Câhiliye'den Kur'ân'ın Nüzûlüne ve Mütekaddimûn Döneme: İlim Kavramının Tarihsel Dönüşümü

Yıl 2024, Sayı: 24, 75 - 99, 25.12.2024

Selma Kavurmacıoğlu , Mustafa Şen

https://doi.org/10.34085/buifd.1548732

Öz

Bu çalışma, Câhiliye dönemi, Kur'ân’ın nüzûl süreci ve ardından teşekkül eden Mütekaddimûn dönemi İslâm toplumlarında “ilim” kavramının tarihsel seyrini ele alacaktır. Çalışma, Kur'ân’ın ilim anlayışının yalnızca dünya hayatına dair malûmatla sınırlı kalmadığını; insanın Allah’ı tanımasına, yaratılışın hikmetini kavramasına, varoluşun anlamını idrak etmesine ve manevî tekâmülüne rehberlik eden bir nitelik kazandığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca, Câhiliye dönemindeki ilim anlayışıyla İslâm'daki ilim anlayışı karşılaştırıldığında, İslâm’ın ilme verdiği ulvî değerin toplumsal yapıyı nasıl köklü bir şekilde dönüştürdüğü ve medeniyetin gelişimine nasıl yön verdiği açıkça görülecektir. Bu çalışmada ilk olarak ilim kavramının etimolojik tahlili yapılacak ve Câhiliye döneminde ilim kavramının hangi anlamlarda kullanıldığı, o döneme ait şiirler üzerinden tespit edilmeye çalışılacaktır. Daha sonra, Kur'ân’ın nüzûl sürecinde vahyin sunduğu ilim anlayışından bahsedilecek; bu anlayış âyetlerle örneklendirilecektir. Aynı süreçte, Hz. Peygamber’in ilim anlayışının nasıl şekillendiği, hadislerle ortaya konmaya çalışılacaktır. Ayrıca, İslâm medeniyetinin yükselme döneminde vahiy temelli ilim anlayışının, Gazzâlî, Farâbî ve İbn Sînâ gibi düşünürler tarafından nasıl zenginleştirildiği ele alınacaktır. Son olarak, Câhiliye dönemi ile İslâm’daki ilim anlayışları, ilmin kaynağı, kapsamı ve amacı açısından karşılaştırılacak; bu farklılıkların topluma yansıması değerlendirilecek ve Câhiliye toplumunda şâirlerin, İslâm toplumunda ise âlimlerin üstlendikleri roller mukayese edilecektir. Bu konular, bir makalenin sınırları dâhilinde ele alınacağından, her bir başlık kapsamlı bir inceleme yerine genel bir yaklaşımla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İlim, Câhiliye, İslâm Öncesi İlim, Sözlü Gelenek

From the Age of Ignorance to the Revelation of the Qur'an and the Early Islamic Period: The Historical Transformation of the Concept of Knowledge

Öz

This study examines the historical trajectory of the concept of "knowledge" (ʿilm) in the Jāhiliyyah period, the era of Qur'anic revelation, and the subsequent formative period in early Islamic societies. It aims to show that the Qur'anic concept of knowledge extends beyond worldly information, serving as a guide for recognizing God, understanding creation's wisdom, grasping the meaning of existence, and advancing spiritually. Additionally, comparing the concept of knowledge in Jāhiliyyah with that in Islam will reveal how Islam's elevated view of knowledge deeply transformed social structures and shaped the development of civilization. The study begins with an etymological analysis of "knowledge" and explores its meanings in the Jāhiliyyah period through period poetry. It will then address the Qur'anic concept of knowledge during the process of revelation, illustrated by verses, and how the Prophet Muhammad's (peace be upon him) understanding of knowledge evolved, as reflected in hadiths. Moreover, it examines how revelation-based knowledge was enriched by thinkers like al-Ghazālī, al-Fārābī, and Ibn Sīnā during the peak of Islamic civilization. Lastly, Jāhiliyyah and Islamic perspectives on knowledge will be compared in terms of its source, scope, and purpose; this comparison will assess the societal impact of these differences and contrast the roles of poets in Jāhiliyyah with scholars in Islam. Given the scope of this article, each topic will be addressed broadly rather than in exhaustive detail.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Knowledge, Jahiliyyah, Pre-Islamic Knowledge, Oral Tradition

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm
• Aḥmed b. Ḥanbel, İmām. el-Müsned. thk. Şuʿayb Arnāūṭ. 50 Cilt. Beyrūt: Müessesetü’r-risāle, 1421/2001.
