Lion Figure in the Turkish-Islamic Monuments across North Azerbaijan

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 31, 11.07.2019

Ersel Çağlıtütüncügil

https://doi.org/10.30517/cihannuma.591000

Öz

Figured
ornaments have a special place in the development of Turkish art and
architectural decoration. Many researchers have studied the figurative
ornaments commonly used in Turkish art and architectural decoration as well as
their symbolic meanings found in Turkish culture of shamanism, Buddhism,
Manichaeism and finally Islam. These studies, however, replicate each other and
have very controversial opinions. This study analyzes the lion figured
ornaments seen in the Turkish-Islamic works in Azerbaijan and examines their
styles from a material and technical point of view. Thus, by focusing on the
context of geography of Turkish ornament art, it offers a perspective to
evaluate the nature and symbolic meanings of ornaments, which have often been
perceived as a part of other artistic worlds. By doing so, the study
scrutinizes the importance of these ornaments in art history and compares them
with similar examples of Turkish art in other geographies.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Ornament, Lion, Figure, Symbol

Kuzey Azerbaycan’daki Türk İslam Eserlerinde Arslan Figürü

Öz

Türk
sanatının ve mimari süslemeciliğinin gelişmesinde figürlü bezemelerin ayrı bir
yeri vardır. Pek çok bilim adamı, Türk sanatında ve mimari süslemesinde yaygın
olarak kullanılan figürlü süslemeleri ve bunların içerdiği sembolik anlamları
Türkler arasında kabul gören Şamanizm, Budizm, Manihaizm ve son olarak da İslâm
çerçevesinde uzun uzun incelemiş; bazen birbirini tekrar eden bazen de
birbirinden çok farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Biz de bu kısa
çalışmamızda, Azerbaycan’daki Türk-İslâm eslerinde görülen arslan figürlü
bezemeleri malzeme ve teknik açıdan ele alarak etraflı bir şekilde tanıtmaya
çalışacağız. Böylece Türk süsleme sanatının bir coğrafyasında yer alan ve zaman
zaman yayınlarda başka bir yapıya aitmiş gibi tanıtılan kimi süslemelere dikkat
çekilmiş olmakla birlikte, bunların mahiyeti ve sembolik anlamları hakkında
değerlendirme imkânı sağlanacaktır. Ayrıca Türk sanatının diğer coğrafyalardaki
benzer örnekleri ile karşılaştırılarak sanat tarihi bakımından önemi ve yeri
tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Süsleme, Arslan, Figür, Sembol

