A Treatise of Unknown Author in the Ottoman Cash Waqf Debates

Yıl 2024, Sayı: 21, 77 - 115, 30.06.2024

Mahmut Salih Eser

https://doi.org/10.59536/buiifd.1427575

Öz

The Ottoman period represents an important period for fiqh and the history of fiqh studies due to both the new issues that emerged in this period and the different fiqh approaches and solutions that the Ottoman ulema brought to these issues. In the 16th century, one of the debates in which Ottoman legal thought manifested its liveliness, depth, and diversity was the debate over the validity (ṣiḥḥah) and bindingness (luzūm) of cash waqfs. In this context, many texts were written by prominent figures of the period such as Ibn Kemāl, Çivizāde, Fenārīzāde, Bālī of Sofia, Ebussuūd and Birgivī arguing in favor or against cash waqfs. Many contemporary scholars have studied, published, and evaluated the fatwas issued by them and the edicts (firmans) declaring the sultan's preferences. The purpose of this study is to provide a contribution to this rich literature by analyzing a Turkish treatise from an unknown author, which has not yet been cited as far as we are aware, and by publishing a transcription of the only copy that has been identified so far.
Since the treatise opposing the validity and bindingness of the cash waqf does not disclose the author’s identity, the location and the date of composition, this study will initially present evaluations and possibilities regarding these issues. Reflecting on its basic features, scope, and primary addressees, answers will be sought to questions such as "who wrote the treatise and when during the debates", "can the text be attributed to Çivizāde, who banned cash waqfs during his tenure as kazasker (chief judge) or to a scholar close to him from ilmiyya (scholarly class)" and “can the text be considered a contribution to the cash waqf debates from outside Istanbul and Rumelia”.
In his treatise, the author relies on ‘al-Hidāya’, one of the authoritative works of the Hanafi madhhab by following the annotated translation approach common in Ottoman scholarly circles, and includes the majority of his own evaluations in the last part of the treatise. This is the only text on the cash waqfs that makes mention of the concept of luzūm (bindingness) in its title, and this is the prominent lens through which the cash waqf is evaluated in the treatise. Also prominent in the treatise is the objection expressed to views that are attributed to Zufar. Rather than evaluating these views in terms of their attribution to Zufar, the author examines them within the context of Zufar’s general theoretical approach to the waqf, concluding that his views cannot be used to establish the cash waqf on a valid and sufficient basis. This article discusses the objections raised in the treatise by the unknown author in the context of cash waqf debates and evaluates whether they received responses in scholarly circles.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Hanafi fiqh, Ottoman legal thought, waqf law, cash waqfs, Çivizâde