• Al-Rawashdeh, Ziyad. Kur’an’da İlim Kavramı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/46546.pdf
• Ālūsī, Şihābüddīn Maḥmūd b. ʿAbdullāh el-Ḥüseynī el-. Rūḥu’l-meʿānī fī tefsīri’l-Ḳurʾāni’l-ʿaẓīm ve’s-sebʿi’l-mes̱ānī (Tefsīrü’l-Ālūsī). thk. ʿAlī ʿAbdülbārī ʿAṭiyye. 16 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1415/1994.
• Ateş, Süleyman. İslâm Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyât, 1992.
• Beġavī, Ebū Muḥammed Muḥyissünne el-Ḥüseyn b. Mes‘ūd b. Muḥammed el-Ferrā’ el-. Meʿālimü’t-tenzīl fī tefsīri’l-Ḳur’ān (Tefsīru’l-Beġavī). thk. Muḥammed ʿAbdullāh en-Nemr. 8 Cilt. Riyaḍ: Dāru ṭayyibe li’n-neşr, 4. Basım, 1417/1997.
• Belāẕürī, Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir b. Dāvud el-. Fütūḥü’l-büldān. Beyrūt: Dār ve mektebetü’l-hilāl, 1408/1988.
• Beyhaḳī, Aḥmed b. Ḥüseyn b. ʿAlī b. Mūsā Ebū Bekr el-. Şuʿabü’l-īmān. thk. ʿAbdülʿalī ʿAbdülḥamīd Ḥāmid. 14 Cilt. Riyāḍ: Mektebetü’r-rüşd li’n-neşr ve’t-tevzīʿ, 1423/2003.
• Bilgiz, Musa. Kur’an Açısından Vicdan ve Değeri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
• Bilgiz, Musa. Kur’an’da Bilgi (Kavramsal Çerçeve, Bilgi Türleri). İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerim’in Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Buhārī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmāʿīl el-. el-Cāmiʿu’ṣ-ṣaḥīḥ. ed. Muṣṭafā Dīb el-Beġā. 7 Cilt. Şam: Dār İbn-i Kes̠īr, 5. Basım, 1414/1993.
• Cāḥiẓ, Ebū ʿUs̠mān ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbūb el-Kinānī el-Leysī. el-Beyān ve’t-tebyīn. 3 Cilt. Beyrūt: Dāru ve Mektebetü’l-Hilāl, 1423/2002.
• Ceṣṣāṣ, Aḥmed b. ʿAlī Ebū Bekr er-Rāzī el-. Aḥkāmü’l-Ḳurʾān. thk. ʿAbdüsselām Muḥammed ʿAlī Şāhīn. 3 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1415/1994.
• Cevherī, Ebū Naṣr İsmāʿīl b. Ḥammād el-. eṣ-Ṣıḥāḥ Tācü’l-luġa ve ṣıḥāḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmet ʿAbdülġafūr Aṭṭār. 6 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-ʿilm ve’l-melāyin, 4. Basım, 1407/1987.
• Cevzī, Cemālüddīn Ebü’l-Ferec ʿAbdurraḥmān b. ʿAlī b. Muḥammed el-. el-Müntaẓam fî tārīḫi’l-ümem ve’l-mülūk. thk. Muṣṭafā ʿAbdülḳādir ʿAṭā, Muḥammed ʿAbdülḳādir ʿAṭā. 19 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1412/1992.
