Havâric’in Kur’an-ı Kerim Ayetlerini Aşırı Politik Te’villeri

Yıl 2021, Sayı: 16, 252 - 285, 31.12.2021

Fatih Sancılı

Öz

Havâric, hilâfet konusundaki anlaşmazlıklar sonucunda ortaya çıkan en eski siyasî mezheptir. Havâric siyasî hareket açısından devrim prensibini benimsemiştir. Birçok fırkalara ayrılmışlardır. Her fırkanın ideolojik söylemleri farklı olmuştur. Devrim fikir ve ilkelerinde aşırı giderek devletin ve toplumun güvenliğine açık tehdit oluşturmuşlardır. Havâric’in Kur’an ayetlerini te’vil ederek ortaya koydukları esaslar birçok İslâm düşünür ve âliminin kafasını meşgul eden konulardan biri olmuştur. Havâric aşırı görüşlerini inanç esasları olarak ortaya koymuştur. Politik kavramları teolojik zemine taşımışlar, siyasî kavramlara dinî boyut katmışlardır. Dinde bazen fıkhın sınırlarını aşmışlar, Kur’an-ı Kerim ayetlerini aşırı te’vil etmişlerdir. Başta halife olmak üzere muhaliflerini küfürle suçlamışlardır. Kendilerinden olmayan halifeye başkaldırmayı bütün Müslümanlara farz kılmışlardır. İman kavramını kelâmî bir sorun olarak ortaya koyan ilk mezhep olmuşlardır. Kabilecilik anlayışları politikalarını yönlendiren ana etken olmuştur. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu konu üzerinde çok az çalışma yapılmıştır. Bu makalede Havâric’in Kur’an-ı Kerim’in bazı ayetlerine ilişkin aşırı politik te’villerini çağdaş İslâm düşüncesi ışığında ele aldık. Kuşkusuz böyle bir konuyu ele almak daha kapsamlı bir çalışmayı gerektirir. Ama temel çizgileriyle bir makalenin sınırları içinde de ele alınabilir. Gerçeği bağlamından koparmadan, siyasî analizlerde kullandıkları aşırı dinî söylemlerle İslâm toplumunun düzenini bozduklarını örneklerle göstermeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Mezhepler Tarihi, Havâric, İslâmî yönetim, Egemenlik, Kur'an-ı Kerim, Politik te'vil

Teşekkür

Çok teşekkür ederim.

KHAWARIJ’S EXTREME POLITICAL EXPLANATIONS OF THE VERSES OF THE HOLY QUR’AN

Öz

The Khawarij is the oldest political sect that emerged as a result of disagreements about the caliphate. The Khawarij adopted the principle of revolution in terms of political movement. They are divided into many sects. The ideological discourses of each sect have been different. They have become a clear threat to the security of the state and society by going too far in the ideas and principles of the revolution. They put forward their extreme views as the principles of faith. The principles revealed by Khawarij by interpreting the verses of the Qur’an have been one of the issues that occupied the minds of many Islamic thinkers and scholars. The Khawarij revealed his extreme views as the principles of belief. They brought political concepts to theological ground and added a religious dimension to political concepts. In religion, they sometimes exceeded the limits of fiqh and over-interpreted the verses of the Qur’an. They accused their opponents, especially the caliph, of blasphemy. They made it obligatory on all Muslims to rebel against a caliph who was not one of them. They were the first sect to present the concept of faith as a theological problem. Tribal understandings have been the main factor guiding their policies. As far as we can determine, very little work has been done on this topic. In this article, we have discussed the extreme political interpretations of Khawarij about some verses of the Qur’an in the light of contemporary Islamic thought. The reflection of external thought today has been that they accused the revolutionary opposition and their opponents as infidels. Undoubtedly, addressing such a subject requires a more comprehensive study. But it can also be considered within the confines of an article with its basic lines. We tried to show with examples that they disrupted the order of Islamic society with the extreme religious discourses they used in political analysis, without taking the reality out of its context.

Anahtar Kelimeler

The History of Islamic Sects, Khawarij, Islamic role, Sovereignty, The Holy Qur'an, Ideological interpretation

