Efsuncu Baba Romanı Işığında Türkiye'de Diliçi Çeviri

Yıl 2023, Sayı: 34, 44 - 73, 30.07.2023

Selim Ozan Çekçi

https://doi.org/10.37599/ceviri.1289664

Öz

Diliçi çeviri, son yıllardaki güncel araştırmalarla birlikte geçmişe göre adından daha çok söz ettirmeye başlayan bir Çeviribilim alt alanıdır. Teorik olarak diliçi çevirinin sınırları ilk kez 1959 yılında Roman Jakobson tarafından belirlenmiş olmasına karşın dil içi ve diller arası meselesinde çizilen sınırların muğlaklığı Jakobson’ın tanımlamalarının çeşitli araştırmacılarca sorunsallaştırılmasına yol açmıştır. Diliçi çeviri bir dil/kültür içerisinde gerçekleşen bir edim olduğundan bu alandaki araştırmalar sıklıkla tek bir kültüre özgüdür, dolayısıyla Çeviribilim içerisinde özel bir yerinin olduğu iddia edilebilir. Diliçi çeviri, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yapılan dil reformları ve alfabe değişikliği ile, diğer kültür ve ülkelerden farklı, ideolojik bir kökten beslenen kendine has bir alanı oluşturmaktadır. Kültüre özgü oluşu ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki özel konumuna rağmen, Çeviribilim içerisinde bu alanda yapılan araştırmalarla hala aydınlatılmayı bekleyen birçok nokta kalmıştır. Bu çalışmada, diliçi çevirinin kuramsal çerçevesi irdelenerek, çeviribilimdeki yeri, üç temel nedene dayandırılarak Türkiye’de çeviribilimde karşılaşılan zorluklar ve Türk modernleşmesindeki rolü incelenmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede vaka çalışmasında Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Efsuncu Baba adlı romanının çapraz zamansal (cross-temporal) diliçi çevirileri incelenip, çeviribilimin bir alt alanı olarak diliçi çeviriyi kavramsallaştırmak ve çeviribilim içinde yeniden konumlandırmak amaçlanmıştır. Çalışmada Efsuncu Baba romanının 1924’te Arap alfabesiyle ilk basımı ve sonrasında sırasıyla 1954, 1966, 1995 ve 2009’da yapılan farklı diliçi çevirileri karşılaştırılıp çözümlemesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

diliçi çeviri, dil devrimi, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Efsuncu Baba, Roman Jakobson

Intralingual Translation in Türkiye: The Case of Efsuncu Baba

Öz

Intralingual translation is a sub-field of Translation Studies that has started to make a name for itself more frequently than in the past with the current research in recent years. Despite the theoretical boundaries of intralingual translation were first defined by Roman Jakobson in 1959, the ambiguity of the boundaries drawn in the intra- and inter-lingual issue has led to the problematisation of Jakobson's definitions by various researchers. Since intralingual translation is an act that takes place within a language/culture, research in this field is often specific to a single culture; therefore, it can be claimed that it has a special place in Translation Studies. With the language reforms and the alphabet change in the history of the Republic of Türkiye, intralingual translation constitutes a unique field with an ideological root that is different from other cultures and countries. Despite its culture-specificity and its special position in the Republic of Türkiye, there are still many points within Translation Studies that remain to be clarified by research in this field. In this study, the theoretical framework of intralingual translation is discussed, its place in translation studies, challenges in translation studies in Türkiye based on three main reasons and its role in Turkish modernisation are examined. In this framework, cross-temporal intralingual translations of Hüseyin Rahmi Gürpınar's novel Efsuncu Baba are examined in the case study in order to conceptualise and reposition intralingual translation as a sub-field of translation studies within translation studies. The study will compare and analyse the first edition of Efsuncu Baba in Arabic script in 1924 and the different intralingual translations of the novel in 1954, 1966, 1995 and 2009 respectively.

Anahtar Kelimeler

intralingual translation, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Efsuncu Baba, Roman Jakobson, language reform

