Some Detections Regarding the Epidemics in the Teke Sanjak in the 19th and 20th Centuries

Yıl 2023, Cilt: 11, 429 - 444, 21.06.2023

Hatice Çiftci

Öz

Epidemic diseases have caused great problems in people's lives for various reasons from time to time. These problems have brought great physical, economic, social and spiritual destruction. The effects of this devastation caused by diseases such as cholera, plague, typhoid, typhus, smallpox and malaria were felt for a long time. As in many parts of the world, epidemics had a profound impact on society in the Ottoman Empire. In some places, these effects manifested themselves even more effectively. The Mediterranean Region and the Sanjak of Teke were particularly vulnerable to the effects of epidemics due to the vastness and size of the trade area and the frequency of human relations. In this study, while discussing the various epidemic diseases that affected the Sanjak of Teke, with Antalya as the center, in the Ottoman Empire in the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century, it was tried to focus on the effects of these diseases in general. The measures taken in this context, such as the opening of tahaffuzhâne (quarantine) and tebhirhânes (disinfection) to stop and prevent the spread of these diseases, which showed their effects in various fields, were also revealed.

Anahtar Kelimeler

Teke Sanjak, Epidemic Diseases, Cholera, Plague, Smallpox, Tahaffuzhâne

19 ve 20. Yüzyılda Teke Sancağı’nda Bazı Salgın Hastalıklara Dair Bulgular

Öz

Salgın hastalıklar dönem dönem çeşitli sebeplerden dolayı insanların hayatlarında büyük sorunlara yol açmıştır. Bu sorunlar fiziksel, ekonomik, toplumsal ve ruhsal büyük yıkımları da beraberinde getirmiştir. Başta kolera, veba, tifo, tifüs, çiçek ve sıtma gibi hastalıkların oluşturduğu bu tahrifatın etkileri uzun süre kendisini hissettirmiştir. Dünya’nın birçok yerinde olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da salgın hastalıklar toplumu derinden etkilemiştir. Bu etkiler, bazı yerlerde kendisini daha da etkin şekilde göstermiştir. Özellikle ticaret sahasının genişliği ve büyüklüğü, insan ilişkilerinin sıklığı sebepleriyle Akdeniz Bölgesi ve Teke Sancağı salgın hastalıkların etkilerine bariz şekilde açık hâle gelmiştir. Bu çalışmada 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nda Antalya merkez olmak üzere Teke Sancağı’nı etkisi altına alan çeşitli salgın hastalıklar ele alınırken bu hastalıkların genel manada meydana getirdiği etkileri üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Yine çeşitli alanlarda etkilerini gösteren bu hastalıkları durdurma ve hastalıkların yayılmasını önleme hususunda tahaffuzhâne (karantina) ve tebhirhânelerin (dezenfeksiyon) açılması ve bu bağlamda alınan tedbirler de ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Teke Sancağı, Salgın Hastalıklar, Kolera, Veba, Çiçek, Tahaffuzhâne

