XI. ASIRDA SELÇUKLULAR’DA TUĞRÂ

Yıl 2016, Cilt: 3 Sayı: 1, 2 - 20, 01.06.2016

Özgür Tokan

Öz

Bu çalışmada, XI. Asırda Selçuklu Türkleri tarafından bürokratik alanda kullanılan tuğrâ ıstılahı ele alınmıştır. Temel kaynakların yanında birçok araştırma esere de başvurularak meydana getirilen bu çalışma göstermiştir ki; söz konusu ıstılah, menşei itibariyle Türkçedir ve başlangıçta sadece Türk hükümdarlarının hâkimiyet sembolü olarak kullandığı ok ile yaydan oluşan bir şekli ifade etmiş, Büyük Selçuklu Devleti döneminden itibaren ise, Abbasî halifeleri tarafından hükümdarlara verilen unvanları da bünyesine alarak tevkî, imza, mühür gibi anlamları karşılar hale gelmiştir. Buna ek olarak, aynı terim, dönemde devlet meselelerinin görüşülüp karara bağlandığı bir nevi bakanlar kurulu olan Dîvân-ı Âlâ’nın bir kolunu oluşturan ve umumiyetle devletin dış ilişkilerine dair işlerin düzenlendiği Dîvân-ı İnşâ’ya ismini vererek, bu ismin neticede Dîvân-ı Tuğrâ olarak değişmesine amil olmuştur. Büyük Selçuklu Devleti’nden önce Oğuz Yabgu Devleti’nde de kullanılan ıstılah, Selçuklular sayesinde İslâm dünyasına intikal etmiş ve muhtelif Türk-İslâm devletleri (Memlûkler, Osmanlılar gibi) tarafından kullanılmıştır. Ancak söz konusu kavram, hem karşıladığı anlamlar hem de işaret ettiği şekil bakımından bazı değişimlere uğrmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tuğrâ, Selçuklular, Dîvân-ı Tuğrâ

TUGHRA IN SELJUKS IN XI. CENTURY

Öz

This study examines the term tughra which was used in bureaucratic areas by Seljuk Turks in XI. century. The study which has consulted many research works as well as basic ones has shown that the term has Turkish roots, and it, at the beginning, expressed arrow and bow used only to symbolise Turkish rulers’ dominance, as of Great Seljuk Empire, it gained meanings such as deputing, signature and stamp by including titles given to emperors by Abbasid caliphes. In addition to this, the same term gave its name to Divan-ı İnşâ regulating external affairs of the government and consisting a branch of Dîvân-ı Âlâ a kind of cabinet and its name became Divan-ı Tuğrâ. The term which had been used by Oghuz Yabgu Empire before Great Seljuk Empire entered into Islam world thanks to Seljuks, and used by many Turk-Islam Empires (Mamelukes, Ottomans etc.). But the term had experienced some changes both in terms of the meaning and the form.

