Bakü Cuma Camii

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 2, 27 - 64, 31.12.2017

Ersel Çağlıtütüncügil

https://doi.org/10.30517/cihannuma.373082

Cited By: 2

Öz

Bu
makalede bir zamanlar Bakü İçerişehir’de yer alan ancak bugün ayakta olmayan
Cuma Camii’nin tanıtımı amaçlanmaktadır. Günümüze sadece minaresi ulaşabilen Bakü’nün
en büyük ve tek cuma camisi olan bu yapıyı, arşiv ve yayınlardaki eski plan ve
fotoğraflarından tanımaktayız. Özellikle plan gelişimi açısından İran ve
Anadolu’da, Selçuklular döneminde inşa edilen mihrap önü kubbeli camilerle yakın
benzerlikler göstermesi dikkat çekicidir. Ancak bugüne kadar Rus ve
Azerbaycanlı araştırmacılar tarafından yapılan yayınlarda yapının İran ve
Anadolu’daki Türk-İslam cami mimarisi ile ilişkisi ve Azerbaycan kaynaklı
gelişmelere nasıl bir katkı sağladığı konusuna yeteri kadar değinilmemiştir. Ayrıca
Rus ve Azerbaycanlı bilim adamlarının gayret ve öz verili çalışmaları sonucunda,
yapılan tanıtım ve taramalarla sağlanan bilgi ve görsellere, bazı yeni öneriler
ve yorumlar katarak yapının farklı bir görüş açısından incelenmesi da
amaçlanmaktadır. Böylece Türk-İslam cami mimarisinin bu alandaki görsel ve
estetik beğenilerini değerlendirerek örnek sayısını arttırmak, Türkiye’de çok
az bilinen bu örneği bilim insanlarının dikkatine sunmak istedik.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam, Azerbaycan, Bakü, İçerişehir, Cuma Camii

Baku Juma Mosque

Öz

The
aim of this article is to introduce the Juma Mosque, which was built in Baku
Innercity but now only its minaret survived. So far it is known that the only
and the largest Friday's mosque in Baku, familiar only from the old plans and
photographs drawn/taken late 19^th century. It’s plan highly matches
with the mosques with maqsura in Iran and Anatolia built by Seljukids. Yet how
effective of this relation did not mentioned by the scholars. Russian and
Azerbaijani scientists, made plenty of publications about the plan and
ornaments over the Mosque so we propose a new opinion by adding some new
suggestions and comments on the basis of our previous colloquies. By presenting
this example to the attention of scientists, we wanted to increase the number
of samples by evaluating the visual and aesthetic pleasure of the
Turkish-Islamic mosque architecture.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islam, Azerbaijan, Baku, Innercity, Juma Mosque