Osmanlı Para Vakfı Tartışmalarında Müellifi Meçhul Bir Risale

Öz

Osmanlı dönemi hem bu dönemde ortaya çıkan yeni meseleler hem de Osmanlı ulemasının bunlara getirdiği farklı fıkhî yaklaşımlar ve çözümler hasebiyle fıkıh ve fıkıh tarihi araştırmaları için önemli bir dönemi temsil etmektedir. Osmanlı hukuk düşüncesinin canlılık, derinlik ve çeşitliliğiyle tezahür ettiği tartışmalardan birisi de 16. yüzyılda para vakfının geçerliliği (sıhhat) ve bağlayıcılığı (lüzum) hakkında cereyan eden tartışmalardır. Bu çerçevede İbn Kemâl, Çivizâde, Fenârizâde, Sofyalı Bâlî, Ebussuûd, Birgivî gibi dönemin pek çok önemli isminin lehte veya aleyhte yazdığı metinler, verdiği fetvalar ve sultanın tercihini koyan hükm-i şerîfler büyük oranda çağdaş araştırmacılar tarafından ele alınmış, yayımlanmış ve çeşitli çalışmalarda değerlendirilmiştir. Bu çalışma bu konuda yazılmış ve görebildiğimiz kadarıyla henüz kendisine atıfta bulunulmamış olan müellifi meçhul Türkçe bir risalenin incelenmesi ve tespit edilebilen tek nüshasının hafif transkripsiyon yöntemi kullanılarak neşredilmesi yoluyla literatüre katkı sunmayı hedeflemektedir.
Para vakfının sıhhatine ve bağlayıcılığına karşı çıkan risalede müellif ile telif yeri ve tarihine ilişkin bilgiler kaydedilmediği için öncelikle bu hususlara dair değerlendirmeler ve ihtimaller ortaya konulacaktır. Bu bağlamda temel özelliklerinden, kapsamından ve öncelikli muhataplarından hareketle, risalenin kim tarafından ve tartışmaların hangi aşamasında kaleme alındığı, kazaskerliği döneminde para vakfının yasaklanmasını sağlayan Çivizâde’ye veya ilmiyeden ona yakın bir isme isnat edilip edilemeyeceği, para vakfı tartışmalarına İstanbul ve Rumeli dışından bir katkı olarak görülüp görülemeyeceği gibi sorulara cevap aranacaktır.
Risalede büyük oranda Osmanlı ilim çevrelerinde yaygın olan şerhli tercüme usulünü takip eden müellif, bu hususta Hanefî mezhebinin otorite eserlerinden el-Hidâye’yi esas almış, kendi değerlendirmelerine ise daha ziyade risalesinin son kısmında yer vermiştir. Para vakfı tartışmalarında ortaya konan metinler arasında, başlığında “lüzûm” geçen tek metin olan risalenin içeriğinde de bağlayıcılık konusu öne çıkmaktadır ve özellikle Züfer’e isnat edilen görüş hakkındaki itirazlar dile getirilmektedir. Müellif söz konusu görüşü Züfer’e aidiyeti açısından değil onun vakıf konusundaki genel yaklaşımı çerçevesinde değerlendirmekte ve bu görüşün para vakfı için geçerli ve yeterli bir dayanak olamayacağı sonucuna varmaktadır. Bu makalede, müellifi bilinmeyen risalede dile getirilen itirazlar para vakfı tartışmaları bağlamında ele alınacak ve ilmi çevrelerde karşılık bulup bulmadığı değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Hanefî fıkhı, Osmanlı hukuk düşüncesi, vakıf hukuku, para vakfı, Çivizâde

