A Philanthropist Woman in Izmir in the 18th Century: Mehmed Pasha’s Daughter Ayşe Hanım and her Pious Foundation

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 33 - 64, 11.07.2019

Yasin Taş

https://doi.org/10.30517/cihannuma.544433

Öz

Izmir
Konak Square has started to acquire its identity as the government square
through construction of public places during the Tanzimat period. The square
was enlarged by removing or destroying most of the surrounding structures in
the course of time. In this zone, where sweeping alterations have taken place,
few buildings identified with the square still remain. Each of these remaining
buildings represents different time periods. The Yalı Mosque is one of the
structures that experienced serious changes and transformations along with the
square. This small building in the style of a masjid which stands out through
its Kütahya tiles and classical Ottoman architectural style was built by Ayşe
Hanım in the mid-18th century. This study examines Ayşe Hanım’s life, her
family, endowments, the state of her waqf after her passing, and the waqf
buildings, including the mosque.

Ayse
Hanım is the daughter of Dervishzade Mehmed Pasha, the chief admiral of İzmir
province. Her grandfather Dervish Agha was one of the ayans (local notables) of
the Birgi District, and her husband was Hazinedarzade Müderris Mehmed Efendi.
Ayşe Hanım, engaged in trade at the Izmir Port, shortly before her death built
a madrasah next to her mansion on the waterfront in 1749, and a masjid six
years later, in 1755. In order to establish income source for the waqf, she
donated her real estate including an inn, a pier, a mansion, a store, a soap factory,
and an olive grove. These structures, known by the name of Ayşe Hanım in the
18th and 19th centuries, were later referred to as Yalı Mosque and Yalı
Madrasah. The madrasa was demolished during the last period of the Ottoman
Empire, when the construction process of the Izmir Government Building and the
expanding the Konak Square were taking place. Yalı Mosque, on the other hand,
was rebuilt in a different location after being demolished in the second half
of the 19th century. The mosque preserved its existence to this day through
considerable renovations in the early 20th century. Ayşe Hanım established one
of the prominent women’s waqfs of the time period, thereby has sought to
ameliorate various aspects of the life in the city such as religious, educational
and cultural activities. The contents and details found in the charter of the
waqf not only reflect the conditions and the service aspects for the
functioning of a waqf, and the world of women as well as their philanthropic
capacity during the time period, but also reveal several aspects of
18th-century Izmir.

Anahtar Kelimeler

Izmir, Yalı Mosque, Yalı Madrasah, Ayşe Hanım’s Waqf, Dervişzade Mehmed Pasha

XVIII. Yüzyılda İzmir’de Hayırsever Bir Kadın: Mehmet Paşa Kızı Ayşe Hanım ve Vakfı

Öz

İzmir Konak
Meydanı, Tanzimat sürecinde kamusal alanların inşa edilmesiyle birlikte hükümet
meydanı hüviyeti kazanmaya başladı. Çevresindeki yapıların çoğu, zaman içinde
yıkılarak ya da ortadan kaldırılarak meydanın etrafı genişletildi. Köklü
değişimlerin yaşandığı bu alanda, meydanla özdeşleşmiş ve her biri ayrı bir
dönemi temsil eden birkaç eser kaldı. Bu yapılardan biri meydanla birlikte
ciddi değişim ve dönüşümler geçirerek varlığın devam ettiren Yalı Cami’dir. 18.
yüzyıl ortalarında Ayşe Hanım tarafından yaptırılan mescid tarzındaki bu küçük
yapı, Kütahya çinileri ve klasik Osmanlı mimarisi tarzıyla dikkat çekmektedir.
Bu çalışmada camiyi yaptıran Ayşe Hanım’ın hayatı, ailesi, vakfiyeleri,
kendisinden sonra vakfının durumu ve caminin de içinde yer aldığı vakıf
eserleri hakkında bilgi verilmektedir.