• Cumaḥī, İbn Sellām el-. Ṭabaḳātü fuḥūli’ş-şuʿarāʾ. thk. Maḥmūd Muḥammed Şākir. 2 Cilt. Cidde: Dāru’l-Medenī, ts.
• Çağrıcı, Mustafa. Kur’an’ın Geliş Ortamında Ahlâk ve İnsan İlişkileri. İstanbul: KURAMER, 2017.
• Dabbī, Ebü’l-ʿAbbās Mufaḍḍal b. Muḥammed b. Ya‘lā ed-. el-Mufaḍḍaliyyāt (Kitābü’l-İḫtiyārāt ve Kitābü’l-Muḫtārāt). thk. Aḥmed Muḥammed Şākir - ʿAbdüsselām Muḥammed Hārūn. Ḳāhire: Dāru’l-Meʿārif, 6. Basım, ts.
• Dārimī, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. ʿAbdirraḥmān b. el-Faḍl b. Behrām b. ʿAbdiṣṣamed ed-. Müsnedü’d-Dārimī. thk. Ḥüseyn Selīm Esed ed-Dārānī. 4 Cilt. Suʿūd: Dārü’l-muġnī li’n-neşr ve’t-mevzīʿ, 1412/2000.
• Ebū Zeyd el-Ḳureşī, Muḥammed b. Ebi’l-Ḫattāb. Cemheretü eşʿāri’l-ʿArab. thk. ʿAlī Muḥammed el-Becādī. Mıṣr: Nehḍatü Mıṣr li’ṭ-ṭıbāʿati ve’n-neşri ve’t-tevziʿ, 1431/2010.
• Emin, Ahmet. Fecrü’l-İslâm (İslâm’ın Doğuşu). çev. Ahmet Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Yayınları, 1976.
• Ezherī, Muḥammed b. Aḥmed el-. Tehẕībü’l-luġa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Merʿab. 8 Cilt. Beyrūt: Dāru iḥyāi’t-türās̠i’l-‘Arabī, 1422/2001.
• Fârukî, İsmâil Râci el- - Fârûkî, Luis Lâmia el-. İslâm Kültür Atlası. çev. Mustafa Okan Kibaroğlu - Zerrin Kibaroğlu. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 3. Basım, ts.
• Ferāhīdī, Ebū ʿAbdürraḥmān el- Ḫalīl b. Aḥmed el-. Kitābü’l-ʿAyn. thk. Mehdī el-Maḫzūmī, İbrāhīm es-Sāmerrāī. 8 Cilt. Dār ve mektebetü’l-hilāl, ts.
• Fīrūzābādī, Mecdüddīn Muḥammed b. Ya‘ḳūb. el-Ḳāmūsü’l-muḥīṭ. thk. Müessesetü’r-Risāle. Beyrūt: Müessesetü’r-risāle, 8. Basım, 1426/2005.
• Ġazzālī, Ebū Ḥamīd Muḥammed b. Muḥammed el-. el-Münḳıẓ mine’ḍ-ḍalāl. thk. ʿAbdülḥalīm Maḥmūd. Mıṣr: Dāru’l-kütübü’l-ḥadīs̠e, ts.
• Ġazzālī, Ebū Ḥamīd Muḥammed b. Muḥammed el-. İḥyāʾü ʿulūmi’d-dīn. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-maʿrife, ts.
• Ġazzālī, Ebū Ḥamīd Muḥammed b. Muḥammed el-. Tehāfütü’l-felāsife. thk. Süleymān Dünyā. Ḳāhire: Dāru’l-meʿārif, 6. Basım, ts.
• Günçe, Şüheda. “Emeviler Döneminde Mevali Politikasının Rivayetlere Etkisi”. İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi 5 (2019), 15-30.
• Ḥalebī, Nūreddīn Muḥammed ʿItr el-. ʿUlūmü’l-Ḳurʾāni’l-Kerīm. Dımeşk: Maṭbaʿatü’ṣ-ṣabāḥ, 1993.