Teşekkür

.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Nakid Para Vakfı İle İlgili Çivi-zâde’nin Ebussu‘ûd’a Yazdığı Reddiye Risâlesi”. Vakıflar Dergisi, 87-100.
• Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. haz. Esra Kılavuz Eser. 2 cilt. İstanbul: İSAR Yayınları, 2021.
• Alparslan, Ali. “Divanî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aslan, Nâsi. “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Etkili Olan Faktörler”. Dinî Araştırmalar Dergisi 1/2 (1998), 93-119.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları, Gözden geçirilmiş ikinci baskı, 2014.
• Beyatlı, Yasir. “Hanefî Mezhebinin Tarihî Seyrinde Bir Merhale: Memlük Hanefîliği”. Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar). ed. Halil Hançabay vd., 109-177. Istanbul University Press, 2023.
• Birgivî, Takiyyeddin Mehmed b. Pir Ali. es-Seyfü’s-Sârim fî Ademi Cevâzi Vakfi’l-Menkûl ve’d-Derâhim. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Düğümlübaba, 449/13, 120b-145b.
• Birgivî, Takiyyeddin Mehmed b. Pir Ali. İnkâzu’l-Hâlikîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1177/4, 63b-80a.
• Çilingir, Hamdi. Vakıfta Amaç: Hanefi Vakıf Hukuku Çerçevesinde Bir Araştırma. İstanbul: İktisat Yayınları, 2018.
• Derman, Uğur. “Ta'lik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dumlu, Emrullah. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal - Çivizâde, Birgivî)”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 0/44 (30 Aralık 2015), 303-337.
• Ebu Abdullah Muhammed b. Abdurrahman ed-Dımeşkî. Rahmetü’l-Ümme fi’htilâfi’l-Eimme. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ty.
• Ebussuûd, Mehmed b. Mehmed. Risâle fî Vakfi’n-Nukûd. Süleymaniye Kütüphanesi, Düğümlübaba, 449/12, 105b-119b.
• Fenârîzâde, Muhyiddin Çelebi. Mektûb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şeyhülislam Esad Efendi Medresesi, 188/8, 54b-56a.
• Fenârîzâde, Muhyiddin Çelebi. Mektûb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7588/3, 51b-52a.
• Gel, Mehmet. “Kanûnî’nin Para Vakfı Yasağını Kaldıran 1548 Tarihli ‘Hükm-i Şerîf’inin Yeni Bir Nüshası”. Gazi Akademik Bakış 4/7 (2010), 185-192.
• Güney, Necmeddin. “Osmanlı’da Para Vakfı Uygulamasına Güçlü Bir İtiraz: İmam Birgivî’nin Para Vakfı Aleyhindeki Görüşleri”. Mütefekkir 6/11 (30 Haziran 2019), 13-32.
• İbnü’l-Hümâm, Kemaluddin Muhammed b. Abdulvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-Kadîr. 1-10 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hübeyre, Ebu'l-Muzaffer Yahya b. Muhammed. el-İfsâh an Me’âni’s-Sıhâh. Haleb: Matbaatü Muhammed Râgıb et-Tabbâh, 1929.
• İbn Kemal, Şemseddin Ahmed b. Kemal. Hazihî Risâletin Latîfetün (Risale fî Cevâzi Vakfi’d-Derâhim ve’d-Denânîr). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 708/37, 90a-90b.
• İbn Kudâme, Muvaffakudîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İtkânî, Kıvâmuddin Emir Kâtib b. Emir Ömer. Gâyetü’l-Beyân Nâdiretü’z-Zemân fî Âhiri’l-Evân. 19 cilt. Kuveyt: Daru’z-Ziyâ, 2023.
• Kâdîhân, Fahreddin el-Hasen b. Mansûr el-Özcendî. Fetâvâ Kâdîhân fî Mezhebi’l-İmâmi’l-A’zam Ebî Hanifeti’n-Nu’mân. 3 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kâkî, Kıvâmuddin Muhammed b. Muhammed. Mi‘râcu’d-Dirâye fî Şerhi’l-Hidâye. 9 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2023.
• Kâkî, Kıvâmuddin Muhammed b. Muhammed. ‘Uyûnu’l-Mezâhib fî Furû’i’l-Mezâhibi’l-Erba’a. Kahire: Müessesetü’r-Risale, 2004.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karataş, Hasan. “The Cash Waqfs Debate of 1545-1548: Anatomy of a Legal Debate at the Age of Suleyman the Lawgiver”. İnsan ve Toplum Dergisi 1/1 (2010), 45-66.
• Kaya, Süleyman. “Para Vakıfları Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD) 1/1 (2003), 189-203.
• Kızılkaya, Necmettin - Akartepe, Batuhan Buğra. “Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi”. İslâm İktisadî Düşünce Tarihi. ed. Mehmet Bulut. 687-700. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi (İZÜ) ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB), 2021.
• Kirmânî, Ebu’l-fadl Rükneddin Abdurrahman. el-Îzah. Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 160/2, 1a-283b.
• Kudûrî, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Muhammed. Muhtasaru’l-Kudûrî (Mustafa el-Kasimî Şerhi ile). Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 4. Basım, 2022.
• Mandaville, Jon E. “Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğunda Para Vakfı Tartışması”. çev. Fethi Gedikli. Türkiye Günlüğü 51 (1998), 129-144.
• Mandaville, Jon E. “Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire”. International Journal of Middle East Studies 10/3 (1979), 289-308.
• Merginânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî (Abdulhay el-Leknevî’nin şerhi ile birlikte). 8 cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1417.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. Kitâbu’l-İhtiyâr li-Ta’lîli’l-Muhtâr. 5 cilt. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 2002.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzenı̇ ve Ebussuud Efendı̇nı̇n Hukuk Anlayışı Üzerı̇ne Bazı Değerlendı̇rmeler”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7-8 (2005), 33-58.
• Özcan, Tahsin. “İbn Kemal’in Para Vakıflarına Dair Risalesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 31-41.
• Özcan, Tahsin. Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Özcan, Tahsin. “Para Vakıflarıyla İlgili Önemli Bir Belge”. İlam Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 107-112.
• Özcan, Tahsin. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları”. İslam Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 125-155.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd. Muhtasaru’l-Vikâye. 2 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Şimşek, Mehmet. “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münâkaşalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (1985), 207-220.
• Risâle fî Ademi Cevâzi Vakfi’d-Derâhim ve’d-Denânîr. Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 160/2, 284a-286b.