İbadet Yapılarının Dönüşümü Bağlamında Batı Anadolu’dan Bir Örnek: Çeşme Dalyan Mahallesi Camii

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 1, 237 - 260, 28.03.2023

Ozan Çakmak

https://doi.org/10.18026/cbayarsos.1148430

Öz

Dini yapıların farklı dinlerin ibadet gereksinimlerine uygun formlarda yeniden düzenlenmesi, yüzyıllar boyunca süregelen yaygın bir pratik olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu’da pagan halklarının ibadetlerine özgü inşa edilmiş olan tapınaklar, Geç Antik Çağ’da Hristiyanlığın egemen din haline gelmesiyle birlikte kilise olarak kullanılmış, benzer şekilde ilk Türk fetihleriyle beraber kiliseler de camiye dönüştürülmüştür. Anadolu’da söz konusu dönüşüm geleneğinin yakın döneme ait bir uzantısı da, 1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması’nın ardından gerçekleşen zorunlu mübadele sonrasında yaşanmıştır. İzmir İli Çeşme İlçesi Dalyan Mahallesi’nde yer alan ve günümüzde `Dalyan Mahallesi Camii’ olarak adlandırılan yapı, mimari açıdan 19. yüzyıl özellikleri gösteren ve eski adı `Zoodohos Pigis’ olan bir kiliseden dönüştürülmüştür. Bu çalışmada, yapının tanıtımı yapılarak mevcut mimari özellikleri üzerinden dönüşüm esnasında gerçekleşen mimari müdahaleler incelenmiştir. Çalışmada ayrıca gayrimüslimlerin imar faaliyetlerinin yoğunlaştığı 19. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu’nun dini yapıların inşasına yönelik tutumu ve mübadele süreci sonrasında bu yapıların tekrar işlevlendirilmesi gibi hususlar incelenmiş, yeniden kullanımın sebepleri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kilise, Cami, Dönüşüm, Mimari

An Example From Western Anatolia in the Context of the Transformation of Religious Buildings: Çeşme Dalyan Mosque

Öz

The rearrangement of religious buildings in forms suitable for the worship needs of different religions has been a common practice for centuries. The temples, which were built for the worship of pagan peoples in Anatolia, were used as churches when Christianity became the dominant religion in Late Antiquity, and similarly, churches were converted into mosques with the first Turkish conquests. A recent extension of the transformation tradition in Anatolia was experienced after the forced exchange that took place after the Treaty of Lausanne in 1923. The building, which is located in the Dalyan (Çeşme/İzmir) and is now called the `Dalyan Mosque', was converted from a church, formerly known as `Zoodohos Pigis'. In this study, the architectural interventions that took place during the transformation of the building were examined. In addition, in the 19th century, when the construction activities of non-Muslims intensified, the attitude of the Ottoman Empire towards the construction of religious buildings and the re-functioning of these structures after the population exchange process were examined.