• Hāşimī, Aḥmed b. İbrāhīm b. Muṣṭafā el-. Cevāhiru’l-edeb fī edebiyyāt ve inşāʾ lüġati’l-ʿArab. 2 Cilt. Beyrūt: Müessesetü’l-meʿārif, 1431/2010.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyât, ts.
• İbn Düreyd, Ebū Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen el-Ezdī el-Baṣrī. el-Cemheretü’l-luġa. thk. Remzī Munīr Baʻalbekī. 3 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-ʻilm li’l-melāyīn, 1407/1987.
• İbn Ebī Zemenīn, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿAbdillāh b. ʿĪsā el-Mürrī el-Ḳurṭubī. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿazīz. thk. Ebū ʿAbdillāh Ḥüseyn b. ʿUkkāşe, Muḥammed b. Muṣṭafā el-Kenz. 5 Cilt. Ḳāhire: el-Fārūḳu’l-ḥadīs̠e, 1423/2002.
• İbn Fāris, Ebü’l-Ḥüseyn Aḥmed b. Fāris b. Zekeriyyā. Muʿcemü meḳāyīsi’l-luġa. thk. ʿAbdüsselām Muḥammed Hārūn. 6 Cilt. Dāru’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Fāris, Ebü’l-Ḥüseyn Aḥmed b. Fāris b. Zekeriyyā. Mücmelü’l-luġa. thk. Züheyr ʿAbdülmuḥsin Ṣulṭān. Beyrūt: Müessesetü’r-risāle, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Ḫaldūn, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. Muḥammed. Tārīḫu İbn Ḫaldūn. 8 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-fikr, 1401/1981.
• İbn Hişām, Ebū Muḥammed Cemālüddīn ʿAbdülmelik. es-Sīretü’n-nebeviyye (Sīretü İbn Hişām). thk. Muṣṭafā es-Saḳḳā, İbrāhīm el-Ebyārī. 2 Cilt. Mıṣr: Şeriketü mektebetü ve maṭbaʿatü Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī ve Evlâdüh, 2. Basım, 1375/1955.
• İbn İsḥaḳ, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed. Sīretü İbn İsḥaḳ (Kitābü’s-siyer ve’l-meġāzī). thk. Süheyl Zekkār. Beyrūt: Dāru’l-fikr, 1398/1978.
• İbn Kes̠īr, Ebü’l-Fidā’ İsmāʿīl b. Şihābiddīn ʿUmer b. Kes̠īr b. el-Kureşī ed-Dımeşḳī. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿaẓīm. 4 Cilt. Ḳāhire: Dāru’l-ḥadis̠, 1408/1988.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Müslim ed-Dīneverī. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarāʾ. 2 Cilt. Ḳāhire: Dāru’l-Hadis, 1423/2002.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Müslim ed-Dīneverī. Teʾvīlü müḫtelifü’l-ḥadīs̠. Mektebetü’l-İslāmī, 2. Basım, 1419/1999.
• İbn Māce, Ebū ʿAbdullāh Muḥammed Yezīd. Sünen-i İbn Māce. thk. ʿİs̱ām Mūsā Hādī. el-Cübeyl: Dāru’ṣ-Ṣıddīḳ, 2. Basım, 1435/2014.
• İbn Manzūr, Ebü’l-Faḍl Cemālüddīn Muḥammed b. Mükerrem b. ʿAlī b. Aḥmed el-Enṣārī er-Rüveyfiī. Lisānü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrūt: Dāru ṣādır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳurṭubī. Tehāfütü’t-tehāfüt. thk. Süleymān Dünyā. Dāru’l-meʿārif, 1384/1964.
• İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillah Muḥammed. eṭ-Ṭabakātü’l-kübrā. thk. ʿAlī Muḥammed ʿUmer. 11 Cilt. Mıṣr: Mektebetü’l-ḫāncī, 1421/2001.