Kaynakça

• Acun, Hakkı, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999. Ahundov, Davud Aga, Arkhıtektura Drevnego İ ranne Srednevekovogo Azerbaydjana, Baku 1986. Akok, Mahmut, “Kayseri'de Huand Mimari Külliyesinin Rölövesi”, Türk Arkeoloji Dcrgisi, S.XVI-I, Ankara 1967, s. 5-44. Aleskerzade, A.A., Nadpisi Arkhitekturnih Pamyatnikov Azerbaydcana Epohi Nizami, Moskva-Baku 1947. Altun, Ara, “Mardin Ulu Camii ve Çifte Minareler Üzerine Birkaç Not”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1971, s. 191-200. , Anadolu'da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, Ankara 1978. , “Orta Asya Türk Sanatı İle Anadolu'da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.1, İstanbul 1988, s. 33-44. Arık, M. Oluş, “Malatya Ulu Camii’nin Asli Planı ve Tarihi Hakkında”, Vakιflar Dergisi, S.VIII, Ankara 1969, s. 141-148. , Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Ankara 1971. Arık, Rüçhan, “Erzurum’da İki Camii”, Vakıflar Dergisi, S.VIII, Ankara 1969, s. 149-159. Arseven, C. Esat, “Maksure”, Sanat Ansiklopedisi, C.3, İstanbul 1970, s. 1268. Aslanapa, Oktay, Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul 1965. , Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, İstanbul 1979. , “Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri”, Türk Kültürü Dergisi, Y. XXVI, S.305, Ankara 1988, s. 525-546. , Türk Sanatı, İstanbul 1989. , Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara 1991. , Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara 1996. Aşurbeyli, Sara, İstoria Goroda Baku-Perıo Srednevekoviya, Baku 1992. , Bakü Şehrinin Tarihi-Orta Asırlar Devri, Bakı 2006. Babayeva, Nigar, “VII-X. Yüzyıllar Azerbaycan’da Cuma Mescitlerinin Gelişimi (Derbent ve Şamahı Cuma Mescidleri)”, Journal Of Qafqaz Unıversıty History, Law And Political Sciences, Volume 1, Number 2, 2013, s. 176-184. Bakıhanov, Abbasqulu Aga, Gülüstani-İrem, Bakı 2010. Bakırer, Ömür, “Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil, Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Ankara 1979, s. 337-366. Bayburtluoğlu, Zafer, “Konya Alâeddin Camii’nin Tanımı, İnşasında Çalışan Ustalar ve Türk Sanatı Bakımından Önemi”, XIII. Vakıf Haftası Kitabı, “Vakıfların Ekonomiye Katkısı ve Üçüncü Sektör” ve “Konya Alâeddin Camii Restorasyonu” Seminerleri (5-6 Aralık 1995 Ankara), Ankara 1996, s. 111-124. Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Atabeyler Devleti 1136-1225. Yıllar, Bakı 2007. Bünyadov Ziya & J.B. Yusufov, Azerbaycan Tarihi En Gadim Zamanlardan XX. Asra Kadar, C.I, Bakı 1994. Cezar, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977. Çağlıtütüncigil, Ersel, Azerbaycan’daki İslâmi Dönem Yapılarında Süsleme, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2007. Çakmakoğlu Kuru, Alev, Fetihten Osmanlı Dönemine Kadar Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara 1997. Çam, Nusret, “Azerbaycan Bölgesinin Osmanlı Öncesi Türk Sanatındaki Yerine Genel Bakış”, Kardaş Edebiyatlar, S.6, Erzurum 1983, s. 34-42. Çetin, Yusuf, “Erken Dönem İslam Cami Mimarisinde Maksure Kubbesi Geleneğinin Türk Cami Mimarisindeki Toplu Mekân Anlayışına Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme”, JASS The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 35, Summer I 2015, s. 115-126. Çetinaslan, Mustafa, “Hünkâr Mahfillerinin Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Osmanlı Dönemi Örnekleri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.29, Konya 2013, s. 61-74. Çetintaş, Sedat, “Minarelerimiz”, Güzel San'atlar Dergisi, S.4, İstanbul 1942, s. 57-74. Demiriz, Yıldız, İslam Sanatında Geometrik Süsleme Bir Envanter Denemesi, İstanbul 2000. , Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme I Erken Devir (1300-1453), İstanbul 1979. Diez, Ernst, “Minare”, MEB İslam