Anadolu’dan Rumeli’ye Türk-İslam Kültürünün İzleri: Çardak Kasabası’ndaki Tarihi ve Kültürel Varlıklar Örneği

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 31, 1 - 41, 31.10.2021

Hüseyin Arabacı

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.943948

Öz

Türklerin Anadolu’da gerçekleştirdikleri fetih hareketinden önce ıssızlaşan ve harabeye dönen Anadolu, yeni gelen yoğun Türk nüfusu ile birdenbire canlılık kazanmış ve imar görmeye başlamıştır. Türkler, Anadolu’daki mevcut olan yolların tecrübelerle süregelen stratejik ve ticarî önemini idrak etmiş ve bu yollar üzerindeki yerleşimleri ihya etmişlerdir. Kısa zamanda binlerce köy ve kasaba kurulmuş harabe durumdaki pek çok şehir de ihya edilmiştir. Yeni fethedilen topraklara hızlı iskân, Türklerin “göçebe” kabiliyetine sahip olmasıyla açıklanabilir. Genel olarak Türk topluluklarının en belirgin özelliği olan bu kabiliyet sayesinde iskân, belli bir nüfus ve yerleşim politikası çerçevesinde yürütülmüş ve bu sistem verimli arazilere, yeni fetih olunan yerlere ve ulaşım yollarına uygulamıştır. Bu sayede hem gelir elde edilirken hem de askeri fayda ve İslamlaştırma sağlanmıştır. Bu kapsamda çalışmada Türklerin fetihleri öncesine dayanan ulaşım yolu durumunda olan Çardak Kasabası’nın Türk hâkimiyetine girmesinden sonra ve devam eden tarihsel süreçte kasabanın imarı araştırılmış ve inşa edilen eserlerden mevcut olanların durumuna ait tespit amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rumeli’ye Geçiş, “Alemsultan” Mevkii, Çardak Kasabası, Gazi Yakup Bey Vakfı, Hacı Mahmud Ağa Camii

Traces of Turkish-Islamic Culture from Anatolia to Rumelia: An Example of Historical and Cultural Assets in The Town of Çardak

Öz

Anatolia, which became desolate and in ruins before the turkish conquest movement in Anatolia, suddenly gained vitality and started to see zoning with its new arrivals. The Turks realized the strategic and commercial importance of the existing roads in Anatolia through experience and reclaimed the settlements on these roads. In a short time, thousands of villages and towns were established and many ruined cities were also rebuilt. Rapid settlement in the newly conquered lands can be explained by the "rapid settlement" capability of the Turks. Thanks to this ability, which is the most prominent feature of Turkish communities in general, settlement was carried out within the framework of a certain population and settlement policy and this system applied to fertile land, newly conquered places and transportation routes. In this way, both income and military benefits and Islamization were provided. In this context, after the
Turkish domination of the town of Çardak, which was a transportation route dating back to before the conquests of the Turks, and in the ongoing historical period, the development of the town was investigated and it was aimed to determine the status of the existing works from the works built.

Anahtar Kelimeler

Transition to Rumelia, "Alemsultan" monument, Çardak Town, Gazi Yakup Bey’s Vaqf, Haji Mahmud Aga Mosque

