Âşık’ın Ölüm Tasavvuru: Âşık Çelebi Dîvânı’nda Ölümle İlgili Âdet ve Gelenekler

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 94 - 115, 07.12.2023

Gülay Karaman

https://doi.org/10.30804/cesmicihan.1381864

Öz

Klasik Türk şiirinde şairlerin en fazla rağbet ettiği konuların başında ölüm gelir. Mersiyeler başta olmak üzere ölüm üzerine yazılmış tarihler ve manzum mezar kitabeleri, klasik Türk edebiyatında ölüm konusunun müstakil olarak ele alındığı manzumelerdir. Bunların dışında dîvânlarda yer alan diğer şiirlerde de ölüm temasının sıklıkla işlendiği görülür. 16. yüzyıl şair ve münşilerinden olup Meşâirü’ş-şuarâ adlı tezkiresiyle tanınan Âşık Çelebi (öl. 979/1572) şiirlerinde ölüm temasına yer vermiş şahsiyetlerden biridir. Âşık Çelebi Dîvânı’nda beyit ve kelime boyutundaki kullanım ve çağrışımlar dışında 14. kasidenin yaklaşık otuz beyitlik son kısmı ile 52. gazel müstakil olarak ölüm düşüncesine ayrılmıştır. Şairin ölümle ilgili duygu, düşünce ve hayalleri klasik Türk şiiri geleneği çerçevesinde ve genellikle âşık, sevgili, rakîb üçgeninde kendisini gösterir. Ölümle ilgili kullanımlar, kimi zaman bireysel olarak şairin hayatı ve psikolojisine ışık tutar; bazen de toplumsal yönüyle çeşitli âdet, gelenek, inanç ve uygulamalara yer vermesiyle sosyal hayat, kültür ve değerler bağlamında önemli bilgiler ihtiva eder. Şairin ölüme bakışında İslâm dini ve tasavvuf düşüncesinin etkili olduğu açıktır. Bununla birlikte başta matem şekilleri olmak üzere bazı âdet ve geleneklerde az da olsa eski Türk âdet ve gelenekleri ile batıl inanmaların etkisi görülür. Her hâlükârda hem bir birey olarak Âşık Çelebi’nin hem geleneğin bir temsilcisi olan şairin hem de Osmanlı toplumunun ölüm karşısındaki tavrını belki felsefesini iç içe geçmiş anlam katmanları hâlinde bu örneklerde görmek mümkündür. Bu makalede, Âşık Çelebi Dîvânı’nda ölüm düşüncesi ve ölümle ilgili âdet ve gelenekler tespit edilip incelenecektir. Araştırmanın amacı, Âşık Çelebi Dîvânı’nda ölümün yansımalarını ortaya koymak, Dîvân örnekleminde ölümle ilgili âdet ve gelenekleri incelemektir. Bu amaca yönelik olarak Dîvân’da ölüm temasının ele alındığı beyitler tespit edilerek ortaya çıkan malzeme içerik analizi yöntemiyle incelenecektir. Çalışmanın aynı zamanda klasik Türk edebiyatı ve sosyal hayat bağlamındaki araştırmalara katkı sağlaması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, Âşık Çelebi, Dîvân, ölüm, âdet ve gelenekler