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnavut – Âdil Mürşid – Cemâl Abdüllatîf. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1420/1999.
• Ahmed Emîn. Ḍuḥâ’l-İslâm. Kâhire: Müessesetü Hindâvî li’t-Ta‘lîm ve’s-Sekâfe, 2012.
• Âmidî, Ebû’l-Hasen Seyfüddîn Ali b. Muhammed et-Tağlebî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. nşr. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1402/1982.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1416/1995.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr li’t- Tibâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1423/2002.
• Cassâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Aḥkâmü’l-Ḳur’an. nşr. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l - Arabî-Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 1412/1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd ilâ ḳavâṭıi‘l-edille fî uṣûli’l-i‘tiḳâd. nşr. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih – Tevfik Ali Vehbe. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1430/2009.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as el-Ezdî. Sünenu Ebî Dâvud. nşr. Şuayb el-Arnavut – Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîḫü’l-meẕâhibi’l-İslâmiyye fî’s-siyâse ve’l-‘aḳāid ve târîḫi’l- meẕâhibi’l-fıḳhiyye. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1411/1990.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetü ‘ulûmi’l-ḥadîs̱ ve kemiyyeti ecnâsihi. nşr. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1424/2003.
• Hârisî, Sâlim b. Hamd b. Süleyman b. Hamîd. el-‘Uḳûdü’l-fuḍiyye fî uṣûli’l-İbâḍiyye. Saltanatü Umân: Vüzâretü’t-Türâs ve’s-Sekâfe, 2. Basım, 1438/2017.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah b. Muhammed. Câmiü beyâni’l-‘ilmi ve faḍlihi. nşr. Ebû’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Riyâd: Dârü İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed İbn İdris er-Râzî. Tefsîrü’l-Ḳur’ani’l-‘aẓîm. nşr. Esad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Riyâd: Mektebetü Nezâr Mustafa Elbâz, 1417/1997.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebû Hâmid Abdülhamîd b. Hibetullâh el-Medâinî. Şerḥü Nehci’l-belâġa. nşr. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. 20 Cilt. Kâhire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 2. Basım, 1386/1966.
• İbn Ebû’l-İz, Ali b. Ali b. Muhammed. Şerḥü’l-‘Aḳîdeti’t-Ṭaḥâviyye. nşr. Beşîr Muhammed Uyûn. Beyrut: Mektebetü’l-Müeyyed – Mektebetü Dâri’l-Beyân, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Zekeriyyâ, Mu‘cem Meḳāyîsü’l-lüġa. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr li’t-Tibâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1399/1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Fetḥü’l-bârî bi-şerḥi Saḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Faṣl fî’l-milel ve’l-ehvāi ve’n-niḥal. nşr. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 2. Basım, 1416/1996.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳur’ani’l-‘aẓîm. nşr. Sâmî Muhammed es- Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-siyâse. nşr Ali Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Advā li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1410/1990.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. nşr. Ahmed Fâris eş-Şidyâk. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm. Mecmûatü’r- resâil’l-kübrâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1392/1972.
• Kalmâvî, Süheyr. Edebü’l-Ḫavâric fî’l-‘aṣri’l-Emevî. Kâhire: Matbaatü Lecneti’t-Te’lîf ve’t- Terceme ve’n-Neşr, 1945.
• Kastallânî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî li-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1996.
• Malatî, Ebû’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-redd ‘alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bida‘. nşr. Muhammed Zeynehüm Muhammed Azab. Kâhire: Mektebetü Medbûlî, 1413/1992.
• Minkarî, Nasr b. Müzâhim. Vaḳ‘atü Ṣıffîn. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: el- Müessesetü’l-Arabiyyetü’l-Hadîse, 2. Basım, 1382/1962.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil. nşr. Muhammed Ahmed ed-Dâlî, 4. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 4. Basım, 1425/2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥu Müslim, nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1427/2006.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Feḍâilü’s-ṣaḥâbe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1405/1984.
• Nesefî, Necmüddîn Ebî Hafs Ömer b. Muhammed. Şerḥü’l-‘aḳāidi’n-Nesefiyye maa ḥâşiyeti Cem‘ü’l-ferâid bi-inâreti şerḥi’l-‘aḳāid. nşr. Komisyon. Karaşi-Pakistan: Mektebetü’l- Medîne li’t-Tibâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1433/2012.
• Nevevî, Ebû Zekeriyye Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ṣaḥîḥi Müslim bi-şerḥi’n-Nevevî. 18 Cilt. Kâhire: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1347/1929.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n- niḥal. nşr. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife li’t-Tibâa ve’n- Neşr, 2. Basım, 1395/1975.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’r-Riyâḍi’n-naḍire fî menâḳibi’l-‘aşare. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem. Câmiü’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kuṛ’an. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Hicr li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1422/2001.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır. Mefhûmü’t-tefsîr ve’t-te’vîl ve’l-istinbâṭi ve’t-tedebbüri ve’l-müfessir. Riyâd: Dârü İbni’l-Cevzî li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1427/2006.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. el-Câmiü’l-kebîr. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen Ali b. Ahmed en-Nîsâbûrî. Esbâbü nuzûli’l-Ḳur’an. nşr. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• Vercelânî, Ebû Ya‘kûb Yûsuf b. İbrahim. ed-Delîl ve’l-burhân. nşr. Sâlim b. Hamd el-Hârisî. 2 Cilt. Maskat-Saltanatü Umân: Vüzâretü’t-Türâs ve’s-Sekâfe, 2. Basım, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târiḫü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1408/1988.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdullah, el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’an. nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 3. Basım, 1404/1984.