• İṣfahānī, Ebü’l-Ḳāsım Ḥüseyn b. Muḥammed b. el-Mufaḍḍal er-Rāġib. el-Müfredāt fī ġarībi’l-Ḳurʾān. thk. Muḥammed Seyyid Keylānī. Beyrūt: Dāru’l-maʿrife, 1351/1932.
• Ḳudāme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec b. Ḳudāme b. Ziyād el-Kātib el-Baġdādī. Naḳdü’ş-şiʿr. İstanbul: Matbaʿatu’l-Cevāib, 1302/1885.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/109-114. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Kutluer, İlhan. İlim ve Hikmetin Aydınlığında. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Mātürīdī, Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd Ebū Manṣūr el-. Teʾvīlātü’l-Mātürīdiyye (Teʾvīlātü ehli’s-sünne). ed. Mecdī Baslūm. 10 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1426/2005.
• Maʿmer b. Rāşid, Ebū ʿUrve. el-Cāmiʿ. thk. Ḥabībürraḥmān el-Aʿẓamī. 2 Cilt. Beyrūt: Tevzīʿu’l-mektebeti’l-İslāmī, 2. Basım, 1403/1983.
• Mevdûdî, Ebu’l A’lâ. Tefhimu’l-Kur’an. ed. Ali Bulaç. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Münẕirī, el-Ḥāfiẓ ʿAbdü’l-ʿAẓīm b. ʿAbdi’l-Ḳavī el-. Muḫtaṣar sünen-i Ebī Dāvūd. 3 Cilt. Riyāḍ: Mektebetü’l-meʿārif li’n-neşri ve’t-tevzīʿ, 1431/2010.
• Mürsī, Muḥammed Münīr. et-Terbiyetü’l-İslāmiyye uṣūlühā ve teṭavvüruhā fi’-bilādi’l-ʿArabiyye. ʿĀlemü’l-kütüb, 1425/2005.
• Müslim, Ebü’l-Ḥüseyn Müslim b. el-Ḥaccāc el-Ḳuşeyrī. el-Cāmiʿu’ṣ-ṣaḥīḥ. thk. Muḥammed Zihnī Efendi vd. 8 Cilt. Türkiye: Dāru’ṭ-ṭıbāʿati’l-ʿāmire, 1334/1916.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît Fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. ed. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Nāblusī, Muḥammed Rātib en-. Mevsūʿatü esmāillāhi’l-ḥüsnā ve ṣıfātühü’l-füḍlā mine’l-Kitābi ve’s-Sünneti. thk. Bilāl Nureddīn. 4 Cilt. ‘Ammān: Müessesetü’l-fürsān, 1435/2014.
• Nasr, S. Hüseyin. İslâm ve İlim. çev. İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
• Öğmüş, Harun. Câhiliyye Döneminde Araplar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Rāzī, Ebū ‘Abdillāh (Ebü’l-Faḍl) Faḫrüddīn Muḥammed b. ‘Umer b. Ḥüseyn er-. Mefātīḥu’l-ġayb (et-Tefsīru’l-kebīr ). 32 Cilt. Beyrūt: Dāru iḥyāi’t-türas̠i’l-‘Arabī, 3. Basım, 1420/1999.
• Ṣābūnī, Muḥammed ʿAlī es-. Ṣafvetü’t-tefāsīr. 3 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1407/1987.
• Sāḥib b. ʿAbbād, Ebü’l-Ḳāsım İsmāʿīl b. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muḥammed Ḥasen Ālī Yāsīn. 11 Cilt. Beyrūt: ʿĀlemü’l-kütüb, 1415/1994.
• Sevim, Seyfullah. İslâm Düşüncesinde Mârifet ve İbn Ârabî. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Süyūṭī, Celāleddin es- - Maḥallī, Celāleddin el-. Tefsīru’l-Celāleyn. 2 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Süyūṭī, Celāleddīn ʿAbdurraḥmān es-. el-İtḳān fī ʿulūmi’l-Ḳurʾān. thk. Muṣṭafā Dīb el-Buġā. 2 Cilt. Beyrūt: Dār İbn-i Kes̠īr, 1407/1987.