Anahtar Kelimeler

Tughra, Seljuks, Dîvân-ı Tuğrâ

Kaynakça

• Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel –Selçuklular Tarihi: I (Horasan, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), (Nşr. Ali Öngül), Akademi Kitabevi, İzmir 2000.
• Ahmed b. Mahmud, Bursalı el-Mevlâ Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, (Nşr. Erdoğan Merçil), (1. Basım), Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011.
• Alptekin, Coşkun, “Büyük Selçuklular”, DGBİT, İstanbul 1992, VII, 95-213.
• Alptekin, Coşkun, Selçuklu Paraları, (SAD’dan ayrı basım), Güven Matbaası, Ankara 1971, 435-591.
• Ayverdi, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-III, (2. Baskı), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2006.
• Barthold, V. V., Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Trc. R. Hulusi Özdem), (2. Baskı), TTK, Ankara 2013.
• Bundarî, Zubdetun-Nusra ve Nuhbatül-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), (Trk. Çev. Kıvameddin Burslan), (2. Baskı), TTK, Ankara 1999.
• Bundarî, Zubdat al- Nusra va Nuhbat al-Usra (Târîh-i Silsile-i Selçûkî), (Frs. Nşr. Muhammed Hüseyin Celilî), Tahran 1978
• Çağbayır, Yaşar, Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı: Ötüken Türkçe Sözlük I-V, Ötüken Yay., İstanbul 2007.
• Çalık, Sıddık, “Selçuklu ve Beyliklerde Tuğrâ”, Selçuklu ve Beyliklerde Vakfiye Tuğrâları, (Haz. S. Çalık, M. N. Şahin, İ. Keten), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2005, 27-34.
• Çetin, Altan, “Bir Memlûk Kaynağında Yer Alan Oğuz/Türkmen Boyları ve Damgalarına Dair Bir Değerlendirme”, Belleten, LXXII/264, Ankara 2008, 483-489.
• Çoruhlu, Tülin, “Tuğ”, DİA, XLI, İstanbul, 330-332.
• Dehhoda, Muhammed Aliekber, Lugatnâme, İntişârât ve Çap-ı Danişgâh-ı Tahran, Tahran 1373 Hş.
• Deny, J., “Tuğra”, İA, MEB, İstanbul 1988, XII/2, 5-12.
• Derman, M. Uğur, “Tuğra”, DİA, İstanbul 2012, XLI, 336-339.
• Devellioğlu, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (26. Baskı), Aydın Kitabevi, Ankara 2010.
• Divitçioğlu, Sencer, Oğuz’dan Selçuklu’ya –Boy, Konat ve Devlet, (2. Baskı), YKY Yay., İstanbul 2000.
• Ebu İsmail Müeyyidüddin Hüseyin b. Ali, Lâmiyet Al- Acem, (Trc. İsmail Erzen), MEB, Ankara Trhz.
• Ebu’l-Ferec, İbn el-İbrî Bar Hebraeus Grigorius, Abû’l-Farac Tarihi I- II, (Trk. Çev. Ö. Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1945 (I. Cilt)- 1950 (II. Cilt).
• Gökalp, Ziya, Türk Medeniyet Tarihi I-II, (Haz. F. Şahoğlu), Türk Kültür Yayını, İstanbul 1974.
• Hasan Enverî, Istılahat-ı Dîvânî Dovre-i Gaznevî ve Selcûkî, Kitaphâne-i Tahûrî, Tahran 1355 Hş.
• İbn Bîbî, Nâsıreddîn Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî, Selçuknâme, (Trc. Mükrimin Halil Yinanç), (Haz. Refet Yinanç-Ömer Özkan), Kitabevi Yay., İstanbul 2007.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Şemseddîn Ebu’l-Abbas, Vefeyatü’l-Ayân ve Enbâu Ebnâi’zZamân I-VIII, (Tah. ve nşr. İhsan Abbas), Beyrut Trhz.
• İbni Mühennâ Lûgati (İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksi),(Haz. Aptullah Battal), (2. Baskı), TTK, Ankara 1988.
• İbnü’l-Adîm, Kemâleddîn İbn Ebû’l-Kâsım Ömer b. Ahmed, Bugyetü’t-Taleb fî Târîh-i Haleb (Biyografilerle Selçuklular Tarihi-Seçmeler),(Çev. ve notlar: Ali Sevim), (2. Baskı), TTK, Ankara 1989.
• “İbnü’l-Adîm’in Zübdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler”, (Nşr ve Çev. Ali Sevim), Belgeler, XXI/25, TTK, Ankara 2001. 1-84.
• “İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler (H. 430485=1038-1092)”, (Çev. Ali Sevim), Belgeler, XXVI/30, (2005), TTK, Ankara 2005, 1-84.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî, el-Kâmil fî’t-Târîh (elKâmil Fî’t-Târîh Tercümesi) I-X, (Trc. Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy ve diğerleri), Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008.
• “İbnü’l-Kalânisî’nin Zeylü Tarih-i Dımaşk Adlı Eserinde Selçuklularla İlgili Bilgiler: I (H. 436- 500= 1044-1106/7)”, (Nşr. Ali Sevim), Belgeler, XXIX/33, TTK, Ankara 2008, 1- 41.
• Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485- 618/ 1092- 1221),(4. Baskı), TTK, Ankara 2000.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs ŞihâbüddînAhmed b. Ali el- Kalkaşendî, Subhu’l-A’şâ fi Sınâ’âti’l-İnşâ I-XIV, el-Müessesetü’l-Mısrıyye el-Ammahli’l-Telif ve’t-Tercemeve’t-Tiba ve’nNeşr, Kahire Trhz.
• Kaşgarlı Mahmud, DivanüLûgat it-Türk (DivanüLûgat it-Türk Tercemesi I-III), (Trc. Besim Atalay), (3. Baskı), TDK, Ankara 1992.
• Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü Lugâti’t- Türk , (Çeviri, Uyarlama ve Düzenleme: S. Erdi, S. T. Yurtsever), İstanbul 2005.
• Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü Lûgat- it-Türk ( Türk Dili Dîvânı), (Düzenleme, Uyarlama ve Çeviri: F. Bozkurt), Eğitim Yayınevi, Konya 2012.
• Kirmânî, Efdalü’d-Dîn Ebû’l-Hamîd Ahmed, Bedayiü’l-Ezmân fî Vekâi Kirmân, (Nşr. Mehadî Beyânî), Çaphâne-i Danişgâh, Tahran 1326.
• Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, (Yayına Haz. Orhan Köprülü), (2. Baskı), Akçağ Yay., Ankara 2004.
• Köprülü, M. F., “Ortazaman Türk Devletlerinde Hukukî Sembollerdeki Motifler”, THİTM, II, İstanbul 1939, 33-52.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi III –Alp Arslan ve Zamanı-, (5. Baskı), TTK, Ankara 2011.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili –Diplomatik-, Kubbe Altı Neşriyat, İstanbul 1994.
• Makrîzî, Takıyüd-DînEbu’l-Abbas Ahmed el- Makrîzî, el-Mevâizve’l-İ’tibârbi-Zikr elHıtatve’l-Âsâr (el-Hıtatu’l-Makrîzîyye) I-IV, Darû Sâdır, Beyrut 1990.
• Merçil, Erdoğan, Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, TTK, Ankara 2007.
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklular (Selçuklularda Devlet Teşkilâtı)”, DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 389-392.
• Merçil, Erdoğan, “Kirman Selçukluları”, DGBİT, İstanbul 1992, VII, 231-289.
• Miles, George C., “The Numismatic History of Rayy”, Numismatic Studies: 2, The American Numismatic Society, Newyork 1938, 195-217.
• Muallim Nâcî, Lügat-i Nâcî, (Haz. Ahmet Kartal), TDK Yay., Ankara 2009.
• Muin, Muhammed, Ferheng-i Farsî I-V, İntişârât-ı Emîr Kebir, Tahran 1353 Hş. Oğuz Destanı (Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili),(Trcüme, tahlil ve notlar: A. Z. V. Togan), İstanbul 1972.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş I-IX, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1978.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-III, (4. Baskı), MEB, İstanbul 1993.
• Ravendî, Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. Ali b. Süleyman b. Muhammed b. Ahmed b. el-Hüseyin b. Himmet, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Surûr, (Haz. Muhammed İkbâl-Muhsin Muhammedî Feşârkî), İntişarat-ı ‘İlmî, Tahran 1363 Hş.
• Ravendî, Rahat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr I-II, (Trk. Trc. Ahmed Ateş), (2. Baskı), TTK, Ankara 1999.
• Reşîdeddîn Fazlullah, İbn-i İmâdüddevle Ebû’l-Fazl b. Ebû’l-Hayr Hemedânî, Camiü’tTevarih, (Selçuklu Devleti), (Çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş), Selenge Yay., İstanbul 2010.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi (Siyaset, Teşkilât ve Kültür), (2. baskı), TTK, Ankara 2014.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Muzaffer Yusûf b. Kızoğlu, Mir’atü’z- Zamân fî Târîhü’l- Âyân Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular-, (Seçme, Trc. ve değerlendirme: Ali Sevim), TTK, Ankara 2011.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) –Tarihleri, Boy Teşkilâtı, Destanları-, (İlavelerle 3. Baskı), Ana Yay., İstanbul 1980.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, (Haz. Paşa Yavuzarslan), TDK Yay., Ankara 2010.
• Şemseddin Sami, Kamûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2010.
• Taneri, Adın, “Çetr”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 293-294.
• Tezcan, Mehmet, Eski Türklerde Damga, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), At. ÜSBE, Erzurum 1990.
• Tokan, Özgür, Büyük Selçuklular ve Irak Selçukluları Zamanında Dîvân-ı Âlâ, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), At. ÜSBE, Erzurum 2015.
• Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar –Metin, Tercüme ve Araştırmalar-, TTK, Ankara 1958.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, (2. Baskı), Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969.
• Turan, Osman, “Eski Türklerde Okun Hukukî Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, IX/35, (Temmuz 1945), Ankara 1945, 306-318.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, (4. Baskı), TTK, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Tuğra ve Pençeler İle Ferman ve Buyruldulara Dair”, Belleten, V/17-18, (Nisan 1941), TTK, Ankara 1995, 101-157.
• Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Târihi), (Nşr. Abdullah Bakır), Çamlıca Basın Yayın, İstanbul 2009.
• Zahîreddîn Nişâbûrî, Selçûknâme, (Tsh ve Nşr. Mirzâ İsmail ‘Afşâr-Muhammed Ramazânî), İntişârat-ı Esâtîr, Tahran 1390.