Ansiklopedisi, C.VIII, İstanbul 1960, s. 323-329. , A Survey of Persian Art, London 1968. Dursun, Davut, “Bakü”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.4, İstanbul 1991, s. 550-551. Durukan, Aynur, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Cami Tipolojisi Üzerine Bir Deneme”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri 4-7 Eylül 1989, Ankara 1997, s. 167-175. , “Van Ulucamisi”, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, (ed. Doğan Kuban), İstanbul 2002. Efendizade, Rasim, Arhitektura Sovetskogo Azerbaydjana, Moskva 1986. Esin, Emel, “Türk Minaresinin Orta Asyadaki Öncüleri Hakkında” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı, Ankara 1978, s. 104-147. Eyice, Semavi, “Anadolu'da Türk Minareleri”, MEB İslam Ansiklopedisi, C.VIII, İstanbul 1960, s. 329-335. Ferhadoğlu, Kamil, Bakı İçerişeher, Bakı 2006. Gabriel, Albert, Monuments Turcs d'Anatolie, I, Paris 1931. , Voyoges Archeologiques Dans. La Turquie Orientale, C.I, Paris 1940. Gıyasi, Cafer, Nizami Dövrü Me’marlık Abideleri, Bakı 1991. Godard, Andre, Ahtar-é Iran, C.I, Paris 1936. , L’Art De İran, Paris 1962. Grabar, Oleg, İslâm Sanatının Oluşumu, (çev. N. Yavuz), İstanbul 1998. Hersek, Can, “Restitüsyon Sorunları İle Sivas Ulu Camii”, Prof. Dr. Halûk Karamağaralı Armağanı, Ankara 2002, s. 123-136. İpekoğlu, Başak, “Anadolu Selçuklu Camilerinin Sınıflandırma Terminolojisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Sanat Tarihinde Terminoloji Sorunları I (Mimari ve Mimari Süsleme) Türk-İngiliz Kültür Derneği, 23-24 Kasım 2001, (ed. S. Pekak,) Ankara 2001, s. 59-73. Karamağaralı, Halûk, “Erzurum Ulu Camii”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araş-tırmalar Dergisi, C.3, Ankara 1981, s. 137-177. , “Konya Ulu Cami”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, S.IV, Ankara 1982, s. 121-133. , “Kayseri’deki Hunad Câmiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. XXI, Ankara 1976, s. 199-245. Kasımov, Hayırbey, Orta Asırlarda Azerbaycan Medeniyeti, Bakı 2008. Keskin, Yıldız, “Malatya Ulu Caminin Asli Hali”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiriler 23-27 Eylül 1991 İstanbul, C.II, Ankara 1995, s. 365-377. Konyalı, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964. Kuban, Doğan, Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları, İstanbul 1965. Kürkçüoğlu, Erol, Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Bir Bakış, İstanbul 1998. Küskü, Sema, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Anadolu Selçuklu Geleneği, Ankara 2014. Meinecke, Michale, “The Great Mosques Southeastern Anatolia: a Genetic Apporach”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri (23-27 Eylül AKM İstanbul), C.2, Ankara 1995, s. 467-484. Memmedzade, Kamil Memed, Azerbaycan’da İnşaat Seneti (IV-XVI. Asırlar), Bakı 1978. Mülayim, Selçuk, “Konya Karatay Medresesinin Ana Kubbe Geometrik Bezemesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.XI, İstanbul 1981, s. 111-132; , Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ankara 1982. Neymat, Meşhedihanım, Korpus Epigrafiçeskih Pamyatnikov Azerbaycana, C.1, Baku 1991. Nikitin, Afanasiy, “Bakü Kalesi Surları”, Baku, (ed. L.S.Bretanistky), Bakı 1970, s. 14-90. Oral, M. Zeki, “Konya’da Alâüd-din Camii ve Türbeleri, Tarih”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.5, S.1, Ankara 1956, s. 144-164. , “Konya’da Alâüd-din Camii ve Türbeleri I, Yapılar, Kitabeler”, Yıllık Araştırmalar Dergisi I, Ankara 1957, s. 45-74. Ögel, Semra, Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, İstanbul 1986. , Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Ankara 1987. Öney, Gönül, “Büyük Selçuklu Devri Minarelerinde Süsleme”, Kültür ve Sanat, Y.1, S.2, İstanbul 1976, s. 6-11. , Türk Çini Sanatı, İstanbul 