Antalya Mevlevîhâne Müzesi’ndeki Mevlevîlik Kültürü ile İlgili Eserler Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt 21, Sayı 33, 74 - 102, 24.10.2022

Gülsen TEZCAN KAYA

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.1169332

Öz

Antalya Mevlevihâne Müzesi’nde 2018 yılı eser listesine göre 69 eser, 5 adet ise etütlük eser (mimari parça) bulunmaktadır. Bu eserlerden içinde, litürjik objelerin bulunduğu 45 adeti Mevlevihane’de, kadın ve erkek mezar taşı olan 20’si , Zincirkıran Mehmed Bey Haziresi Bahçesi’nde sergilenirken, mezar taşı parçası, grifonlu mimarî parça, yazıtlı güneş saati ve bezemeli diğer bir mimari parça olan son 4 eser ise Nigâr Hatun Türbesi duvarında yer alır. Yapılan araştırmalara bakıldığında Müze işlevi kazandırıldıktan sonra, envanterlik eserlerin mekân ve kültür ile bağlı olarak topluca değerlendirildiği bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışma, genel olarak sergilenen eserleri Mevlevîlik kültürü bağlamında değerlendirerek tanıtmayı amaçlamaktadır. Araştırmada 18-20. yüzyıllar arasında üretilmiş olan, Mevlevihâne’nin iç mekânında vitrin ve duvarlarında sergilenen 45 adet eser tanıtılmış, bunlardan doğrudan tasavvuf ve Mevlevî kültürüyle bağlantılı olanlar üzerine odaklanılarak, bu eserler aracılığı ile Mevlevî kültürünün süreç içerisindeki durumu ortaya konulmuştur. Mevlevilik kültürü bağlamında Osmanlı kültür ve sanatında sıklıkla karşımıza çıkan bu eserler, aynı zamanda 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı nakkaşlarının resimlerinde de yer alarak görsel hafızanın yerleşmesini ve devamını sağlamıştır. Bu bağlamda son restorasyon çalışmasının ardından Mevlevilik kültüründe ayrı bir önemi bulunan mekânlar, farklı odalarda bulunan toplamda 9 vitrinde sergilenen günlük kullanım eşyaları ve tasavvufla ilgili litürjik objeler, kıyafetler ve müzik aletlerinden oluşan eserler ile Semah Salonu duvarlarında üzerinde hat sanatının uygulandığı levhalar, bu kültürün anlamı üzerinden değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Antalya Mevlevihânesi, Mevlâna Celâleddin-i Rumi, Mevlevîlik, Semahâne, Mevlevî Müzeleri

An Evaluation on The Works Related to Mevlevi Culture in Antalya Mevlevîhane Museum

Öz

According to the list of items in 2018, there are 69 items in the inventory of Antalya Mevlevihâne Museum and additional 5 items (architectural pieces) in the study collection. 45 of these items, some of which are liturgical works, are located inside the Mevlevi House, 20 of the others are located as male and female tombstones in the Zincirkıran Mehmed Bey Cemetery, and the other 4 items are located on the wall of Nigar Hatun Tomb as tombstone fragments, architectural pieces with griffons, sundials with inscriptions and architectural pieces with decorations.When we look at the researches carried out so far, after the museum is given its function, there is no study in which the inventoried works are evaluated collectively depending on the space and culture. This study aims to introduce the exhibited works by evaluating them in the context of Mevlevi culture. In this research, 45 works produced between the 18th and 20th centuries, which were exhibited in the showcases and walls of the interior space of Mevlevihane, were introduced, and the situation of the Mevlevi culture in the process was revealed by focusing on those directly related to Sufism and Mevlevi culture. These works, which are frequently encountered in Ottoman culture and art in the context of Mevlevi culture, have also been included in the paintings of Ottoman painters since the 16th century, ensuring the establishment and continuation of visual memory. In this respect, after the last restoration, the spaces that have special importance in Mevlevi culture, the daily use items and the works consisting of liturgical objects, clothes and musical instruments related to Sufism exhibited in a total of 9 showcases in different rooms, and the plates on which calligraphy is applied on the walls of Semah Hall have been evaluated through the meaning of this culture.

Anahtar Kelimeler

Antalya Mevlevihanesi, Mawlânâ Jalāl al-Dīn Rūmī, Mevlevîlik, Semahâne, Mevlevi Museums