Ayşe Hanım, İzmir ve çevresinde kaptan-ı deryalık
görevlerinde bulunan Dervişzâde Mehmed Paşa’nın kızıdır. Dedesi Birgi Kazası
ayanlarından Derviş Ağa, eşi Hazinedarzâde Müderris Mehmed Efendi’dir. İzmir
limanında ticaretle meşgul olan Ayşe Hanım, vefatından kısa zaman önce
sahildeki konağının yanına 1749’da bir medrese, 6 yıl sonra 1755’te bir mescid
yaptırdı. Vakfa gelir getirmesi için sahip olduğu han, iskele, konak, dükkân,
sabunhane ve zeytinlik gibi gayrimenkullerini vakfetti. 18 ve 19. yüzyıllarda
Ayşe Hanım’ın ismiyle bilinen bu yapılar, sonraki dönemde Yalı Cami ve Yalı Medresesi
olarak anılmaya başlandı. Medrese, Osmanlı’nın son döneminde İzmir Hükümet Binasının
yapılması ve önündeki Konak Meydanı’nın genişletilmesi sürecinde yıkıldı. Yalı
Camii ise 19. yüzyılın ikinci yarısında yıkılınca yeri değiştirilerek tekrar
inşa edildi. 20. yüzyıl başlarında ciddi tadilatlar geçiren cami yapısı bu
sayede varlığını günümüze kadar korudu. Ayşe Hanım, dönemin sayılı kadın vakıflarından birini
kurarak şehrin dini hayatına, eğitim ve kültür faaliyetlerine yön vermeye
çalıştı. Vakfiyede
yer bulan detaylar, vakfın işleyişi için belirlenen şartlar ve hizmet
cihetleri, dönemin kadın dünyasını ve hayırseverliğini yansıttığı gibi İzmir’in
18. yüzyıldaki durumuna çeşitli açılardan ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İzmir, Yalı Cami, Yalı Medresesi, Ayşe Hanım Vakfı, Dervişzâde Mehmed Paşa

