Batman İli Köprülerinin Mimari Açıdan Değerlendirmesi ve Tarihi Yollarla İlişkisi

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 2/1, 71 - 83, 27.12.2017

Muhammet Erşed Tokat Akarcan Güngör

Öz

Anadolu’da M.Ö. 8 bin – 5 bin
yılları arasına tarihlendirilen Neolitik dönemde ortak yaşam anlayışıyla
birlikte tarımsal faaliyetlerin artması gelişmeyi hızlandırmış ve topluluklar
arasında ticari ilişkilerin artmasına yol açarak ticaret yollarının kurulmasına
olanak sağlanmıştır. İnsanoğlu, gelişen teknoloji ve genişleyen sınırlar
doğrultusunda coğrafi engelleri aşmak için çeşitli çözüm yolları üreterek
köprüler inşa etmiştir. Ulaşım mimarisi içerisinde bir grup olan köprüler genel
tanımı ile aralarında su, çukur, vadi, arazi, yol gibi doğal engeller bulunan,
iki yakayı birleştirmek ve ulaşımı sağlayabilmek için yapılan ahşap, kâgir,
asma veya ayaklı yapılardır. Asli görevi ulaşımı kolaylaştırmak olan köprüler
ayrıca önemli ticaret yolları üzerinde yer alarak mimarlık tarihinde önemli bir
gelişme göstererek günümüze ulaşmıştır.

En eski
örneklerinin akarsular üzerine ağaç dalları ve odunlarla basit olarak inşa
edildiği düşünülen köprülerin zaman içerisinde uzun ömürlü ve daha işlevsel
olmaları için taş kullanılarak belli bir mühendislik bilgisiyle tasarlanıp inşa
edildikleri görülmektedir. Tarihsel süreç içerisinde artan ticaret yolları,
gelişen mimarlık teknikleri ve mevcut coğrafi şartlar köprü yapımının gelişim
sürecini etkileyen başlıca faktörlerdir. Anadolu’da inşa edilen köprüler “dik
köprüler” ve “düz köprüler” olmak üzere iki farklı plan tipi göstermektedir. Çalışma
kapsamımızı Kuzey Mezopotamya’nın bir parçası sayılan Batman ilindeki Dicle
Nehri ve kolları üzerinde inşa edilmiş köprüler oluşturmaktadır. Söz konusu
köprüler, kemer gözleri, mansap, memba, köprü uzunluğu ve omuzlaması, tempan duvarları,
selyaran bölümleri ile köprü mimarlığı konusunda zengin bir biçimleniş
göstermektedir. Nehir yataklarının değişen alan özelliklerine bağlı olarak
köprü örneklerimizin tek veya çok gözlü köprü tipinde inşa edildiği
görülmüştür. Bu çalışma ile konumuz dâhilindeki Batman köprülerinin tarihsel
süreç içerisinde üstlendikleri roller ile kentler arasında ticareti sağlayan
yollara katkıları araştırılmakta ve bununla birlikte bölgenin mimari
anlayışının köprü mimarisine yansımaları ile ilgili sonuçlara ulaşmak
çalışmamızın başlıca amaçları arasında bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Batman, Köprüler, Ticaret Yolu, Mimarlık

Kaynakça

• Akurgal, E. (1989), Anadolu Uygarlıkları, İstanbul.
• Arseven, C. E. (1965), Sanat Ansiklopedisi, C. III, İstanbul.
• Boran, A. vd. (2009), Kurtalan’daki Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Eserleri, Siirt Valiliği Yayınları, Siirt.
• Çevik, A. (2012), Hasankeyf Medeniyetlerin Buluştuğu Başkent, Ankara.
• Danışman, G. H. (1978),”Kentleşme Sürecinin Başlangıcında Anadolu Uygarlıklarının Yeri”, Boğaziçi Üniversitesi Beşeri Bilimler Dergisi, Sayı.6, İstanbul.
• Günel, G. (2010), “Anadolu Selçuklu Döneminde Anadolu’da İpek Yolu – Kervansaraylar – Köprüler”, Kepikeç Dergisi, S. 29, s. 133.
• Hasol, D. (2008), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayın, İstanbul.
• İlter, F. (1978), Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Karayolları Genel Müdürlüğü Matbaası, Ankara.
• Kılıcı, A. (1987), “Hasankeyf Vakıf Eserleri”, Vakıf Haftası Dergisi, 5.
• Kınal, F. (1987), Eski Anadolu Tarihi, Ankara.
• Kozbe, G. (edt), 2017, Batman İli Kültür Envanteri, T.C. Batman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, C. I-II-III.
• Memiş, E. (1995), Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya.
• Miynat, A. (2008), Bir Ortaçağ Kenti Hasankeyf, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ödekan, A. (1997), Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Yem Yayınları, C. 2, s.1054, İstanbul.
• Sözen, M.; Tanyeli, U. (1996), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
• Tanyeli, G. (2008), Türkiye Köprüleri, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, s.231.
• Tuncel, M. (1992), “Batman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Balaban – Beşir Ağa, Ankara: TDV, C. 5.
• Tuncer, O. C. (1978), Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız, Vakıflar Dergisi, S. 25.
• Tunç, G. (1978), Taş Köprülerimiz, Ankara.
• Ünal, R. H. (2011), Az Tanınan Bir Ortaçağ Köprüsü: Pisyar, Sanat Tarihi Dergisi, XX/1.
• Yurttaş, H. (1991), Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.