Kaynakça

• ALDEMİR KİLERCİK, Ayşe (2012). “Bir Hattat’ın Yazı Çekmecesinden”, Sakıp Sabancı Müzesi Kitap Sanatları ve Hat Koleksiyonu, İstanbul: 226-258.
• ALTIER, Semiha (2008). “Bektaşi İkonografisi Üzerine Bir Deneme: Hacı Bektaş Veli Müzesi’ndeki Figürlü Keşkül-ü Fukaralar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi , (17): 101-116.
• AHATLI Erdinç (2007). “Radıyallahu Anh”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 34., İstanbul: 386-387.
• AND, Metin (2010). Osmanlı Tasvir Sanatları 2: Çarşı Ressamları, Haz. T. Değirmenci-S. Koz), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ATALAN, Özlem- İpek GÖLÜKCÜ (2021). “Anadolu'daki Zaviye ve Mevlevihaneler; Antalya Mevlevihanesi'nin İşlevlendirilmesi Örneği”, Antalya Kitabı Toprak, Su, Medeniyet: Antalya, Antalya: Palet Yayınları: 299-314
• ATASOY, Nurhan (2005). Derviş Çeyizi Türkiye'de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• AZSÖZ, Gökben (2016). “Mevlevihanelerde Matbah-I Şerif”, Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:3 (5): 31-44.
• BARKAN, Ömer Lütfü (1942). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, (2): Ankara: 279-386.
• CANBULAT, Mehmet (2010). “Mevlevilik”, Dinî Kavramlar Sözlüğü, (Yay. Haz. İsmail Karagöz), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 438-440.
• DAYIOĞLU, Server (2003). Galata Mevlevihanesi, Ankara.
• DEĞİRMENCİ, Tülün (2006). “Farklı İnançlar Farklı Kıyâfetler: Osmanlı Resim Sanatında Gezici Dervişler (16-17. yüzyıllar), Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 1, İstanbul: Sezer Tansuğ Sanat Vakfı, 79- 98.
• DEMİRCİ, Mehmet (2008). Mevlânâ ve Mevlevî Kültürü, İstanbul: H Yayınları.
• DERMAN, Uğur (1998). “Hilye-Hat” TDV İslam Ansiklopedisi, 18: İstanbul: 47-51.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• EFLÂKÎ, Ahmet (1995). Ariflerin Menkıbeleri, 2, (Çev. Tahsin Yazıcı), İstanbul.
• EVLİYÂ ÇELEBİ, (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine. 9. Kitap 1. Cilt, Hazırlayan: Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• GÖLPINARLI, A. (1983). Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevleri.
• GÖYÜNÇ, Nejat (1991). “Osmanlı Devleti’nde Mevleviler”, Belleten, 55 (213), Ankara: 351-358.
• GÜNDÜZÖZ, Güldane (2018). “Tekke Hayatında Üç Muktedir Figür: Sancak, Alem Ve Tuğ”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, (85), 161-181.
• İBN BATTÛTA, Ebû Abdullah Muhammed (2005). İbn Battûta Seyahatnâmesi, (Çev. A. Sait Aykut), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İBN HALDUN (2020). Mukaddime, (Yay. Haz ve Çev. Arslan Tekin), C. II, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• İNANÇER, Tuğrul (2013). “Mevlevî Mukabelesi”, Mevlevî Dünyasında Bahariye Mevlevîhanesi, (Ed. Baha Tanman), İstanbul: İstev Yayınları: 23-34.
• KARAMAN, Fikret (2010). “Alem”, Dinî Kavramlar Sözlüğü, (Yay. Haz. İsmail Karagöz), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 19.
• KOÇU, Reşat Ekrem (2021). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Doğan Kitap.
• KÜÇÜK, Sezai (2000). 19. Asırda Mevlevilik ve Mevleviler, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• KÜÇÜK, Sezai (2013). “Genel Hatlarıyla Mevlevilik”, Mevlevî Dünyasında Bahariye Mevlevîhanesi, Ed. Baha Tanman, İstanbul: İstev Yayınları: 9-22
• NUMAN, İ. (1982). “Antalya Mevlevihane’sinin Asli Hali Hakkında Bazı Düşünceler”, Vakıflar Dergisi, 14, 122-137.
• NUMAN, İ. (2002). “Mevlevihanelerde Harim-Türbe Tipolojisinin Kaynakları Hakkında”, 1. Uluslararası Mevlana, Mesnevi ve Mevlevihaneler Sempozyumu Bildirileri (19- 21 Aralık 2002- Manisa Mevlevihanesi), 261-266.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1978). “Zâviyeler” (Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme), Vakıflar Dergisi, (XII), Ankara: 247-269.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1996). “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIII-XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (2), 1996, 17-22.
• ÖDEKAN, Ayla (1997). “Mevlevihane”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2, İstanbul: 1209.
• ÖNGÖREN, Reşat (2004). “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29, İstanbul: 441-448.
• ÖZGÜMÜŞ, Üzlifat (1996). “Gülâbdan” TDV İslam Ansiklopedisi, 14, 227.
• PAKALIN, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları
• PEKPELVAN, Belgin (2006) “İslâm Sanatında Tasavvufî Sembolizm ve Mevlevîlik”, Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyum Bildirileri (25-28 Mayıs 2006), Çanakkale: On sekiz Mart Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Yay. 519-534.
• SERİN, Muhittin (2020). “Mushaf (Hat)”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31: Ankara.
• SÖZEN, M. - TANYELİ, U. (1992). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi
• TALİ, Şerife (2013). “Kayseri Etnografya Müzesi’nde Bulunan Şifa Tasları Ve Sanatı Üzerine”, Turkish Studies, 8: 2119-2138.
• TANINDI, Zeren (2007). “Mevlâna Celaleddin Rumi’nin ve Sultan Veled’in Konya Mevlâna Müzesi’ndeki Eserlerinin Tezhipli İlk Örnekleri”, Mevlâna Ocağı, Konya: Kombassan Vakfı, 163-178.
• TANERİ, Aydın (1977). Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı (Menâkibü’l-Arifin’in Değerlendirilmesi), Konya: Bilge Yayınları.
• TANMAN, B.- PARLAK, S. (2006). “Tarikat Yapıları”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) (1. Baskı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 391-417.
• TANRIKORUR, Barihüda (2000). Türkiye Mevlevihanelerinin Mimari Özellikleri, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• TANRIKORUR, Barihüda (2004). “Mevleviyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29, İstanbul: 468-475.
• TİRYAKİ, Yavuz (2013). “Yivli Minare Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 43, 552-554.
• ULUDAĞ, Süleyman (2001). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• UZUN, M. İsmet (1998). “Hilye”, TDV İslam Ansiklopedisi, 18, İstanbul: 44-47.
• ÜNVER, Süheyl (1973). Sevâkıb-ı Menâkıb Mevlâna’dan Hatıralar, İstanbul: Organon.