1976. , İslam Mimarisinde Çini, İzmir 1987. , Beylikler Devri Sanatı XIV-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara 1989. , Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara 1992. , “Beylikler ve Erken Osmanlı Sanatına, Sosyal Yaşantısına Genel Bakış”, Akdeniz’de İslâm Sanatı Erken Osmanlı Sanatı Beyliklerin Mirası, İstanbul 2002. Özbek, Yıldıray, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Ankara 2002. Paydaş, Kazım, “Timurlu ve Türkmenlerin Şirvanşahlarla Olan Münasebetleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.25, S.40, Ankara 2006, s. 114-140. Piriyev, Vaqıf, Azerbaycan’ın Tarihi-Siyasi Coğrafyası, Bakı 2006. Pope, Arthur Upham, A New Survey of Persian Art, C.III, New York 1981. Rıefstahl, Rudolf, Cenubi Garbî Anadolu’da Türk Mimarisi, İstanbul 1941. Sayan, Yüksel, “Eski Bakü (İçerişehir)’de İki Mescit”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 12, Erzurum 2004, s. 83-98. Sözen, Metin vd., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul 1976. Surur, Muhammed Cemaluddin, en-Nüfûzu'l Fatımîyyîn fî Cezîreti'l-Arab, Kahire 1993. Swelim, Tarek, Ibn Tulun His Lost City and Great Mosque, Cairo 2015. Tanman, M. Baha, “Mahfil”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.27, Ankara 2003, s. 331-333. Tunçer , O. Cezmi, “Anadolu Türk Sanatı ve Yerli Kaynaklarla İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, S.XI, Ankara 1976, s. 239-270. , “Cizre Ulu Camii ve Medresesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırmalar Dergisi, C.3, Ankara 1981, s. 95-136. Turani, Adnan, Sanat Terimleri Sözlüğü, Ankara 1980. Uluçam, Abdüsselam, “Irak Selçukluları ve Atabekler Döneminden Kalan Tuğla Minareler”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.I, 1990, s. 17-72. , “Van Ulu Camii”, Dünyada Van, S.4, İstanbul 1994, s. 25-29. , Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II: Bitlis, Ankara 2002. Useynov, Mikayil vd., İstoriya Arhitekturı Azerbaycana, Moskva 1963. Uysal, Ali Osman, “Minaret in Early Ottoman Architecture”, The 8th International Congress of Turkish Art (Cairo, 26 th September-I st October. 1987), Cairo 1987, s. 56-57. , “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.XXXIII, S.1-2, Ankara 1990, s. 505-533. , “Erken Osmanlı Döneminde Sırlı Tuğlalı Minareler”, X. Türk Tarih Kongresi (22-26 Eylül 1986-Ankara), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. V, Ankara 1994, s. 2349-2367. Ünal, Rahmi Hüseyin, Les Monuments Islamiques Anciens De La Ville D’Erzurum Et De Sa Region, Paris 1968. , “Birgi Ulu Camii”, Birgi Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, (Yay. Haz. Rahmi Hüseyin Ünal), Ankara 2001, s. 59-79. Valişov, Ziya, Bir İslâm Şehri Bakü (Kuruluşundan XVI. Y.Y. Başına Kadar), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008. Velidi, Ahmed Zeki, Azerbaycanın Tarihi Coğrafyası, Bakı 2009. Velihanlı, Naile, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Bakı 1993. Verel, Necla, “Bitlis Camileri”, Vakıflar Bülteni, S.1, İstanbul 1970, s. 128-142. Yavuz, A. Tükel, “Anadolu Camilerinin Fiziksel Özellikleri Bir Yöntem Denemesi (İkinci Devir Beylikler Öncesi”, VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 11-15 Ekim 1976, C.II, İstanbul 1981, s. 921-929. Yazar, Turgay, “Nahçivan’da Türk Mimarisi”, Türkler Ansiklopedisi, C.8, Ankara 2002, s. 286-184. , Nahçivan’da Türk Mimarisi (Başlangıcından 19. Yüzyılın Sonuna Kadar, Ankara 2007. Yetkin, Suut Kemal, İslam Mimarisi, Ankara 1965. , İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul 1984. Yetkin, Şerare, “Anadolu Selçuklularının Mimari Süslemelerinde Büyük Selçuklulardan Gelen Bazı Etkiler”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.II, İstanbul 1968, s. 36-48. , Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1986.