• Şeybānī, Ebū ʿAmr eş-. Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’t-tisʿa. thk. ʿAbdulmecīd Hemevī. Beyrūt: Müessesetü’l-Eʿlemī li’l-Maṭbuʿāt, 1422/2001.
• Ṭaberī, Ebū Ca‘fer Muḥammed b. Cerīr et-. Cāmiʿu’l-beyān ʿan te’vīli āyi’l-Ḳurʾān. thk. Maḥmūd Muḥammed Şākir. 24 Cilt. Mekke: Dāru’t-terbiye ve’t-türās̠, ts.
• Ṭarafe, Ebū Amr b. el-ʿAbd b. Süfyān b. Sa‘d el-Bekrī el-Vāilī. Dīvānu Ṭarafe b. el-ʿAbd. thk. Mehdī Muḥammed Nāṣıruddīn. Beyrūt: Dāru’l-Kütübü’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 1423/2002.
• Tirmiẕī, Muḥammed b. ʿĪsā b. Sevra b. Mūsā b. eḍ-Ḍaḥḥāk et-. Sünenü’t-Tirmiẕī. thk. Aḥmed Muḥammed Şākir - Muḥammed Fuʾād ʿAbdülbāḳī. 5 Cilt. Mıṣr: Şeriketü mektebetü ve maṭbaʿatü Muṣṭafā el-Bābī el-Ḥalebī ve Evlâdüh, 2. Basım, 1390/1975.
• Vāḥidī, Ebü’l Ḥasen ʿAlī b. Aḥmed el-. el-Vasīṭ fī tefsīri’l-Ḳurʾāni’l-mecīd. thk. ʿĀdil Aḥmed ʿAbdülmevcūd - ʿAlī Muḥammed Muʿavvıḍ. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1415/1994.
• Yavuz, Kerim. Eğitim Psikolojisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahiy”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/443-444. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012. Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. b.y.: Eser Neşriyat, 1979.
• Yiğit, İsmail. “Mevâlî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/424-426. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Ẕehebī, Şemsüddīn Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̠mān bin Ḳāymāz eẕ-. el-Kāşif. thk. Muḥammed ʿAvvāme Aḥmed Muḥammed Nemr el-Ḫaṭīb. 2 Cilt. Cidde: Dārul-ḳible lis̠-s̠eḳāfeti’l-İslāmiyye, 1413/1992.
• Zemaḫşerī, Ebü’l-Ḳāsım Maḥmūd b. ʿUmer b. Muḥammed el-Hārizmī ez-. el-Keşşāf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavāmiżi’t-tenzīl ve ʿuyūni’l-eḳāvīl fī vücūhi’t-teʾvīl. ed. Muṣṭafā Ḥüseyn Aḥmed. 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-küttābi’l-ʿArabī, 3. Basım, 1407/1987.
• Zemaḫşerī, Ebü’l-Ḳāsım Maḥmūd b. ʿUmer b. Muḥammed el-Hārizmī ez-. Esāsü’l-belāġa. thk. Muḥammed Bāsil. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-kütübü’l-ʿilmiyye, 1419/1998.
• Zevzenī, Ḥüseyn b. Aḥmed ez-. Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’s-sebʿa. Beyrūt: Dāru İḥyāi’t-Türas̠i’l-‘Arabī, 1423/2002.
• ʿAbdülbāḳī, M. Fuʾād. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfāẓi’l-Ḳurʾāni’l-Kerīm. Ḳāhire: Dāru’l Ḥadīs̠, 1415/1994. ʿĪd, Nevāl bint. ʿAbdilʿazīz el-. Mevsūʿatü şerḥi esmāillāhi’l-ḥüsnā. 3 Cilt. Şeriketü İs̠rāi’l-Maʿrife, 1441/2020.