Kaynakça

• Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTKA): Kutu 2, Gömlek 2.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA): 195/21; 154/39; 4591/66; 583.14.9; Atik Esas, 416/1160; Defter 312/121; Defter 2518/41; Defter 878/129; Defter 1767:316-320; Hurûfât Defteri 1150; 569.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Cevdet Tasnifi Askeriye (C.AS.), 622/26256; 927/40116; Bahriye (C.BH.), 270/12469, 47/2213; Dahiliye (C.DH.), 303/15101; Evkaf (C.EV.) 313/15915; Maarif (C.MF.), 26/1262; Maliye (C.ML.), 150/6343; D.MKF.d., 27768; A.{DVNSMHM.d. 127/184, 110/1777; DH.İ.UM.EK, 24/60; DH. MUİ., 28-2/6; EV.MKT. 1434/124, 1433/97, 1465/128, 1434/124; MAD.d. 21699.
• Ahmedî, Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman, 2. Basım, (haz. Atsız), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2013.
• Aktepe, Münir, “Osmanlı’ların Rumeli’de İlk Fethettikleri Çimbi Kal’ası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C 1, S 1-2, İstanbul, 1949-1950.
• Âli, Kitabü't-Tarih-i Künhü'l-Ahbar, C 1, Haz. A. Uğur, A. Gül, İ. Hakkı, M. Çuhadar, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 1997.
• Alpagut, Haydar, Denizlerde Türkiye, Deniz Harp Akademisi Yayınları, C 1, İstanbul, 1937.
• Alper Dardeniz vd., “Tarihsel Süreçte Çanakkale İli Bağcılığına Bakış”, Çanakkale Tarımı Sempozyumu (Dünü, Bugünü ve Geleceği) 10-11 Ocak 2011 Bildiri Kitabı, Çanakkale, 2011.
• Arabacı, Hüseyin, Temettuat Defterlerine Göre 1845 yılında Çardak Kasabasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul, Cinius Yayınları, 2019.
• Arslan, H. Çetin, “Erken Osmanlı’nın Fetih ve Yerleşim Sisteminde Akıncı Beylerinin Stratejik Önemi”, Türkler, C 9, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• Âşıkpaşazade, Osmanoğlulları’nın Tarihi, Haz.: Kemal Yavuz, M. A. Yekta Saraç, K kitaplığı, İstanbul, 2003.
• Barrington Atlas of the Greek and Roman World, ed. Richard J.A. Talbert, Princeton University Press, New Jersey, 2000. Erş.http://books.google.com.tr/books/princeton?id=x_FHmc_E2uQC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q&f=false (Erş.Tar. 20.12.2014).
• Birinci, Necat, Fatih ve Dönemi, Türk Kültürüne Hizmet Yayınları, İstanbul, 2004.
• Bostan, İdris, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
• Bostan, İdris; Özbaran, Salih, Türk Denizcilik Tarihi, C 1, İstanbul, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Yayınları, 2009.
• Çalışkan, Vedat, vd., “Çanakkale İçin Bir Tabiat Parkı Önerisi: Çardak Kıyı Oku ve Lagünü (Çardak Kuş Cenneti)”, T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı III. Bölge Müdürlüğü Çanakkale Şube Müdürlüğü Yayınları, Çanakkale, 2013.
• Çelebi, Evliyâ, b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V. Kitap, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu–Dizini, (haz. Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel DAĞLI), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Çelik, Gülfettin, “Osmanlı Devletinin Nüfus ve İskân Politikası” Divan Dergisi, S 6, Bilim ve Sanat Vakfı Yayını, İstanbul, 1999.
• Çürük, Cenap, “Çadır, (Osmanlılarda Çadır)” TDVİA, C 8, İstanbul, 1993.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. 1, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1947.
• Darkot, Besim, ‘‘Çanakkale’’, İslam Ansiklopedisi, C 4, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1992.
• De Lamartine, Alphonsoe, Osmanlı Tarihi, Kapı Yayınları, İstanbul, 2008.
• Devlet Arşivleri, Genel Müdürlüğü, 85 Numaralı Mühimme Defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayını, Ankara, 2002.
• Dündar, Recep, “59 Nolu Tahrir Defterine Göre Biga Sancağında Yerleşim ve Nüfus”, The Journal of Academic Social Science Studies, S 2/6, İstanbul, 2013.
• Dökmeci, Volkan, Akdeniz’de Devletler ve Korsanlar, Venedik Kaynaklarına Göre II. Bayezid ve I. Selim Dönemlerinde Osmanlı Denizciliği ve Korsanlık, Babil Kitap, İstanbul, 2020.
• Efendi, Hoca Sadettin, Tacü’t Tevarih, c. 1, (haz. İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
• Enverî, Düstûrnâme-i Enverî 19-22. Kitaplar (Osmanlı Tarihi), (haz. Necdet Öztürk), Çamlıca Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Enverî, Düstûrnâme-i Enverî, Osmanlı Tarihi, (haz. Necdet Öztürk), 2. Basım, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2012.
• Ertaylan, İsmail Hakkı, Fâtih ve Fütûhâtı I Bizans ve Karadeniz, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1953.
• Gouffier, Choiseul, Marie-Gabriel-Florent-Auguste de (1752-1817) Auteur du texte Voyage pit-toresque de la Grèce. T. 3. 1822/(par le Comte de Choiseul-Gouffier). 1782-1822. Erş.Voyage pittoresque de la Grèce. T. 2. 2ème partie / [par le Comte de Choiseul-Gouffier] | Gallica (bnf.fr) (Erş.Tar. 10.05.2014)
• Gülsoy, Ersin, “Kolonizatör Türk Dervişleri Yoluyla Yapılan İskân”, Osmanlı’da İskân ve Göç, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2013.
• Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2014.
• Halil İnalcık, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığının Osmanlı Tabiliğine Girmesi ve Ahitname Meselesi”, Belleten, C VIII. S 30, 1944.
• İnalcık, Halil, “Bursa I. XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten, Cilt: XXIV, S. 93, Ocak 1960, ss. 45-102.
• İnalcık, Halil, “Capital Formation in the Ottoman Empire”, Journal of Economic History XIX/I, 1969, p. 97-140. (https://pdfslide.net/documents/inalcik-halil-capital-formation-in-the-ottoman-empire.html.pdf, (10.04.2021)
