Dil Ekollerinin İhtilaf Ettiği Yerlerde Taberî’nin Tercih Metodu: Nisâ Suresi Bağlamında

Yıl 2024, Sayı: 24, 56 - 74, 25.12.2024

Zahit Kaplangöz

https://doi.org/10.34085/buifd.1544398

Öz

Bilindiği üzere dil ekolleri Arap dilinin korunması ve gelişmesi adına önemli roller icra etmiştir. Bu bağlamda ilk dil ekolleri olan Basra ve Kûfe ekollerinin dile yaklaşımları ve bunun neticesinde ortaya koydukları farklı ilkeler Arap dilinin yorumlanmasında ihtilaflara sebep olmuştur. Bu ilkelerin en temeli her iki dil okulunun dilde kaynaklık teşkil eden Arap kabilelerine farklı yaklaşımlarıdır. Basra ekolü sadece bedevî Araplar arasında kullanılan dili kaynak olarak görürken, Kûfe ekolü bedevî olsun medenî olsun genel olarak Araplar arasında kullanılan dili kaynak olarak görmüşlerdir. Buna göre Basra ekolü dilin yapısını, asıl gördükleri bedevi dilinden kıyas ederek ortaya çıkardıkları kurallarla inşa etmeye çalışmışlardır. Dolayısıyla Basra ekolünde kuralların ağırlığı Kûfe ekolüne göre daha çok hissedilmiştir. Oysa Kûfe ekolünde kuralların tespiti belirli bir zümreyle sınırlı kalmadığı için dilde daha esnek bir yaklaşım görülmektedir. Bu doğrultuda Kur’an’ın dilsel bağlamda tefsirine önem vermesi açısından Taberî’nin (ö. 310/923) tefsirinin incelenmesi önem arz etmektedir. Taberî tefsirinde, ayetleri gramatik açıdan tahlil etmekte, anlamı ve yapısına göre bazı kelimeleri incelemekte, Kur’ân’ın kıraatlerinden ve Arap lehçelerinden faydalanmakta, ayetlerin i‘râbını yaparken farklı görüşleri delilleri ile birlikte tartışmaktadır. Diğer bir deyişle bu tefsir kendinden önceki ilmi birikimi bir araya getirmiş ve kendinden sonraki eserlere de zikredilen birikimin aktarılmasına vesile olmuştur. Bu çalışma İslamî ilimler açsından önemli bir şahsiyet olan Taberî’nin dil ekollerinin ihtilaf ettiği yerlerde yapmış olduğu tercihleri ve bu tercihlerde var olan metodu ortaya çıkartmayı amaçlamaktadır. Çalışma öncelikle Taberî öncesi dil ekollerinin ihtilaf ettiği konulardaki görüşlerin ön plana alınması ardından Taberî’nin yaklaşımının tahlili üzerine yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda çalışmada Taberî’nin tevil metotlarından bağlam, zahir anlam, Arapların yaygın sözleri, hadis ve onun yapmış olduğu dilsel kıyas gibi temel kriterlerin aynı zamanda onun söz konusu ihtilaflı yerlerde tercih metodunun da temel kriterleri olduğu iddia edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Taberî, Basra Ekolü, Kufe Ekolü, Bağlam

Tabari's Preference Method in Places Where Language Schools Disagree: In the Context of Surah An-Nisa

Öz

As is known, language schools have played important roles in the preservation and development of the Arabic language. In this context, the approaches to language of the first language schools, the Basra and Kufa schools, and the different principles they put forward as a result, have caused disagreements in the interpretation of the Arabic language. The most fundamental of these principles is the different approaches of both language schools to the Arab tribes that constitute the source of the language. While the Basra school saw only the language used among the Bedouin Arabs as a source, the Kufa school saw the language used among the Arabs in general, whether Bedouin or civilized, as a source.Therefore, the weight of the rules was felt more in the Basra school than in the Kufa school. However, since the determination of the rules was not limited to a certain group in the Kufa school, a more flexible approach is seen in the language. In this context, it is important to examine the interpretation of Tabari (d. 310/923) in terms of the importance he attaches to the interpretation of the Quran in a linguistic context. In his interpretation, Tabari analyzes the verses grammatically, examines some words according to their meaning and structure, makes use of the readings of the Quran and Arabic dialects, and discusses different views with evidence while making the i‘rab of the verses. This study aims to reveal the preferences of Tabari, an important figure in terms of Islamic sciences, in areas where the language schools differed and the method present in these preferences. The study first focuses on the analysis of Tabari’s approach after highlighting the opinions on issues where the language schools differed before Tabari. In this context, it has been claimed in the study that Tabari's basic criteria of interpretation methods such as context, apparent meaning, common words of the Arabs, hadith and linguistic comparison he made are also the basic criteria of his method of choice in the controversial places in question.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Tabari, Basra Schools, Kufa Schools, Context

