Ebî Şeybe Abdullah b. Muhammed, Musannaf İbn Ebî Şeybe, thk. Kemal Yusuf, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed, Müsnedü İmam Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb Arnavut, yy.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Kudâme, Ebȗ Muhammed Muvaffikuddin Abdullah b. Ahmed, Revdetü’n-Nâzır ve Cennetü’l-Menâzır fȋ Usûl’l-Fıkh, yy.: Müessetü’r-Reyyân, 2002.
• İbn Salâh, Osman b. Abdurrahman Ebû Amr Takyuddin, Fetâvâ İbn Salâh, thk. Muvaffık Abdullah, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1407.
• İbn Teymiye, Takyuddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abullah, Câmiʻu’l-mesâil, thk. Muhammed Aziz Şems, Mekke: Dârü İlmi’l-Fevâid, 1422.
• İbn Teymiye, Takyuddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abullah, el-Müsvedde fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Muyeddin, yy.: Dârü’l-kütübi’l-arabî, ty.
• İbnü’l-Hacib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Muhtasarü’l-Müntehâ, (İsfehânî’nin Beyânü’l-Muhtasar’ı ile birlikte), thk. Muhammed Mazhar Bekâ, Dârü’l-Medenî, Suudi Arabistan, 1406/1986.
• İbnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdülvâhid, et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh, Mısır: Mustafa Elbâbî el-Halebî, 1351.
• İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid b. Mesud, et-Tahrîr, (Teysîrü’t-Tahrir ile birlikte), Mısır: Mustafa el-B âbî el-Halebî, 1351/1996.
• İbnü’l-Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekir, İ’lâmü’l-Muvakkiʽȋn ʽan Rabbi’l-Âlemȋn, thk. Muhammed Abdüsselam İbrahim, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Bekr (Ebü’l-Bekâ) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed, Şerhu‟l-Kevkebi‟l-münîr, thk. Muhammed ez-Zuhaylî, Dımeşk: Dâru‟l-Fikir, 1980.
• Îcî, Adudüddin Abdurrahman Şerhü Muhtasari’l-Müntehâ, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/204.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. İdris b. Abdurrahman, Şerhu Tenkîhü’l-Fusûl, thk. Abdürreuf Sad, y.y.: Şirketü’t-tibâati’l-fenniyye, 1393/1973.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. İdris, Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl, thk. Şihabüddin Ahmed, yy.: Mektebetü Nizâr, 1416/1995.
• Karagöz, Nail, Hanefî-Mâtüridî Gelenekte Kıyas İçerikli İstidlâl, Ankara: Serüven Kitapevleri, 2015. Karaman Hayrettin, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kefrâvî, Esad Abdülğani, el-İstidlâlü inde’l-usûliyyîn, Kahire: Dârüs’s-Selâm, 1423/2002.
• Koca Ferhat, “istidlâl”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001), 23: 323-325.
• Koçinkağ, Mansur, Mütekellim Yöntemi İslâm Hukuk Metodolojisi, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Algül, Hüseyin vd. İlmihal-I, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Kûrânî, Şihâbüddin Ahmed b. İsmail, ed-Dürerü’l-levâmiʽ fî şerhi Cemʽi’l-Cevâmiʽ, thk. Said b. Ğalib, Medine: el-Câmiʽatü’l-İslâmiyye, 1429/2008.
• Mardînî, Şemseddin Muhammed b. Osman b. Ali, el-Encümü’z-zâhirât alâ halli elfâzi’l-verekât, Abdülkerim b. Ali, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• Muhammed Yahya b. eş-Şeyh Emân, el-Mekkî Nüzhetü’l-müştak şerhü’l-Lümaʽ, Mekke: el-Mektebetü’l-ilmiyye, t.y.
• Ebü’l-Hasan, Müslim b. el-Haccac, el-Müsnedü’s-Sahih el-Muhtasar, thk. Muhammed Fuat Abdülbaki, Beyrut: Dârü ihyai’t-türasi’l-arabî, ty.
• Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer el-Beyzâvî, Minhâcü’l-vusûl (Nihayetü’s-sûl şerhi ile birlikte), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer el-Beyzâvî, Mirsâdü’l-efhâm ilâ mebâdii’l-ahkâm, thk. Hasan b. Abdirrahman, Suudi Arabistan: Câmiʻatü İmam Muhammed, 1430.
• Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer b. Hasan b. Hüseyin, el-Mahsûl, thk. Taha Cabir Feyyaz, yy.: Müessesetü’r-risâle, 1418/1997.
• Recrâcî, Ebû Abdillah el-Hasan b. Ali b. Talha, Refʽu’n-nikâb an tenkîhi’ş-şihâb, thk. Ahmed b. Muhammed es-Serrâc, Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1425/2004.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir Celâlüddin, Mu’cemu mekalîdi’l-ulûm fi’l-hudûdi ve’r-rüsûm, thk. Muhammed İbrahim, Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1424/2004.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkafî, Cemʽu’l-cevâmiʽ, (Mahallî şerhi ve Bennânî haşiyesiyle birlikte) yy.: Dârü’l-fikr, t.y.
• Sübkî, Takiyyüddin Ebû‟l-Hasen Ali b. Abdülkâfî, el-İbhâc fî şerhi‟l-Minhâc thk. Ahmed Cemal Zemzemî, Beyrut: Dârü’l-kütbi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lehmî, el-Muvâfekât, thk. Ebû Ubeyde, y.y.: Dârü İbn Affân, 1417/1997.
• Şenkîtî, Abdullah b. İbrahim el-Alevî, Neşrü’l-bünûd alâ merâki’s-suûd, thk. Ahmed Remzi, Mağrib: Matbaatu Fedâle, t.y.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşâdü’l-Fuhûl ilâ Takîki’l-Hakki min İlmi’l-Usûl, thk. eş-Şeyh Ahmed Azzo İnâye, yy.: Dârü’l-kütübi’l-arabi, 1419/1999.
• Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Fahriddȋn Ömer b. Burhâniddin, Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tevdîh, Mısır: Mektebetü Sabîh, t.y.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Kadî b. Muhammed, Mevsuʻatu keşşâfi istilâhi’l-fünûn ve’l-ulûm thk. Ali Dahruc, Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Temmam Hasan Ömer, el-Lüğatü’l-Arabiyye Ma’nâhâ ve Mebnâhâ,nâhâ ve Mebnâhâ, y.y.: Alemü’l-Kütüb, 2006.
• Tilimsânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Miftâhü’l-usûl ilâ binâi’l-füruʻi alâ’l-usûl, thk. Muhammed Ali Ferkus, Mekke: Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1998.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî, İlmü’l-cezel fî ilmi’l-cedel, thk. Folfharet Hayinrsh, Beyrut: Franz Ştayiz, 1408/1987.
• Tûfî, Ebü’r-Rebî‘ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî, Şerhu Muhtasari’r-Ravda, thk, Abdullah b. Abdilmuhsin, yy.: Müessesetü’r-Risâle, 1407/1987.
• Türker, Ömer, “telâzüm”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Yahya b. Adem el-Kureşî Ebû Zekeriyya, el-Harâc, y.y.: el-Mabatü’s-Selefiyye, 1384.
• Zerkeşȋ, Ebû Abdillah Bedrüddin Muhammed b. Abdillah, Teşnîfü’s-sâmiʽ bi Cemʽi’l-Cevâmiʽ, thk. Seyyid Abdülaziz, Mekke: Mektebetü Kurtube, 1418/1998.
• Zerkeşȋ, Ebȗ Abdillah Bedrüddin Muhammed b. Abdillah b. Bahadır, el-Bahrü’l-Muhȋt fȋ Usûli’l-Fıkh, y.y.: Dârü’l-kütübi, 1994.