ÂŞIK’S IMAGINATION OF DEATH: CUSTOMS AND TRADITIONS RELATED TO DEATH IN ÂŞIK ÇELEBI’S DIVAN

Öz

Death is one of the most popular topics of poets in classical Turkish poetry. The histories on death, the verse epitaphs, and especially the elegies are the poems in which the subject of death is handled separately in classical Turkish literature. Apart from these, it is seen that the theme of death is frequently handled in other poems in the dīvāns. ʿĀşıq Çelebi (d. 979/1572), one of the 16th century poets and authors who is known for his tezkire called Meşāʾirü’ş-şuʿarā, is one of the personalities who included the death theme in his poems. In ʿĀşıq Çelebi’s Dīvān, apart from the usage and associations in the dimension of couplets and words, the last part of the 14th eulogy and the 52nd ghazal are devoted to the idea of death independently. The poet’s feelings, thoughts and dreams about death manifest themselves within the framework of the classical Turkish poetry tradition and generally in the triangle of lover, beloved and opponent. The uses related to death sometimes shed light on the life and psychology of the poet individually; sometimes it contains important information in the context of social life, culture and values by including various customs, traditions, beliefs and practices in its social aspect. It is clear that the religion of Islam and mysticism are influential in the poet’s view of death. However, the influence of old Turkish customs and traditions and superstitions is seen in some customs and traditions, especially in the forms of mourning. In any case, in these examples it is possible to see the attitude of ʿĀşıq Çelebi as an individual, both the poet who is a representative of tradition, and the Ottoman society’s attitude towards death and perhaps its philosophy, in the form of intertwined layers of meaning. In this article, the idea of death and the customs and traditions related to death in the Dīvān of ʿĀşıq Çelebi will be determined and examined. The aim of the research is to reveal the reflections of death in the Dīvān of ʿĀşıq Çelebi and to examine the customs and traditions related to death in the sample of the Dīvān. For this purpose, the couplets in the Dīvān that deal with the death theme will be determined and the resulting material will be analyzed with the method of content analysis. The study is also expected to contribute to researches in the context of classical Turkish literature and social life.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, ʿĀşıq Çelebi, Dīvān, death, customs and traditions