Kaynakça

• Alacadağ, F. [@fatmaaladag]. (2023, 15 Nisan). Osmanlı Türkçesi matbu metin çevirisi için eğittiğimiz yapay zekâ başarıyla ilerliyor; üstü çizili kelimeler hatalı okuduğu [Moment]. Twitter. https://twitter.com/fatmaaladag/status/1647174363811135488
• Alacadağ, F., Kırmızıaltın, S., & Can, E. D. (2022). Digital Ottoman studies - Transkribus. https://www.digitalottomanstudies.com/post/trankribus-semi-ner- raporu
• Alimen, N. (2021). Diliçi çeviriler, yanmetinler ve normlar odağında tarihsel roman çevirileri: The Talisman örneği. Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, 31, 20–44. https://doi.org/10.37599/ceviri.1009926
• Altuğ, F. (2017). Dil içindeki aralıklar ve eleştirel basımlar: Arap harfli Türkçe modern edebiyatı neşretmek. H. Aynur, M. Çakır, H. Koncu, & A. E. Özyıldırım (Ed.), Eski Türk edebiyatı araştırmaları, metin neşri: Problemler, tespitler, öneriler içinde (pp. 88–103). Klasik Yayınları.
• Altuğ, F. (2020). Kültürel çeviri olarak diliçi çeviri. Hürriyet Gösteri, 332, 84–85.
• Arslan, F. (2011). Diliçi çeviri ve gençliğe hitabe. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18, 125–134. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000206
• Baydere, M. (2021). Betimleyici çeviribilim araştırmalarında yeni açılımlara doğru Reşat Nuri Güntekin’in diliçi ve dillerarası çeviri eylemlerindeki çeşitliliğin kavramsallaştırılması [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Baydere, M., & Karadağ, A. B. (2019). Çalıkuşu’nun öz-çeviri serüveni üzerine betimleyici bir çalışma. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 5, 314–333. https://doi.org/10.29000/rumelide.606165
• Bektaş, S. (2008). Diliçi çeviride kültürel ve dilsel değişimden kaynaklanan çeviri sorunları [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Berk Albachten, Ö. (2013). Intralingual translation as “modernization” of the language: The Turkish case. Perspectives: Studies in Translatology, 21(2), 257–271. https://doi.org/10.1080/0907676X.2012.702395
• Berk Albachten, Ö. (2014). Intralingual translation: Discussions within translation studies and the case of Turkey. S. Bermann, C. Porter (Ed.), A companion to translation studies içinde (ss. 571–585). Wiley. https://doi.org/10.1002/9781118613504.ch43
• Berk Albachten, Ö. (2015). The Turkish language reform and intralingual translation. In Ş. Tahir Gürçağlar, S. Paker, & J. Milton (Ed.), Tradition tension and translation in Turkey içinde (ss. 165–180). John Benjamins. https://doi.org/10.1075/btl.118.08alb
• Berk Albachten, Ö. (2019). Challengıng the boundaries of translation and filling the gaps in translation history: Two cases of intralingual translation from the 19th-century Ottoman literary scene. H. V Dam, M. N. Brøgger, & K. K. Zethsen (Ed.), Moving boundaries in translation studies içinde (pp. 168–180). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315121871
• Birkan Baydan, E. (2011). Editting as rewriting. İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, 2(3), 29-44. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuceviri/issue/1231/14424
• Boy, H. (2022). The Picture of Dorian Gray’in diliçi ve dillerarasi çevirileri üzerine kavramsal sorgulamalar [Yayınlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Canlı, G. (2018). Relocating Self-Translation from the Interlingual to Intralingual: Faulkner as a Self-Translauthor. TransLogos Translation Studies Journal, 1/1(1/1), 41–63. https://doi.org/10.29228/translogos.1/1.8
• Canlı, G. (2019). William Faulkner’ın Sanctuary adlı romanının kaynak ve erek dizgedeki çeviri serüveni: Diliçi çeviri, öz-çeviri, yeniden çeviri ve dolaylı çeviri kavramları ışığında bir inceleme [Yayınlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Demircioğlu, C., & Gençtürk-Demircioğlu, T. (2022). Türkçede diliçi çeviri: Kültürel bellek perspektifinden bazı gözlemler. S. Yazar & M. Kaçar (Ed.), Teoriden Pratiğe Türk Edebiyatında Diliçi Çeviri (1. Baskı) içinde (ss. 153–172). KETEBE.
• Even-Zohar, I. (2002). Culture planning and cultural resistance in the making and maintaining of entities. Sun Yat-Sen Journal of Humanities, 14, 45–52. https://www.semanticscholar.org/paper/CULTURE-PLANNING-AND- CULTURAL-RESISTANCE-IN-THE-AND-Even- Zohar/8dab9fe1eef450d17252c0d586dced9ffd79b97f
• Even-Zohar, I. (2008). Culture planning, cohesion, and the making and maintenance of entities. A. Pym, M. Shlesinger & D. Simeoni (Ed.), Beyond descriptive translation studies: Investigations in homage to Gideon Toury içinde (ss. 277–292). https://doi.org/10.1075/btl.75.22eve
