Tunceli Ağıtlarında Kolektif Hafıza Açısından Yergi ve İroninin Önemi

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 20, 61 - 70, 29.12.2024

Ömer Faruk Elaltuntaş

https://doi.org/10.56491/buydd.1590995

Öz

Ağıtlar, kurmaca yönü az ve gerçekleri anlatan bir tür olduğundan toplumun kolektif hafızasının en önemli araçlarından biridir. Özellikle yazılı tarihin bulunmadığı dönemlerde, tarihi olayları konu alan ağıtlar, aynı zamanda birer sözlü tarih anlatılarıdır. Edebi ürünlerinin tamamen sözlü gelenek içinde yayıldığı Tunceli yöresinde, bölgenin tarihi ve sosyokültürel yapısından kaynaklanan olayları konu alan ağıtlar, bölgenin yazılı tarihinin oluşturulmasında ilk elden başvuru kaynaklarıdır. Ağıtları var eden şairler, I. Dünya-Rus Harbi, aşiret kavgaları, 1937-38 gibi yöre tarihinin dönüm noktasını oluşturan olayları aktaran toplumun kolektif hafızasının bellek aktarıcılarıdır.
Yazılı edebiyatın gelişmediği dönemde, ağıtların gerçeklik yönü ön planda tutularak sözlü tarih anlatımları olmalarına önem verilmiş; ağıtların edebi bir tür olduğu genellikle göz ardı edilmiştir. Bu yüzden bölge ağıtları üzerine araştırma yapan kaynaklarda, derlenen ağıtlar edebi açıdan analiz edilmemiştir. Bu çalışmada; ağıtın kültürel bellek aktarımındaki önemine, bölge ağıtları üzerine yapılmış çalışmalara, bölge ağıtlarının konu çeşitliğine ve nedenlerine vurgu yapılarak derlenen ağıtlarda yer alan yergi ve ironi örnekleri analiz edilmiştir. Tunceli ağıtları, sadece toplumsal ve tarihsel olayların tanığı olmayıp aynı zamanda sanatsal açıdan da oldukça güçlü dil ve anlatım özelliklerine sahip olduğundan edebi açıdan analiz edilmeyi hak etmektedir. Bu düşünceden hareketle çalışmada; yöre insanının ölümü anlatırken dahi sözünü sakınmayan, karşısındaki ne kadar güçlü olursa olsun, yanlışı eleştirmekten çekinmeyen tutumunun bir yansıması olan yergi ve ironi örneklerini, ağıtlarda nasıl kullandıkları analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tunceli Ağıtları, Kolektif Hafıza, Yergi, İroni.

Kaynakça

• 1. Yararlanılan Kaynaklar
• Assmann, J. (2015). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. 2. Basım. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Alay, O. (2015). Türk saz şiirinde yergi, ironi ve mizah (Yayın No. 393581) [Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/
• Bakşi, S. (2019). Öyküleriyle Dersim Kılamları ve Dersim Şairi Uşênê Kalmemi(1887-1964) İstanbul: Vate Yayınları.
• Cengiz, D. (2010). Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi Sey Qaji [1860-1936}. İstanbul: Horasan Yayınları.
• Dulkadir, H. (2011). Dersim Sözlü Halk Edebiyatından Örnekler “Pepugê Des u Dı Kowu”. Ankara: Kalan Yayınları.
• Düzgün, M. (1992). Dersim Türküleri / Tayê Lawıkê Dêrsimi. Ankara: Berhem Yayınları.
• Elaltuntaş, Ö. F. (2018). Türk halk edebiyatında siyaset.(Yayın No. 511467) [Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez. https://tez.yok.gov.tr/ Taş, C. (2016). Kılamanê Kırmancıyê Ser. İstanbul: Tij Yayınları.
• Kahraman, K., M. Özcan, M., Çağlayanın, H. (2019). Dersim Sözlü Hafızasında Ağıtlar. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca Tarih-Edebiyat- Coğrafya- Folklor (ss. 141-159). Ankara: Kalan Yayınları.
• Özcan, M. (2002). Öyküleriyle Dersim Ağıtları-I. Ankara: Kalan Yayınları.
• Özcan, M. (2008). Öyküleriyle Dersim Ağıtları-II. Ankara: Kalan Yayınları.
• 2. Sözlü Kaynaklar
• Sözlü Kaynak Bilgileri: Ad Soyad, Doğum Yeri, Doğum Yılı, Eğitim Durumu, Kayıt Tarihi
• 1. Emine Yıldız: Bor (Çıralı), 1933, okuryazar değil, 2022
• 2. Sait Bakşi: Balıg-Cıvrak (Sarıyayla), 1943, lise, 2024