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebu'l-Hasen el-Mucâşiʿî el-Belhî el-. Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Hudâ Mahmûd Kırâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1411/1990.
• Amr b. Ebî Rebîa. Dîvânu Amr b. Ebî Rebîa. thk. Fâyez Muhammed. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1416/1996.
• Aydın, Atik. Taberi'nin Kur'an'ı Yorumlama Yöntemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Aydın, Atik. “İbn Cerîr et-Taberî ve Arap Dili Ekolleri”. Nüsha 33 (2011).
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-Hüsrevcirdî el-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buhârî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki'n-Necât, 1422.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Resâʾilu’l-Câhız. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1384/1964.
• Cengiz, Mehdi. “Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi: Teorilerin Tasnifi ve Tartışma Alanları”. İslamî İlimlerde Lafzî Delillerin Kesinliği Problemi. ed. Mehdi Cengiz – Şeyma Gülsüm Önder. Ankara: Kitabe Yayınları, 2024.
• Çaçan, Salih. Basra ve Kûfe ekolleri arasındaki dil ihtilaflarının et-Taberî'nin tefsirine yansıması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Durmuş, İsmail. “İstisnâ”. Erişim 8 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/istisna
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi’t-Teshîl. thk. Hasan Hindâvî. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1423/2013.
• Ebû Nasr el-Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî. Dîvânu Zürumme Şerhu Ebî Nasr el-Bâhilî. thk. Abdulkuddûs Ebû Sâlih. 3 Cilt. Cidde: Muʿessesetu'l-Îmân, 1402/1982.
• Ersöz, Muhammed. “Taberî’nin Tevil Eleştirilerinde Gözettiği Bir İlke: Ayetin Literal Formuna Aykırılık”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 23/1 (2023), 143–162. https://doi.org/10.33420/marife.1251880
• Eşmûnî, Ebu'l-Hasen Alî b. Muhammed el-. Şerhu’l-Eşmûnî li’Elfiyeti İbn Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Evmeş, Adem. “Ebherî’nin Hidâyetü’l-hikme ve Îsâgûcî İsimli Eserlerinin Mantık Konuları Bakımından Karşılaştırılması”. Tokat İlmiyat Dergisi 8/2 (2020).
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿânî’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, 1403/1983.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfâ. thk. Muḥammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî el-. el-Cümel fî’n-nahv. thk. Fahreddîn Kabâve. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. İbrâhîm es-Sâmerrâʾî Mehdî el-Mahzûmî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu'l-Hilâl, 1988.
• İbn Abdi Rabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed b. Abdi Rabbih. el-Ikdu’l-Ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Cinnî, Ebû'l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Heyet. 3 Cilt. Kahire: el-Heyʾetu'l-Mısriyye, ty.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdullâh İbn Yûsuf. Muğni’l-lebîb an kutubi’l-eʿârîb. thk. Mâzin el-Mubârek, Muhammed Alî Hamdullâh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Ğarîbu’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Yaʿîş, Ebû’l-Bekâ Yaʿîş b. Alî el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. thk. Emîl Bedî Yaʿkûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbnu'l-Hâcib, İbnu'l-Hâcib el-Kurdî el-Mâlikî. Emâlî. thk. Fahr Sâlih Suleymân Kadâre. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1409/1989.
• İbnu't-Tilmisânî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed el-Fihrî. Şerhu’l-Meʿâlim fî Usûli’l-Fıkh. thk. Âdil Ahmed. 2 Cilt. Beyrut: Âlimü’l-Kütüb, 1419/1999.
• Kartal, Mustafa. Taberi Tesfirinde Dil ve Gramer. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Kılıç, Hulusi. “Kûfiyyûn”. Erişim 6 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kufiyyun
• Kılıç, Hulûsi. “Basriyyûn”. Erişim 6 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/basriyyun--arap-dili
• Kutâmî, Umeyr b. Şuyeym. Divânu Kutâmî. thk. İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1960.
• Maʿmer b. el-Musennâ, Ebû Ubeyde Maʿmer b. el-Musennâ et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kurʾân. thk. Muhammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetü'l-Hanici, 1381/1961.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye. thk. eş-Şâhid el-Bûşîhî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuʿatu Buhûsi'l-Kitâb ve's-Sunne, 1429/2008.
• Muberred, Ebû'l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-Ezdî el-. el-Muktedab. thk. Muhammed Abdulhâlık. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebû'l-Hasen Mukâtil b. Süleymân el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şehâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423/2002.
• Muslim, Ebû'l-Hasen Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Muslim. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 8 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1433.
• Nesefî, Ebû'l-Berekât Abdullâh b. Ahmed en-. Medâriku’t-Tenzîl ve hakâîku’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Alî Budeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kelimi't-Tayyib, 1419/1998.
• Râğıb el-Isfehânî, Ebû'l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed er-. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Kurʾân. thk. Ṣafvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımaşk, Beyrut: ed-Dâru'ş-Şâmiyye, 1412.
• Saʿleb, Ebû'l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ eş-Şeybânî. Mecâlisu Saʿleb. thk. Abdusselâm Muhammed Harûn. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1950.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1408/1988.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Hasan b. Abdullâh b. el-Merzubân es-. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasen Mehdelî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Sufyân es-Sevrî, Ebû Abdullâh Sufyân b. Saʿîd b. Mesrûk el-Kûfî. Tefsîru’s-Sevrî. thk. Ebû Caʿfer Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. Câmiʿu’l-Ehâdîs. thk. Muhtâr İbrâhim el-Hâic. 13 Cilt. Dâru’s-Saâde: Kahire, 1426/2005.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. Tefsîru’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Ahmed b. Mustafa el-Ferrân. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru't-Tedmuriyye, 1427/2006.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî et-. Câmiʿu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr ez-. el-Keşşâf an hakâîkı gavâmidi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1407.