• Gökduman, U. C. (2019). Yeniden basımlarda “diliçi çevirmen” olarak editör. S. Taş (Ed.), Çeviribilimde araştırmalar içinde (pp. 197–212). Hiperlink Yayınları.
• Güloğlu, F. R. (1937). Halk kitaplarına dair. Çığır Kitabevi.
• Gürpınar, H. R. (1924). Efsuncu baba (1. Baskı). İ. Hilmi (Ed.). Kitabhane-i Hilmi.
• Jakobson, R. (1959). On Linguistic Aspects of Translation. R. Brower (Ed.), On translation içinde (ss. 232-239). Harvard University Press. https://doi.org/10.4159/harvard.9780674731615.c18
• Kalem Bakkal, A. (2019). Intralingual translation has no name in Turkey: Conceptual crowdedness in intralingual translation. TransLogos Translation Studies Journal, 2(2), 48–69. https://doi.org/10.29228/translogos.13
• Kalem Bakkal, A. (2020). Anlaşılırlık için kullanılan bir araç olarak diliçi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 2020(8), 964–978. https://doi.org/10.29000/rumelide.827637
• Kansu-Yetkiner, N., & Yetkin-Karakoç, N. (2015). Yüzyıllık süreçte Tevfik Fikret’in Şermin yapıtı bağlamında diliçi çeviri ve yanmetin olgusu. Bilig, 75, 195–226. https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilig/issue/25264/267048
• Katiboğlu, M. (2023). Translating Ottoman Turkish into Turkish : Linguistic hospitality as a politics of intralingual translation. Translation Studies, 0(0), 1–16. https://doi.org/10.1080/14781700.2023.2194306
• Kirmizialtin, S., & Wrisley, D. (2020). Automated Transcription of Non- Latin Script Periodicals: A Case Study in the Ottoman Turkish Print Archive. Digital Humanities Quarterly, 16(2), 1–24. http://arxiv.org/abs/2011.01139
• LexiQamus. (2016). https://www.lexiqamus.com/tr
• Ocak, B. (2008). Türkçenin sadeleştirilmesi tartışmaları etrafında İbrahim Hilmi Çığıraçan’ın görüşleri ve ‘tasfiye-i lisana muhtaç mıyız?’ adlı eserinin çeviriyazısı. Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 7(16), 89–101. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/233359
• Paker, S. (2002). Translation as terceme and nazire: Culture-bound concepts and their implications for a conceptual framework for research on Ottoman translation history. T. Hermans (Ed.), Crosscultural transgressions, research models in translation studies II historical and ideological issues içinde (pp. 120–143). St. Jerome Publishing. https://doi.org/10.4324/9781315759944
• Pym, A. (1992). Translation and text transfer: An essay on the principes of intercultural communication. Lang, Peter, Gmbh, Internationaler Verlag Der Wissenschaften. https://doi.org/10.1075/target.6.1.10che
• Sözeri, M. (2020). Johann Wolfgang Von Goethe’nin “Reineke Fuchs” adlı eserinden hareketle diliçi ve diller arası uyarlama çevirilerde kazançlar ve kayıplar [Yayınlanmamıi yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Tahir-Gürçaglar, Ş. (2008). The politics and poetics of tanslation in Turkey, 1923-1960. Rodopi.
• Tahir-Gürçaglar, Ş. (2011). Rewriting, culture planning and resistance in the Turkish folk tale. D. Asimakoulas & M. Rogers (Ed.), Translation and opposition içinde (pp. 59–76). Multilingual Matters. https://doi.org/10.21832/9781847694324
• TDK Sözlük. (t.y.). Çıfıt. TDK sözlüğü içinde 23 Nisan 2023, https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Toska, Z. (2015). Ahmet Midhat’s Hulâsa-i Hümâyunnâme A curious case of politics of translation, “renewal,” imperial patronage and censorship. Ş. Tahir-Gürçaglar, S. Paker, & J. Milton (Ed.), Tradition, tension and translation in Turkey içinde (ss.73-86). John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/btl.118.03tos
• Toury, G. (1985). A rationale for descriptive translation studies. T. Hermans (Ed.), The manipulation of literature: Studies in literary translation içinde (ss. 16–41). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315759029-2
• Toury, G. (1995). Descriptive translation studies and beyond. John Benjamins. https://doi.org/10.1075/btl.100
• Transkribus. (2023). https://readcoop.eu/transkribus
• Tymoczko, M. (2007). Enlarging translation, empowering translators. Routledge.
• Uluşahin, E. (2020a). Farklı yayınevlerinden basılan Sergüzeşt adlı romandaki yan metinsel unsurların diliçi çeviri bağlamında mukayesesi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(105), 236–253. http://doi.org/10.29228/ASOS.43607
• Uluşahin, E. (2020b). Sabahattin Ali’nin İçimizdeki Şeytan adlı yapıtının farklı basımdaki diliçi versiyonlarının mukayesesi. Akademik Hassasiyetler, 7(13), 431–448. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademik- hassasiyetler/issue/54659/722219