TÜRK DİLİNDE FİİLDEN İSİM YAPAN -GIN/-GUN EKİNİN YAPISI ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 109 - 127, 30.06.2022

Mustafa Tanç

Öz

Türkçe yapı bakımından sondan eklemeli bir dildir. Bunun bir sonucu olarak zengin bir ek sistemine sahiptir. Eski Türkçe döneminden beri, şekil bilgisi açısından gelişmiş bir dil manzarası sunar. Canlı olması hasebiyle de zaman içerisinde sürekli gelişme ve değişmeler yaşamıştır. Bu gelişme ve değişmeler ise, en geniş ölçüde ses bilgisi,
şekil bilgisi ve söz varlığı alanlarında kendini göstermiştir. Özellikle, dilin ihtiyaç duyduğu yeni dilbilgisi şekillerini, anlatım kalıplarını ve kavramları karşılamak için pek çok ek, bir başka ekle birleşmek suretiyle dile yeni dil bilgisel unsurlar kazandırmıştır. Bu durumun dilde bir hayli örneği mevcuttur. Bu örneklerden biri de fiilden isim yapımı eki -GIn/-GUn’dur. Türk dilinde genellikle, tek heceli fiil kök ya da gövdeleri üzerine gelerek onlardan sıfat görevli isimler türeten bu ek, birleşik bir ek mahiyetindedir. Fiilden fiil yapım eki -ḳ-/-k- ile fiilden isim yapım eki -n’nin birleşmesi ile oluşmuştur. Bu makalede, ekin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları tek tek gösterildikten sonra, anlam ve işlevlerinden hareketle köken yapısı üzerinde durulacak, ekin yapısı izah edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Fiilden isim yapım eki, -GIn/-GUn, köken, yapı

On The Structure of Suffix -Gın/-Gun Which Made Noun From Verb in Turkish Language

Öz

Turkish is an agglutinative language in terms of structure. As a result, it has a rich suffix system. Since the old Turkish period, it offers a developed language view in terms of the shape of knowledge. Because of being alive, there has been continuous development and changes over time. These developments and changes have been most evident in the fields of phonetics, morphology, and vocabulary. In particular, in order to fulfill the new grammar forms, narrative patterns and concepts required by the language, many suffixes have introduced new linguistic elements into the language by combining another with the suffix. There are many examples of this situation in the language. One of these examples is the suffix -GIn/-GUn. In the Turkish language, this suffix, which usually comes on the monolithic verb stem or its bodies and produces adjective adjectives from them, is a unique suffix. This suffix is a merge of the suffix -k-/-k- which made verb from the verb with the suffix -n which made verb from a noun. In this article, the use of suffix in historical and contemporary Turkish dialects and their structure will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Turkish, verbal noun production suffix, -GIn/-GUn, origin, structure

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I-II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Argunşah, M. ve Yüksekkaya, G.S. (2010). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). “Hakas Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biray, N., Ayan, E., Kurmangaliyeva Ercilasun, G. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi-Ses-Şekil-Cümle Bilgisi-Metinler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı (Günay Karaağaç, Çev.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ediskun, H. (1996). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Yayınları.
• Ergin, M. (1985). Türk Dil Bilgisi- 15. Baskı-. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergönenç A. (2007). “Nogay Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet B. Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ersoy, F. (2010). Çuvaş Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Mehmet Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner Dilek, F. (2007). “Altay Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (1995). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi Yayınları.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Kara, M. (2005). Türkmen Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları.
• Karamanoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2007). “Azerbaycan Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2007). “Kırgız Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (2005), Divanü Lügati’t-Türk (Yayına Haz. Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kirişçioğlu, M. F. (2007). “Saha Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2008). Divanü Lugati’t-Türk Grameri -I- İsim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Öner, M. (2007). “Tatar Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özkan, N. (2007). “Gagavuz Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öztürk, R. (2007). “Özbek Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tamir, F. (2007). “Kazak Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Sanat Kitapevi Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1981). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Uygur, C. V. (2007). “Karakalpak Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. (2007). “Yeni Uygur Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yüksel, Z. (2007). “Kırım-Tatar Türkçesi” Türk Lehçeleri Grameri (Editör. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.