Kaynakça

• Ağır S. 2020, Osmanlıda Karantina Uygulama Süreçleri ve Tepkiler (1865-1914). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara. Ahmed B. Hanbel 1981, Ebû Abdullah Ahmed B. Muhammed eş-Şeybânî, El Müsned. İstanbul. Ak M. 2011, “19. Yüzyılda Antalya’da Kolera Salgını”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4, 254-268. Aksoy Ş. 2010, Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Ders Notları. Şanlıurfa.
• Arslan A. & Polat H. A. 2017, “Travel from Europe to Istanbul in the 19th Century and the Quarantine of Çanakkale”. Journal of Transport & Health 4, 10-17.
• Ayar M. 2007, Osmanlı Devletinde Kolera İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul.
• Dağlar O. 2007, “Denizli ve Çevresinde Kolera Salgını ve Salgınla Mücadele”. Eds. A. Özçelik et al., Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler. Isparta, 368-374.
• Demirhan A. 1982, Kısa Tıp Tarihi. Bursa.
• Ebû Davûd 1981, Süleyman B. Eş‘âs Es-Sicistâni, Es-Sünen (I-V). İstanbul.
• Gül A. 2009, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazası’nda Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 41, 239-370.
• İnalcık H. 2001, “İstanbul (Türk Devri)”. DİA XXIII, 220-239.
• Kılıç O. 2004, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Salgın Hastalıklar. Elâzığ.
• “Kolera Madalyası”. Meydan Larousse 11, 1973.
• Kurt İ. 2006, Hadislerde Veba ve Korunma Yolları Bezlü’l-Mâ’ûn Adlı Eser Çevirisinde. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi. Sakarya.
• Mâlik b. Enes 1992, el-Muvattâ, thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. II. İstanbul.
• March J. 2014, Klasik Mitler. Çev. S. Lim, İstanbul.
• Mercan B. 2017, XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Çiçek Salgınları ve Çiçek Hastalığı ile Mücadele. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli Üniversitesi. Kırklareli. Müslim, Ebû’l-Hüseyin b. Haccâc Ebû’l-Hüseyin el-Kuşeyrî 1991, el-Câmiu’s-sahîh,thk. Muhammed Fuad Abdu’l-Bakî. Beyrût: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye/Dâru’l-Kütübi’l- İlmîyye, V/14129. Nıkıforuk A. 2018, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi. Çev. S. Erkanlı, İstanbul.
• Onul B. 1971, Kolera. Ankara.
• Özdemir H. 2005, “Salgın Hastalıktan Ölümler 1914-1918”. Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu XVI/104.
• Özlü Z. & Demir E. 2020, “Doktor Hacı Kadım İzzettin’e Göre Çiçek Hastalığının Belirtileri ve Devreleri (1911-1912)”. Eds. Ş. Köse & F. Çakmak et al., Tarihsel Süreçte Anadolu’da Çiçek. Ankara, 75-93. Pakalın M. Z. 1993, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (OTDTS), II. İstanbul.
• Panzac D. 1997, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850). Çev. S. Yılmaz, İstanbul. Sami Ş. 2011, Kâmûs-i Türkî, (Latin Harfleriyle). İstanbul. Sarıyıldız G. 1998, “Osmanlılarda Hıfzıssıhha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 17, 319-321. Sarıyıldız G. 2001, “Karantina”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi XXIV/464.
• Sarıyıldız G. 2002, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”. Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs). İstanbul, 309-318.
• Sarıyıldız G. 2014, “Karantina Meclisinin Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Belleten LVIII/222, 329-376. Soydemir S. 2011, “Hayat Kurtarana Osmanlı'dan Madalya”. Yedikıta Dergisi 35, 25-36.
• Temel M. 2008, Atatürk Dönemi’nde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele. İstanbul.
• Topçu A. W., G. Söyletir & M. Doğanay 1996, İnfeksiyon Hastalıkları. İstanbul.
• Tunç S. 2018, “XX. Yüzyılın Sonlarında Bir Fransız Seyyahın Antalya Notları”. Eds. B. Koçakoğlu et al., Antalya Kitabı 1, Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya. Antalya, 182-195.
• Türkölmez F. 2020, “Tarihe Çiçek Bozuğu Bir Efsane Bırakan Hastalık: Yüze Leke Kalbe Dert Folklorde Çiçek”. Eds. Ş. Köse & F. Çakmak et al., Tarihsel Süreçte Anadolu’da Çiçek. Ankara, 107-120.
• Unat E. K. 1949, Bulaşıcı Hastalıklar ve Salgınlarla Savaş. İstanbul.
• Unat E. K. 1975, Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş ve İslam Dini. İstanbul.