Anahtar Kelimeler

Architecture

Kaynakça

• Akın, B. (2018). 19. Yüzyıl Ayvalık Rum Ortodoks Kiliselerinin Cephe Düzenine Yönelik Tiolojik Bir Yaklaşım ve Cephe Karakterlerinin Oluşumuna Etki Eden Faktörlerin Değerlendirilmesi, Uluslararası Necatibey Eğitim ve Sosyal Bilimler Araştırmaları Kongresi( UNESAK 2018), 26-28 Ekim 2018, Balıkesir, Türkiye, 554-574.
• Altun, F.İ & Erdağ, C. (2020). Menemen Agios Konstantinos Rum Ortodoks Kilisesi, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 24-50
• Arı, K. (2003). Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 110
• Avcı, Ü. (2015). Konut Mimarisinde Çakıl Mozaik Sanatı: Antalya Kaleiçi Örneği, Art-Sanat, (4), 115-116
• Büktel, Y (2018), U Narteksli Geç Dönem Kiliseleri II-Ayvalık. İnternational Journal of Social And Humanities Sciences, (2), 65-84 Çakmak, Ş. (2017). Çeşme-Dalyan Mahallesi Camii Sanat Tarihi Raporu
• Ekaterinis,G.D (1984). Hamenes Patrides To Horio Mas Hagia Paraskevi Tou Tsesme (To Kioste) (1760-1922), Skiathos
• Erdemir, T.T (2016). The Fate of Tanzimat-Era Churches In Anatolia After The Loss Of Their Congregations; Christian Art Under Muslim Rule: Proceedings of A Workshop Held in İstanbul on May 11/12, 219-235
• Erdemir, T.T. (2018). Günden Kalanlar: Anadolu’nun Camiye Dönüştürülen Kiliseleri’ Devşirme Malzemenin (Spolia) Yeniden Doğuşu: Antikçağ’dan Osmanlı’ya Anadolu’da Objelerin, Materyallerin ve Mekanların Sonraki Yaşamları, 75-98 İstanbul: Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi
• Erol, A. E (2003). Ege Bölgesi Rum Ortodoks Kiliseleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/ Ulusal Tez Merkezi
• Gezgin, İ. (2009). Tarih Boyunca Çeşme, İzmir: Şenocak Yayınları
• İlter, F. (1991). Doğaya Bırakılmış Bir Akdeniz Yerleşmesi: Kaya Köy (Levisi) Yerleşmesi ve Kiliseleri, Belleten 55(213), 473-482
• Katsoupis (2021, Mayıs, 10). ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ-ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΡΗΝΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ (ΚΙΟΣΤΕ 1760-1922) Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΓΟΥΡΝΆ, Amanivoice, https://www.amanivoice-chios.gr/2021/05/στην-αγια-παρασκευη-τησ-κρηνησ-μ-ασιασ/ (Erişim Tarihi: 22.06.2022)
• Kenanoğlu, M. (2008) ‘19. Yüzyııl Osmanlı Hukuk Sisteminde Gayrimüslim Cemaatlere Tanınan Adli Yetkiler ve Bakmaya Yetkili Oldukları Davalar’, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları,(5) , 7-44
• Khatzimpeis, S. (1965). I Krini (Tsesmes) kai i Periokhi tis, Mikrasiatika Khronika (12), Syggramma Periodikon Ekdidomenon ypo tou Tmimatos Mikrasiatikon Meleton tis Enoseos Smyrnaion, 207-230
• Kızıloluk, M (2019). Dalyan: Kent, Tarih, Kimlik. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/ Ulusal Tez Merkezi
• Küçük, C. (2006). Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat; Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. (Ed: H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu). İstanbul: Phoenix Yayınevi.
• Mercangöz, Z. (2013). Dinsel Yapılar Mimarisi II: Kiliseler ve Sinagoglar. İzmir Kent Ansiklopedisi I, 138-185
• Ousterhout, R. (2004). The East, the West and Appropriation of the Past in Early Ottoman Architecture, Gesta, 43 (2), 165-176 Uran, H. (1959). Hatıralarım. Ankara: Ayyıldız Matbaası
• Pekak, M.S & Aydın, S. (1998). Selçuk ve Çevresinde Osmanlı İdaresindeki Gayrimüslim Tebaanın İmar Faaliyetleri, Haccettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (15;2), 125-155
• Sarardi-Mendolovici, H. (1990). Christian Attitudes Towards Pagan Monuments in Late Antiquity and Their Legacy in Later Byzantine Centuries, Dumbarton Oaks Paper, (44), 47-61
• Shorter, F.C (1985), The Population of Turkey After the War of Independence, International Journal of Middle East Studies XVII (4), 417-441
• Talloen. P & Vercauteren. L. (2011), The Fate of Temples in Late Antique Anatolia, The Archaeology of Late Antique ‘Paganism’, (s.347-387). Late Antique Archaeology, Vol. 7, Leiden: Brill
• Temizgüney, F. (2018), Lozan Sonrası Ermeni Emval-i Metrukesine Yönelik Düzenleme ve Uygulama (1923-1928), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Ensititüsü Atatürk Yolu Dergisi, (62), 301-334
• Yerasimos, S. (2011), Konstantiniye Kiliselerinden İstanbul Camilerine Bir Değişimin Tarihi, Bizans: Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, İstanbul:Kitap Yayınevi, 182-193.
• Yıldırım. G., Ö & Yuka, A. (2021). Arşiv Belgelerine Göre Antalya-Kalkan Meryem Ana Kilisesi / Koca Mustafa Paşa Camii’nin Mimari Özellikleri, Arşiv Dünyası 8(2), 115-129