Kaynakça

• Aksel, Malik, Türklerde Dinî Resimler, İstanbul 1967. Altun, Ara, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul 1988. Aslanapa, Oktay, Kırım ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri, İstanbul 1979. ---, Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara 1996. ---, Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul 1965. Aşurbeyli, Sara, Bakü Şehrinin Tarihi - Orta Asırlar Devri, Bakı 2006. ---, İstoria Goroda Baku - Perıod Srednevekoviya, Baku 1992. Atasoy, Nurhan & J. Raby, İznik Seramikleri, London 1989. Bakıhanov, Abbasqulu Aga, Gülüstani - İrem, Bakı 2010. Barthold, Vasili Viladimiroviç, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul 1926. Baş, Gülsen, “Diyarbakır’daki Mimari Yapılarda Figürlü Kabartmalar”, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu 21-23 Nisan Erzurum Bildiriler, Erzurum 2006, s.47-56. ---, Diyarbakır’daki İslâm Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Ankara 2013. Bilici, Kenan, “Anadolu Taş Tezyinatında Hayvan Üslubu (Erken Devir Örnekleri Üzerine Bir Deneme)”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, S.II, İzmir 1983, s.19-27. Bombaci, Alessio, Introduction to The Excavation at Ghazni, Afghanistan 1959. Borovka, Gregory, Scythian Art, New York 1967. Bretanitsky, Leonid & Boris V. Vejmarn, Iskusstvo Azerbaydjana IV-XVIII Vekov, Moscow 1976. Bretanitsky, Leonid, Hudojestvennoe Nasledie Perednego Vostoka Epohi Feodalizma, Moskva 1988. Bünyadov, Ziya, Azerbaycan Atabeyler Devleti 1136-1225. Yıllar, Bakı 2007. Cuveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2013. Çağlıtütüncigil, Ersel, “Av Sahneli Azerbaycan Mezar Taşları, Dede Korkut ve Türk Av Kültündeki Yeri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi: Dede Korkut ve Türk Dünyası 19-23 Ekim 2015 Çeşme-İzmir Bildiriler Kitabı, C.I, İzmir 2016, s.309-340. ---, “Bakü Cuma Camii”, Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, III/2, İzmir 2017, s.27-64. ---, Azerbaycan’daki İslami Dönem Yapılarında Süsleme, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2007. Çam, Nusret, “Azerbaycan Bölgesinin Osmanlı Öncesi Türk Sanatındaki Yerine Genel Bakış”, Kardaş Edebiyatlar, S.6, Erzurum 1983, ss.34-42. Çaycı, Ahmet, Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara 2002. Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul 2002. ---, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul 2011. ---, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, İstanbul 1995. ---, Türk Sanatının ABC’si, İstanbul 1998. Dadaşev, Sadıq A. & Mikayil Useynov, Arkhitektura Azerbaydjana, Moskva 1948. Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, İstanbul 1971. Dumas, Alexandre, İmpressions De Voyage -Le Caucase-, Paris 1865. , Le Caucase impressions de voyage, Éditions: Le Joyeux Roger, Montréal 2006. Durukan, Aynur, “Akhan’ın Süsleme Programı”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.143-160. Eberhard, Wolfram, “Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbî Asya Halklarının Medeniyeti”, Türkiyat Mecmuası, VIII, Ankara 1942, s.125-191. Efendi, Rasim & Toğrul Efendi, Azerbaycan Bezek Seneti, Bakı 2002. Efendi, Rasim, Azerbaycan Dekoratif - Tatbiki Senetleri (Orta Asırlar), Bakı 1976. ---, Azerbaycan Halk Seneti, Bakı 1984. ---, Arhitektura Sovetskogo Azerbaydjana, Moskva 1986. Erdmann, Kurt, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, C.I, Berlin 1962. Erginsoy, Ülker, İslâm Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul 1978. Esin, Emel, “Tonga-Alp-Er (Kültür ve Sanat Tarihi Bakımından Bir Deneme)”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S.I/13, Erzurum 1985, s.137-177. ---, “Türk Budist Resim Sanatının Tarihçesi”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 15-20 Ekim 1973 Türk Sanatı Tarihi Tebliğleri, C.3, İstanbul 1979, s.696-758. ---, “Türk Sanat Tarihinde Kara-Hanlı Devrinin Mevkii”, VI. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 20-26 Ekim 1961, Ankara 1967, s. 100-130. ---, “Türk ul-Acem’lerin Eseri Samarra’da Cavsak ul-Hakani’nin Duvar Resimleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, V, İstanbul 1973, s. 309-358. ---, Türk Kosmolojisi (Erken Devir Üzerine Araştırmalar), İstanbul 1979. ---, Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul 2001. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.I-II, İstanbul 1966. Eyice, Semavi, “Kırşehir’de H.709 (1310) Tarihli Tasvirli Bir Türk Mezartaşı, Anadolu’da Tasvirli Türk Mezartaşları Hakkında Bir Araştırma”, Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966, s.208-243. Fatullaev, Şamil S., Arhitekturnaya Enstiklopediya Baku, Bakı-Ankara 1998. Ferhadoğlu, Kamil, Bakı İçerişeher, Bakı 2006. Gabain, Annemarie von, “Renklerin Sembolik Anlamları”, Çev. Semih Tezcan, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.3, S.1, Ankara 1968, s.107-113. Gabriel, Albert, Monuments Turcs d'Anatolie Tome Deuxieme: Amasya-Tokat-Sivas, Paris 1934. Gıyasi, Cafer, Nizami Dövrü Me’marlık Abideleri, Bakı 1991. Gölpınarlı, Abdülbaki, Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî "Vilayetnâme", İstanbul 1958. Gryaznov, Mikhail P., The Ancient Civilization of Southern Siberia An Archeological Adventure, New York 1969. Hançerlioğlu, Orhan, İslâm İnançları Sözlüğü, İstanbul 1985. Hartner W. & R. Ettinghausen, “The Conquering Lion, the Life Cycle of a Symbol”, Oriens, XVII, 1964, s.161-172. İbrahimgil, Mehmet, “Makedonya’da Türk Mimarîsinde Görülen Sembolik Motifler”, Prof. Dr. Halûk Karamağaralı Armağanı, Ankara 2002, s.137-152. İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara 1972. Jacobson, Esther, The Art of The Scythians, Leiden 1995. Jettmar, Karl, Art of The Steppes, New York 1967. Karamağaralı, Beyhan, “Anadolu'da XII-XVI. Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.21, S.1, Ankara 1973, s.247-276. ---, “İçiçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara 1993, s.249-270. ---, “Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II, Ankara 1971, s.75-109. ---, Muhammed Siyah Kalem'e Atfedilen Minyatürler, Ankara 1984. Kerametli, Can, “Anadolu Selçuklu Devri Duvar Çinileri”, Türkiyemiz, S.10, İstanbul 1973, s.2-10. Kerimov, K.C. vd., Azerbaycan İnceseneti, Bakı 1992. Köprülü, Fuat, “Arslan”, MEB İslâm Ansiklopedisi, C.I, İstanbul 1941, s.598-609. ---, “İslam Sûfi Tarikatlerinde Türk-Moğol Şamanlığının Tesiri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XVIII, S.1, Ankara 1970, s.141-152. Mamedov, Farid & Cafer Gıyasi, Azerbaijan Fortresses-Castles, Baku 1994. Meyers Lexikon, VII, Leipzing 1927. Mirza Bala, “Baku”, İslam Ansiklopedisi, C.2, İstanbul 1979, s.259-260. Naef, Silvia, İslam’da “Tasvir Sorunu” Var mı?, Çev. Can Belge, İstanbul 2018. Oral, Zeki, “Kubadabad Çinileri”, Belleten, XVII/66, Ankara 1953, s.209-223. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C.VI, Ankara 1984. ---, Türk Mitolojisi, C.I, Ankara 2003. ---, Türk Mitolojisi, C.II, Ankara 1995. Ögel, Semra, “Selçuklu Sanatında Çift Gövdeli Arslan Figürü”, Belleten, XXVI/103, Ankara 1962, s.529-538. ---, Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, İstanbul 1986. Önder, Mehmet, “Selçuklu Devri Kubad-Abad Sarayı Çini Süslemeleri”, Kültür ve Sanat, S.5, İstanbul 1977, s.104-107. ---, “Selçuklu Devri Kubad-Abad Sarayı Çinileri”, Antika, S.19, İstanbul 1986, s.19-21. Öney, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü”, Anadolu (Anatolia), XIII, Ankara 1971, s.1-64. ---, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları”, Belleten, XXXIV/133, Ankara 1970, s.83-100. ---, “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”, Belleten, XXXII/125, Ankara 1968, s.25-50. ---, “Anadolu Selçuklularında Heykel, Figürlü Kabartma ve Kaynakları Hakkında Notlar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.I, Ankara 1969, s.187-191. ---, “Anadolu’da Selçuklu Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, VIII, Ankara 1969, s.283-312. ---, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara 1992. Parlar, Gündegül, “Figürlü Selçuklu Sikkelerinde İnanç Felsefesi”, Sanat ve İnanç, İstanbul 2004, s.169-174. ---, “Sanat Tarihi Yönleriyle Figürlü Anadolu Selçuklu Sikkeleri”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi Bildiriler, C.II, Konya 2001, s.189-201. Paydaş, Kazım, “Timurlu ve Türkmenlerin Şirvanşahlarla Olan Münasebetleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C.25/S.40, Ankara 2006, s.114-140. Philips, Eustace Dockray, The Royal Hordes, Nomad Peoples of the Steppes, London 1965. Piriyev, Vaqıf, Azerbaycan’ın Tarihi-Siyasi Coğrafyası, Bakı 2006. Pope, Arthur, A Survey of Persian Art, London-New York 1938. Rice, Tamara Talbot, Ancient Arts of Central Asia, London 1965. , Sycthian, London 1965. Rostovtzeff, Michael Ivanovitch, The Animal Style in South Russia and China, New York 1973. Roux, Jean-Paul, Eski Türk Mitolojisi, Çev. Musa Y. Sağlam, Ankara 2015. Rudenko, Sergei, Frozen Tombs of Siberia The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, Çev. M.W. Thompson, London 1970. Salamzade vd., A., Şeki, Bakı 1988. Sarabski, Hüseyinkulu, Köhne Bakı, Bakı 1958. Saray, Z.A., “Azerbaycan Güzel Sanatları Hakkında”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, S.35-36, İstanbul 1934, s.388-399. Sarre, Friedrich, Küçükasya Seyahati 1895 Yazı, İstanbul 1998. Sayan, Yüksel & Ersel Çağlıtütüncigil, “Bakü-Bayıl Kalesi (Kasrı) ve Kitabeleri Hakkında”, Sanat Tarihi Dergisi, XV/2, İzmir 2006, s.49-71. Sevgen, Nazmi, “Anadolu’da Koyun ve At Motifli Mezartaşları”, Tarih Dünyası, I/8, İstanbul 1950, s.333-336. Strzygowski, Josef, “Türkler ve Orta Asya San’atı Meselesi”, Türkiyat Mecmuası, III, İstanbul 1935, s.1-80. Şener, Cemal, Şamanizm, İstanbul 1996. Taşçı, Aydın, “Selçuklu Mimarî Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi”, Vakıflar Dergisi, 27 1998, s.47-64. Togan, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946. Turan, Osman, On İki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul 1941. Useynov vd., Mikayil, İstoriya Arhitekturı Azerbaycana, Moskva 1963. Valişov, Ziya, Bir İslâm Şehri Bakü (Kuruluşundan XVI. Y.Y. Başına Kadar), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008. Velidi, Ahmed Zeki, Azerbaycanın Tarihi Coğrafyası, Bakı 2009. Yetkin, Şerare, “Hacı Bektaş Tekkesi Müzesinde Bulunan Figürlü Teber”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.11, İstanbul 1982, s.177-188. ---, Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, Ankara 1986. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Çev. Reşit Rahmeti Arat, Ankara 1988.