• Uzel İ. 1989, “İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde (1908-1918), Osmanlı Ordusunda Sağlık Hizmetleri”. Dördüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri. Ankara, 206-237.
• Ünver S. 1940, Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar. İstanbul.
• Ünver S. 1948, Türkiye'de Çiçek Aşısı ve Tarihi. İstanbul.
• Varlık N. 2018, “Osmanlılarda Veba Salgınları”. Toplumsal Tarih 296/8, 30-44. Yaşayanlar İ. 2018, “Bir Hastalık Olarak Kolera ve Tarihte Kolera Pandemileri”. Toplumsal Tarih 296, 49- 55.
• Yıldırım N. 1985, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Hizmetleri”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi V, 1320-1338.
• Yıldırım N. 1994a, “Salgınlar”. İstanbul Ansiklopedisi VI, 423-425.
• Yıldırım N. 1994b, “1893’te İstanbul’da Kolera Salgını”. Tarih ve Toplum 129, 14-17.
• Yılmaz Ö. 2017, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”. Avrasya İncelemeleri Dergisi VI/I, 23-55. BOA A.MKT.MHM. 363/ 36, 25 Cemâziyelevvel 1283 (23 Eylül 1866).
• BOA A.MKT.MHM. 225/ 82, 21 Muharrem 1278 (29 Temmuz 1861).
• BOA A.MKT.MHM. 561/1, 15 Safer1313 (07 Ağustos 1896).
• BOA A.MKT.NZD. 360/6, 02 Cemâziyelevvel 1278 (05 Kasım 1861).
• BOA A.MKTM.MHM. 569/1, 14 Cemâziyelevvel 1323 (17 Temmuz 1905).
• BOA Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Kalemi Defterleri (A. DVN), 1/73, 07 Şevvâl 1258 (11 Kasım 1842). BOA Bâbıâli Evrak Odası Evrakı (BEO) 2633/197429, Cemâziyelevvel 1323 (1 Ağustos 1905). BOA BEO. 266 / 19876, 13 Safer 1311 (26 Ağustos 1893).
• BOA BEO. 266 / 19881, 13 Safer 1311 /(26 Ağustos 1893).
• BOA C..SH. 6/258, 29 Safer 1256 (2 Mayıs 1840).
• BOA Cevdet Sıhhiye (C..SH), 27/1341, 27 Safer 1257 (22 Nisan 1841).
• BOA Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT), 1782/117, 06 Rebîülâhir 1308 (19 Kasım 1890). BOA Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu, (DH.TMIK.S..), 17/59, 26 Şevvâl 1315 (20 Mart 1898).
• BOA DH, MKT. 608/38, 01 Ş 1320 (07 Kasım 1902).
• BOA DH,MKT. 434/50, 06 Rebîülâhir 1313 (26 Eylül 1895).
• BOA DH. MKT. 1198/ 4 03 Şaʻbân 1325 (11 Eylül 1907).
• BOA DH. MKT. 1989/113 27 Muharrem 1310 (21 Ağustos 1892). BOA DH. MKT. 2069/ 75, 30 Zilkaʻde 1312 (25 Mayıs 1895). BOA DH. MKT. 287/ 46, 25 Rebîülevvel 1312 (26 Eylül 1894). BOA DH. MKT. 311/37, 26 Cemâziyelevvel 1312 (25 Kasım 1894). BOA DH. MKT. 316/21, 10 Cemâziyelâhir 1312 (9 Aralık 1894). BOA DH. MKT. 329/ 18, 10 Receb 1312 (07 Ocak 1895).
• BOA DH. MKT. 351/19, 07 Ramazân 1312 (4 Mart 1895).
• BOA DH. MKT. 387/ 55, 29 Zilhicce 1312 (23 Haziran 1895). BOA DH.MKT. 1198/4, 29 Cemâziyelevvel 1323 (1 Ağustos 1905).
• BOA DH.MKT. 1810/50, 08 Receb 1308 (17 Şubat 1891).
• BOA DH.MKT. 330/74, 13 Receb 1312 (10 Ocak 1895).
• BOA DH.MKT. 986/ 50, 12 Cemâziyelâhir 1323 (15 Temmuz 1905).
• BOA DH.MKT. 989/ 3, 15 Cemâziyelevvel 1323 (18 Temmuz 1905)
• BOA Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 83/65, 30 Receb 1312 (27 Ocak 1895).
• BOA Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM), 555/20, 14 Cemâziyelâhir 1312 (13 Aralık 1894).
• BOA Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair Yazışmaları Evrakı (A.MKT.NZD), 321/ 83, 01 Safer 1277 (19 Ağustos 1860).
• BOA Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM..), 513,90, (02 Cemâziyelevvel 1278 / 05 Kasım 1861).
• BOA Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1721/18, 20 Cemâziyelâhir 1312 (19 Aralık 1894).
• BOA Y..A..HUS. 315/39, 14 Cemâziyelâhir 1312 (13 Aralık 1894).
• BOA Y..A..HUS. 321/71, 09 Ramazân 1312 (06 Mart 1895).
• BOA Y..A..HUS. 489/95, 16 Cemâziyelevvel 1323 (19 Temmuz 1905)
• BOA Y..PRK.DH.., 1990/32, 13 Şevvâl 1315 (07 Mart 1898).
• BOA Y.PRK.SH.., 5/17, 04 Şaʻbân 1312 (31 Ocak 1895).
• BOA Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y..PRK.DH..), 10/32, 13 Şevvâl 1315 (07 Mart 1898).
• BOA Yıldız Perakende Evrakı Şehremaneti Maruzatı (Y..PRK.SH..) 3/49, 19 Rebîülevvel 1309 (23 Ekim 1891).
• BOA Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y..A...HUS), 293/13, 04 L 1311 (10 Nisan 1894).