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C 9, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, 53. Basım, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, 3. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2003.
• İnalcık, Halil, Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler, NTV Yayınları, İstanbul, 2005.
• İnbaşı, Mehmet, “Balkanlar'da Osmanlı Hakimiyeti ve İskân Siyaseti”, Türkler, C 9, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• İnci, Tevfik, ‘‘Kaptan-ı Deryalar’’ Deniz Kuvvetleri Dergisi Eki, S 484, C 80, Ocak 1974.
• Jorga, Nıcolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C 1, (çev. Nilüfer Epçeli), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2009.
• Kafalı, Mustafa, “Anadolu'nun Fethi ve Türkleşmesi”, Türkler, C 6, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• Kayabalı, İsmail, Arslanoğlu, Cemender, ‘‘Deniz Kuvvetleri’’, Türk Kültürü Dergisi, S 117, Temmuz 1972.
• Kemal, Selâtîn- Nâme (1299- 1490), Haz.: Necdet Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001.
• Kılıç, Şahin, Bizans Kısa Kronikleri, İthaki Yayınları, İstanbul, 2013.
• Koca, Nusret, “Lâpseki İlçesi’nde Köy Yerleşmeleri”, Doğu Coğrafya Dergisi, 9 (12), 2004.
• Koca, Salim, “Sir Derya (Ceyhun) Boylarından Anadolu'ya: Oğuzlar (Türkmenler)”, Türkler, C 4, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• Körpe, Reyhan, “Troas bölgesi Antik Kentleri”, Çanakkale Tarihi, C 1, (ed. Mustafa Demir), Değişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Körpe, Reyhan, “Troas Bölgesinin Antik Yolları”, Çanakkale Tarihi, C 1, Ed. Mustafa Demir, Değişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Körpe, Reyhan, “Troas Bölgesinin Eskiçağ Tarihi”, Çanakkale Tarihi, C 1, Değişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Kritovulos, Kritovulos Tarihi, Çev. Ari Çokana, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2012.
• Kulu, M.Mustafa, “1530’larda Çanakkale Yöresinde Yerleşim ve Nüfus”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S 2, Mart 2004, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Yayınları, Çanakkale, 2004.
• Lıeu, Sam, ‘‘Abarnis’’, Piri Reis Haritasının 500. Yılı Uluslararası Gelibolu Sempozyumu (9-10 Mayıs 2013) Bildiriler Kitabı, (ed. Ramazan Gülendam), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale, 2013.
• Machiel Kiel, “Dimetoka”, TDVİA, C 9, İstanbul, 1994.
• Neşrî, Aşiretten İmparatorluğa Osmanlı Tarihi (1288-1485), (haz. Necdet Öztürk), Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
• Oruç Bey, Oruç Bey Tarihi, Haz. Atsız, 2. Basım, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2013.
• Öztürk, Necdet, “Rumeli Fetihlerinde Boz Atlılar”, Avrupa’ya İlk Adım Uluslararası Sempozyum, 1 Kasım1999 Gelibolu, Haz. Ayşe Yıldız Topuz, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul, 2001.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C 3, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1983.
• Râşid, Mehmed Efendi, Çelebizâde İsmail Âsım Efendi, Tarîh-i Râşid ve Zeyli, C 1, (haz.: Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer), Klasik Yayınları, 2013.
• Rûhî, Rûhî Târîhi, (haz. Yaşar Yücel- Halil E. Cengiz), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992..
• Sertoğlu, Midhat, Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul, İnkılap Kitabevi, 1958.
• Sevim, Ali, Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• Sezgin, İbrahim, “Osmanlıların Rumeli’ye Geçişi ve İlk Fetihler”, Türkler, C 9, (ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara 2002.
• Sezgin, İbrahim, “XV ve XVI. Asırda Gelibolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yeni Çağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul, 1998.
• Strauss, Barry, ‘‘Gelibolu ve Aigospotami Deniz Savaşı (M.Ö.405)’’, Piri Reis Haritasının 500. Yılı Uluslararası Gelibolu Sempozyumu (9-10 Mayıs 2013) Bildiriler Kitabı, (ed. Ramazan Gülendam), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale, 2013.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), 5. Baskı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999.
• Şükrullah, Behcet’üt Tevârih, 2. Basım, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2013.
• Tevfik İnci, “Fatih Devri Derya Kaptanlarından Amiral Yakup” Yeni Tarih Dergisi, S 11, Kasım 1957.
• Tuğlacı, Pars, Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1985.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Karesi Vilayeti Tarihçesi, haz. Abdülmecid Mutaf, Zağanos Kültür Eğitim Vakfı Yayını, Balıkesir, 2000.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
• Von Hammer, Joseph, Büyük Osmanlı Tarihi, C 1, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1983.
• Yaşa, Recep, “Çanakkale Yöresinde Türkmenler”, Çanakkale Tarihi, C 2, Değişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Yıldırım, Rıza, Seyyid Ali Sultan Velâyetnâmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
• Zinkeisen, Johann Wılhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1299-1453), C 1, Çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2011.
• Evkaf Defteri (El Yazması), Gazi Yakup Bey’in 1. Vakfiyesinin Osmanlıca tercümesi V.1a.
• Cezair-i Bahri Sefid Vilayeti Salnamesi 1293/1876.
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB), Atatürk Kütüphanesi, Muallim Cevdet Yazmaları, Tahrir Defteri No:79, Hicri 879/1475.
• https://www.canakkaletravel.com/ilce/lapseki.