Archaeometric Analysis of Mortar Samples from the Minaret of Hasankeyf Sultan Süleyman Mosque

Yıl 2020, Cilt: 8, 643 - 658, 30.06.2020

Ali Akın Akyol Mesut Yılmaz

https://doi.org/10.13113/CEDRUS.202033

Öz

A large part of Hasankeyf that named the Lower city on the bank of the Tigris River the threat of being submerged with the completion of the Ilısu Dam and Hydroelectric Power Plant (HEPP) Project. Complementary rescue projects have been presented to document, conserve and rescue the cultural heritage within this area. The minaret of the Sultan Süleyman Mosque, the subject of this study, has been completely moved to its new location in the archeopark area created in the new Hasankeyf settlement and has been saved from the threat of being flooded by the dam lake. As a result of the dismantling operations of the minaret of the Sultan Süleyman Mosque, joint / rubble filling mortar samples that were obtained from different levels were examined archaeometrically using various analytical methods. The mortar samples from the minaret were first photographed and coded after being visually evaluated. The physical, chemical and petrographic properties of the samples were determined within the scope of archaeometric studies. The strength properties of the mortars were determined according to their unit volume weights and porosity properties. The samples contain highly water-soluble salts (anions) in basic conditions. The aggregate in clay / silt size constitutes the main aggregate content of the samples. Mortars containing petrographically lime type binders were classified into four different subgroups with similar characteristics. In the aggregate content of the samples, brick particles was also determined as increasing the strength. PED-XRF analysis revealed that the mortars employed for the minaret of the Sultan Süleyman Mosque at Hasankeyf have dolomitic properties.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, The Minaret of Sultan Süleyman Mosque, Archaeometry, Building Materials, XRF

Hasankeyf Sultan Süleyman Cami Minaresi Harç Örneklerinin Arkeometik Analizleri

Öz

Hasankeyf’in aşağı şehir olarak isimlendirilen Dicle Nehri kenarındaki kesimi, Ilısu Barajı ve Hidroelektrik Santralı (HEPP) Projesi’nin tamamlanmasıyla büyük bir bölümü su altında kalma tehdidi ile karşı karşıya bulunmaktadır. Bu alandaki kültürel mirasın belgelenmesi, korunması ve kurtarılmasına yönelik bütünleşik kurtarma projeleri oluşturulmuştur. Çalışmanın konusunu oluşturan Sultan Süleyman Cami Minaresi de, yeni Hasankeyf yerleşiminde oluşturulan arkeopark alanındaki yeni yerine bütünüyle taşınarak baraj gölü suları altında kalma tehdidinden kurtarılmıştır. Sultan Süleyman Cami Minaresi’nde gerçekleştirilen söküm işlemleri sonucu farklı seviyelerinden elde edilen derz/moloz dolgu harç örnekleri, çeşitli analitik metotlar kullanılarak arkeometrik yönden incelenmiştir. Sultan Süleyman Cami Minaresi’ne ait harç örnekler öncelikle görsel olarak incelendikten sonra yerinde ve laboratuvar ortamında fotoğraflanıp kodlanmıştır. Arkeometrik çalışmalar kapsamında örneklerin fiziksel, kimyasal ve petrografik özellikleri belirlenmiştir. Harçların birim hacim ağırlıkları ve gözeneklilik özelliklerine göre dayanım özellikleri belirlenmiştir. Bazik ortam şartlarındaki örnekler yüksek oranda suda çözünen tuzlar (anyonlar) içermektedir. Örneklerin ana agrega içeriğini kil/silt boyutundaki agregalar oluşturmaktadır. Petrografik yönden kireç türü bağlayıcı içeren harçlar genel özellikleri ile benzer halde dört farklı alt grup halinde sınıflandırılmıştır. Örneklerin agrega içeriğinde mukavemeti artırıcı olarak tuğla kırığı da belirlenmiştir. PED-XRF analizi ile harçların dolomitik özellik taşıdığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Sultan Süleyman Cami Minaresi, Arkeometri, Yapı Malzemeleri, XRF