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA);
• Bâb-ı Âsefi, Divan-ı Hümayun Kalemi, 70.17; Mühimme Kalemi, 98.290; 105.257-259; 105.369-370.
• Sadaret, Mektubi Kalemi Umûm Vilâyet Evrâkı, 316.74.
• Bâb-ı Defterî, Başmuhasebe Kalemi Muhallefat Dairesi; 38.66.
• Muallim Cevdet, Maarif, 120.5958; 147.7309; 175.8718; Zaptiye, 45.2239.
• Evkâf, Evkâf Defterleri, 10719.2.
• İbnülemin, Bahriye, 5.452; 10.882; 11.985; Ensab, 1.81; 1.100; Vakıf, 48.5347.
• İzmir Şeriyye Sicilleri (İŞS. defter, sayfa-belge); 1, 32-2; 1, 81-1; 31, 289-1.
• Maarif Salnamesi, H. 1316, H. 1317, H. 1318, H. 1319, H. 1321.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA, defter, sayfa-belge); 209, 264-2160; 480, 192-28; 579/2, 310-134; 580, 1-1; 605, 149-210; 607, 234-351; 609/1, 13-18; 610, 93-123; 623, 89-109; 623, 89-109; 624, 233-177; 735, 110-46; 735, 119-149; 738, 122-74; 739, 17-6; 739, 51-28; 739, 51- 28/1; 739, 51-28/2; 739, 54-29; 739, 105-48; 2005, 0-198; 2987, 9-0; 2987, 87-0; 2987, 113-0.
• Basılı Kaynaklar
• Aksoy, Yaşar, Bir Kent, Bir İnsan: İzmir’in Son Yüzyılı, İstanbul 1986.
• Aktepe, Münir, İzmir Yazıları: Camiler, Hanlar, Medreseler, Sebiller, (Haz. Fikret Yılmaz), İzmir 2003.
• Arıkan, Zeki, “İzmir ve Kemeraltı”, Tarih Enstitüsü Dergisi: Münir Aktepe’ye Armağan, Sayı 15, (1997), s. 29-48.
• Atay, Çınar, Kapanan Kapılar: İzmir Hanları, İzmir 2003.
• Aydın, Yusuf Alperen, “18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Ege (Adalar) Denizi ve Doğu Akdeniz’e Yönelik Güvenlik Parametreleri”, Osmanlı Araştırmaları, 45/45, (2015), s. 161-184.
• Baykara, Tuncer, İzmir Şehri ve Tarihi, İzmir 1974.
• Beyru, Rauf, 19. Yüzyılda İzmir Kenti, İstanbul 2011.
• Bostan, İdris, “Derya Beyi” DİA, İstanbul 1994, IX, s. 200-201.
• Çelik, Bülent, “XVIII. Yüzyıl İzmir Ticareti Hakkında Düşünceler ve Vezir Hanları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 2000, 20/31, (2000), s. 219-231.
• Ersoy, Bozkurt, İzmir Hanları, Ankara 1991.
• Ersoy, İnci Kuyulu, “18. Yüzyıldan Günümüze İzmir Yalı Camisi’nin Hikayesi”, Prof. Dr. Hakkı Önkal’a Armağan, (Haz. Ş. Özgür Yıldız), İzmir 2013, s. 93-106.
• Evliya Çelebî, Seyahatnâme, (Haz. Yücel Dağlı ve diğerleri), İstanbul 2005.
• Goffman, Daniel, “İzmir: Köyden Kolonyal Liman Kentine”, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, (Çev. Sermet Yalçın), İstanbul 2003, s. 88-151.
• Gültekin, Hakkı, İzmir Tarihi, İzmir 1952.
• İzmir: 1876-1908 (Yunanca Rehberlere Göre Meşrutiyette İzmir), (Çev. Engin Berber), İzmir 2008.
• Kütükoğlu, Mübahat, İzmir: Tarihinden Kesitler, İzmir 2000.
• Mehmed Süreyya, Sicilli Osmanî, (Yay. Haz. Nuri Akbayar), İstanbul 1996.
• Öngören, Reşat, “Hatm-i Hâcegan”, DİA, Ankara 1997, XVI, s. 477-478.
• Özdemir, Yasin, “Bir Voyvoda’nın Ölümü: Kâtipzâde Hacı Mehmed Efendi’nin İdamı”, İzmir Araştırmaları Dergisi, 6, (2017) s. 137-152.
• Pınar, İlhan, Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir: Yabancıların gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir (1608-1918), İzmir 2001.
• Sahillioğlu, Halil, “1763’de İzmir Limanı İhracaat Gümrüğü ve Tarifesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 8, (1968), s. 53-57.
• Taşkıran, Hakan Kazım, Kemeraltı’nın İzmir’i: Tarih, Kültür ve Gezi Rehberi, İzmir 2008.
• Tutsak, Sadiye, İzmir’de Eğitim ve Eğitimciler (1850-1950), Ankara 2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara 1984.
• Ülker, Necmi, The Rise Of İzmir 1688-1740, The University Of Michigan, Doktora Tezi, 1974.
• ______, “İzmir Saat Kulesi”, Lale, 7, (1990), s. 9-14.
• Yılmaz, Fikret, Tarihsel Süreç İçinde Konak Meydanı, İstanbul 2003.
• Zengel, Rengin, “Dönüştürülmüş Bir Meydan: İzmir Konak Meydanı’na Analitik Bir Yaklaşım”, Mimarlık, 334, (Mart-Nisan 2007), s. 40-43.
• İnternet Erişimleri
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Konak_Yal%C4%B1_Camii (Erişim 25.01.2018).
• https://katipzade.tr.gg/M.ue.berris-Hac%26%23305%3B-Halil-Efendi.htm (Erişim 04.01.2018).