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık. “Yunus Emre’de Ölüm: Genç Ölümleri veya Gök Ekini Biçmek”. Diyanet Dergisi -Yunus Emre Özel Sayısı- 27/1 (Ocak-Şubat-Mart 1991), 115-125.
• Akün, Ömer Faruk. Divan Edebiyatı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2014.
• And, Metin. 16. Yüzyılda İstanbul Kent-Saray-Günlük Yaşam. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Atasoy, Nurhan. “Osmanlı’nın Çiçekleri”. Z Kültür Sanat Şehir Mevsimlik Tematik Dergi 1 (Yaz 2017), 144-159.
• Bahadır, Savaşkan Cem. “Klasik Türk Şiirinde Bir Motif Olarak ‘Ölüm Sonrası Aşk’”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 17/2 (Ağustos 2013), 273-294.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/473-479. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Batislam, Hanife Dilek. Divan Edebiyatında Halk Kültürünün İzleri. Ankara: Ürün Yayınları, 2017.
• Batislam, Hanife Dilek. “Divan Şiirinde Âşık, Sevgili, Rakip Üçlüsü ve Ölüm”. Folklor/Edebiyat 34 (2003/2), 186-199.
• Batislam, Hanife Dilek. “Mesîhî Divanı’nda Ölüm”. Divan Şiirinin Benzetme ve Hayal Dünyasından. 121-136. İstanbul: Kesit Yayınları, 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslâm İlmihali. İstanbul: Semerkand, 24. Basım, 2014.
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Canaye, Philippe du Fresne. Fresne-Canaye Seyahatnamesi 1573. çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2009.
• Çağlayan, Bünyamin. Kerbelâ Mersiyeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Çakıroğlu, Tuba. “Âdile Sultan Divanı’nda Ölüm”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 60/1 (Haziran 2020), 195-213. https://doi.org/10.26650/TUDED2019-0032
• Donuk, Suat (haz.). Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî Tekmileti’ş-şakâ’ik Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli (İnceleme-Tenkitli Metin). ed. Derya Örs. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Düzlü, Özlem. “Klâsik Şiirimizde Evlat Acısının Bir Yansıması Olarak Şairlerin Çocuklarına Yazdıkları Mersiyeler”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 6/3 (Yaz 2011), 1829-1839. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2487
• Esen, Hüseyin. “İslam Hukukunda Ölenin Ardından Kadının Yas Tutması”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (Aralık 2012), 129-162.
• Fayda, Mustafa. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/44-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. Hançerlioğlu, Filiz. Âşık Çelebi Dîvânı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Harmancı, Mahmut Esat. “Klasik Türk Şiirinde Matem Şekilleri”. Osmanlı Araştırmaları 26/26 (Aralık 2005), 329-350.
• Hasar, Recep. Türk Edebiyatında Padişah ve Şehzade Mersiyeleri. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• İsen, Mustafa. Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Basım, 1994.
• Kaplan, Mahmut. “Divan Şiirinde Ölüm Düşüncesi”. Divan Şiirinin Kıyısında. 51-78. Ankara: Kaşgar Neşriyat, 2003.
• Kaplan, Yunus. “Divan Şiirinde Ölüm Karşısında Âşıkların İstekleri”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 3 (Yaz 2010), 291-313. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1555
• Kılıç, Filiz (nşr.). Âşık Çelebi Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. Erişim 20 Ocak 2022. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55975,asik-celebi-divanipdf.pdf?0
• Kılıç, Filiz. “Âşık Çelebi Divanında Atasözü ve Deyimler”. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 1 (Bahar 1996), 24-30.
• Kılıç, Filiz. “Âşık Çelebi, Seyyid Pir Mehemmed b. Ali”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 15 Kasım 2022. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/asik-celebi-seyyid-pir-mehemmed
• Koçin, Abdülhakim. “Ölüm Gerçeğinin Türk Kültürüne ve Anadolu Türk Şiirine Yansıması”. Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/5 (2003), 135-160.
• Konuk, Selman. 16. Yüzyıl Dîvan Edebiyatı Temsilcilerinden Fuzûlî ve Bâkî’de Dünya ve Ölüm Düşüncesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Âşık Çelebi”. İslâm Ansiklopedisi. 1/695-701. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978. Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Tarih-i Dinîsi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2007. Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. haz. Nuri Akbayar, akt. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Menavino, Giovan Antonio. Türklerin Hayatı ve Âdetleri Üzerine Bir İnceleme. çev. Harun Mutluay. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Onay, Ahmet Talât. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. haz. Cemâl Kurnaz. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Öner, Gonca. Mersiyelerde Ölüm İle İlgili Benzetme ve Kullanımlar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Örnek, Sedat Veyis. Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1971.
• Özerden, Gülümser. Divan Şiirinde Servi (15. ve 16. Yüzyıllar). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Öztürk, Murat. “Klasik Türk Edebiyatında Can Verme Arzusu ve İntihar”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/27 (Ekim 2014), 33-51.
• Öztürk, Murat. “Mâtemin Keyfini Çıkarmak: Klasik Türk Şiirinde Ölümlere Duyulan Sevinçler”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7/1 (Kış 2012), 1803-1824. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2915
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 4. Basım, 1998.
• Samsakçı, Mehmet. Ölüme Açılan Estetik Kapı Türk Mezar Taşı Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Savran, Ömer. “Klâsik Şiirimizde Ölüm Teması ve Ölümle İlgili Bazı Âdetler”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 2 (Haziran 2009), 170-188.
• Şanlı, İsmet. “Derdini Tuna’ya Döken Şair Âşık Çelebi ve Tuna Kasidesi’nin Anlam Dünyası”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/38 (Haziran 2015), 310-316. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.20153813645
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 6. Basım, 2013.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Türk Edebiyatı’nda Ölüm Şiirlerinin Bazı Üslup Özellikleri”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 2/3-4 (Aralık 2009), 59-73.
• Yazar, İlyas. “Kadı Burhaneddin Şiirinde Ölüm Temi ve Ecel Kavramına Biçimsel Yaklaşım”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 4/6 (Güz 2009), 464-477. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.894
• Yazar, İlyas. “Kadı Burhâneddîn’in Şiirinde Ölüm Temi ve Ecel Kavramına Biçimsel Yaklaşım”. III. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Cem Dilçin Adına). haz. Atabey Kılıç, Abdülkadir Dağlar, Ahmet Tanyıldız. 368-382. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Yeniterzi, Emine. “Dîvan Şiirinde Ölüme Dair Bazı Hususlar”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5 (1999), 115-139.
• Yontar, Hanefi. Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Ölüm, Ayrılık ve Yalnızlık Temaları. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.