Kaynakça

• Akyol – Kadıoğlu 2012 A. A. Akyol – Y. K. Kadıoğlu, “Hasankeyf Artuklu Köşkü Arkeometrik Çalışmaları”. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi I/2 (2012) 29-42.
• Black et al. 1965 C. A. Black, D. D. Evans, L. E. Ensminger, J. L. White – F. E. Clark, Methods of Soil Analysis No. 9 in the Series Agronomy, American Society of Agronomy. Wisconsin 1965.
• Boynton 1980 R. S. Boynton, Chemistry and Technology of Lime and Limestone. New York 1980.
• Brady – Weil 2004 N. C. Brady – R. R. Weil, Elements of the Nature and Properties of Soils. New Jersey 2004.
• Dursun et al. 2008 H. Dursun, M. Y. Dizdar, Ş. Kırıştıoğlu, İ. Özcan – Y. Hamurkar, Toprak ve Arazi Sınıflaması Standartları Teknik Talimatı ve İlgili Mevzuat. Ankara 2008.
• Eskici et al. 2008 B. Eskici, A. A. Akyol – Y. K. Kadıoğlu, “Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi Malzeme Analizleri ve Koruma Sorunları”. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 8 (2008) 15-30.
• Feigl 1966 F. Feigl, Spot Test in Organic Analysis. Amsterdam 1966.
• Kerr 1977 P. F. Kerr, Optical Mineralogy. New York 1977.
• Kılcı 1987 A. Kılcı, “Hasankeyf Vakıf Eserleri”. V. Vakıf Haftası, Restorasyon ve Vakıfların Ekonomik ve Sosyal Etkileri Semineri. Ankara (1987) 159-187,
• Means – Parcher 1963 R. E. Means – J. V. Parcher, Physical Properties of Soils. Ohio 1963.
• Rilem 1980 Rilem, Research and Testing, Materials and Construction 13. Paris 1980.
• Rapp 2002 G. Rapp, Archaeomineralogy. Berlin 2002.
• Sevgi et al. 2017 S. Sevgi, M. Çetin – M. Yılmaz, “Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi’nin Koruma ve Kurtarma (Taşıma) Projesi”. Kâgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri IX Bildirileri. İstanbul (2017) 10- 37.
• Shackley 2011 M. S. Shackley, X-Ray Fluorescence Spectrometry (XRF) in Geoarchaeology. London 2011.
• TSE 2012 TSE/Türk Standartları Enstitüsü, Agregaların Geometrik Özellikleri İçin Deneyler, Bölüm 1: Tane Büyüklüğü Dağılımı Tayini - Eleme Metodu. Ankara 2012.
• Uluçam 2017 A. Uluçam, “Hasankeyf’teki Kültürel Mirasın Bugünkü Durumu”. Ed. E. Taş, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazılar ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Sakarya (2017) 14-36.
• Uluçam – Eliüşük 2011 A. Uluçam – M. Eliüşük, “Hasankeyf kazıları 2004-2017”. Batman Müzesi Ilısu Barajı Kurtarma Kazıları. Batman (2018) 263-290.
• Wentworth 1922 C. K. Wentworth, “A Scale of Grade and Class Terms for Clastic Sediments”. Journal of Geology 30 (1922) 377-392.
• WCD 2001 WCD/ The World Commission on Dams, Heritage at Risk 2001-2002: Dams and Cultural Heritage. https://www.icomos.org/risk/2001/dams2001.htm# (Erişim Tarihi 18.01.2019).
• Yılmaz 2019 M. Yılmaz, “Yok Olma Riski Altındaki Taşınmaz Kültür Varlıklarının Korunma Yöntemleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 2019.
• Yılmaz et al. 2019 M. Yılmaz, B. Eskici, M. Eliüşük, S. Akgönül – Y. S. Şener, “Hasankeyf Mardinike Külliyesi Kalıntılarının Sağlamlaştırılması ve Su Altında Korunmasına Yönelik Uygulama Çalışmaları”. MASROP E-Dergi, 13/1 (2019) 30-51.
• Yurttaş 2002 H. Yurttaş, “Hasankeyf’de Artuklu, Eyyûbî, Akkoyunlu ve Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri”. Türkler 8. Ankara (2002) 100-101.