18. YÜZYIL İSTANBUL’UNDA ŞEHİRLİ NAKKÂŞLARIN KULLANDIĞI ELVÂN BOYALAR: YENİ BELGELER VE SORULAR

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 115 - 149, 07.12.2022

Sinem Erdoğan İşkorkutan

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1215710

Öz

Erken modern Osmanlı tarih yazımında boya ile alakalı çalışmalar dokuma sanayii, el sanatları ve tekstil tarihi alanlarında yoğunlaşmaktadır. Bu çalışmalarda genellikle dokumacılıkta kullanılan bazı boyalar ve onların üretim aşamalarına odaklanılırken, şehirli ve/ya sarayda çalışan nakkâşların çeşitli projelerde kullandıkları boyalara ve boya hazırlamakta kullanılan yardımcı malzemelere değinilmez. Aynı şekilde nakkâşların ve hamilerin tercih ettikleri renk paleti de ele alınmaz. Bu makalede 18. Yüzyılda bina eminliği, baş muhasebe kalemi ve Divân-ı Hümâyûn katipleri tarafından hazırlanan defterler ve belgelere odaklanarak sarayın nezaret ettiği veya yürüttüğü mimari projelerde şehirli nakkâşların kullandığı boyaların isimleri, çeşitleri ve boya hazırlamak için kullanılan malzemeler ele alınacaktır. Ayrıca belgelerde sıklıkla görülen boyalar ve ifade ettikleri renklerden yola çıkarak bazı renklerin Osmanlı maddi kültüründeki olası anlamları üzerine düşünceler ve sorular aktarılacaktır. Son olarak boya fiyatları ve bazı boyaların yüzyıl boyunca fiyat değişimi ele alınarak boyaların hiyerarşisi ve düşündürdükleri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı maddi kültürü, nakkâş, boya, renk, 18. yüzyıl

Colorful Paints Used by Urban Painter/Designers in the 18th Century Istanbul: New Documents and Questions

Öz

In early modern Ottoman historiography studies related to paints/dyes tend to focus on weaving industry, handicrafts, and history of textiles. While these studies often examine paints/dyes used in weaving and their production processes, they do not consider paints and subsidiary materials necessary for the preparation of paints that were used by urban and court painter/designers in various projects. Likewise, the color palette preferred by painter/designers and issues of patronage are not considered at all. On the basis of books of registers and documents prepared by the office of building superintendence, the chief accounting office, and clerks of the imperial council, this article explores the names and types of paints as well as subsidiary materials used by urban painter/designers in the 18th century during the projects commissioned or supervised by the imperial palace. Moreover, by considering the names of frequently mentioned paints in the documents, this article approaches possible symbolic associations of certain colors in Ottoman visual culture. Lastly, this article will consider the hierarchy of paints via the prices of certain paints as well as changes in prices of paints throughout the eighteenth century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman material culture, painter/designer, paint/dye, color, 18th century

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• BOA. DBŞM. BNE. d. 15919
• BOA. D. BŞM. BNE. d. 15881
• BOA. D. BŞM. d. 3145
• BOA. MAD. d. 5478
• BOA. MAD. d. 1284
• BOA. MAD. d. 4729
• BOA. AE. SAMD. III 7/591
• BOA. AE. SMHD. 146/1095
• BOA. AE. SMST. 354/28400
• BOA. D. BŞM. SRH. 7/14; 2/5; 8/64
• TSMA. d. 5000
• TSMA. d. 9498
• TSMA. d. 803
• TSMA. d. 4213
• TSMA. e. 613/48
• Yazma Eserler
• TSMK. A. 3593
• TSMK. A. 3594
• TSMK. H. 1344
• TSMK H. 1517
• TSMK H. 1523
• TSMK. B. 200
• TSMK. A. 3595
• TSMK. H. 1563
• İÜK F. 1404
• Yayınlanmış Birincil Kaynaklar
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. Haz. Orhan Şaik Gökyay. C. 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,1996.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkut’un Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1973.
• Hünernâme: Minyatürleri ve Sanatçıları. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık ve Sanayii A.Ş. Basımevi, 1969.
• İbrahim Efendi. Nefeszâde. Gülzâr-ı Savab. Der. Kilisli Muallim Rıfat. İstanbul: Rıfat Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı, 1939.
• Kütükoğlu, Mübahat. Osmanlılarda Narh Meselesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• ———. “1009 (1600) Tarihli Narh defterine göre İstanbul’da Çeşidli Eşya ve Hizmet Fiyatları.” Tarih Enstitüsü Dergisi 9 (1978): 1–85.
• İntizâmî, Sûrnâme-i Hümâyûn. Haz. Mehmet Arslan. Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, c. 2. İstanbul: Sarayburnu, 2008.
• Seyyid Vehbi Efendi. Sûrnâme-i Vehbi. Haz. Mertol Tulum. Sûrnâme: Sultan Ahmet’in Düğün Kitabı. İstanbul: Kabalcı, 2008
• ———. Sûrnâme-i Vehbi. Haz. Mehmet Arslan, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri, c. 8. İstanbul: Sarayburnu, 2008.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki (Latin Harfleriyle). Haz. Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal. İstanbul: İdeal, 2018; ilk basım 2011.
• Thackston, Wheeler. “Treatise on Calligraphic Arts: A Disquisition on Paper, Colours, Inks, and Pens by Simi of Nishapur.” Intellectual Studies on Islam: Essays Written in Honour of Martin B. Dickson. Der. Michel Mazzaoui ve Vera MoreeN, 219–228. Salt Lake City: University of Utah Press, 1990.
• İkincil Kaynaklar
• Acıpınar, Mikail. “Osmanlı Dönemi Batı Anadolu Boyahaneleri: İzmir Örneği.” II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu Doğal Boya Sempozyumu Çalıştayı Sergisi Sempozyum Bildirileri. Der. Menekşe Suzan Teker, 152–162. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Basımevi, 2017.
• Akcan, Sakine. “17. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nde Ehl-i Hiref-i Hassa Teşkilatı Birimleri ve Yapısal Özellikleri.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2018.
• Aksoy, Aslı. “Yün Liflerinin Boyanmasında Kullanılan Boya Bitkileri, Elde Edilen Renkler ve Kaynaklarda Yer Alan Boya Reçeteleri.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, 1999.
• Akyüz, Hüseyin. “Hz. Peygamberin Hadislerinde Renklerin Dili.” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2014): 374–397.
• Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi, 4 cilt. İstanbul, 1943–1950.
• Artan, Tülay. “Architecture as a Theatre of Life: Profile of the Eighteenth Century Bosporus.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Massachusetts Institute of Technology, 1989.
• ———. “Arts and Architecture.” The Cambridge History of Turkey: The Later Ottoman Empire, 1603-1839. Der. Suraiya Faroqhi, 408–480. New York: Cambridge University Press, 2006.
• ———. “Istanbul in the 18th Century: Days of Reconciliation and Consolidation.” From Byzantion to Istanbul: 8000 Years of a Capital. Der. Şevki Koray Durak, 300–313. İstanbul: Sakıp Sabancı Museum, 2010.
• Atasoy, Nurhan. 1582 Sûrnâme-i Hümayun: Düğün Kitabı. İstanbul: Koçbank, 1997.
• ———, Walter B. Denny, Louise W. Mackie ve Hülya Tezcan. İpek: The Crescent & Rose, Imperial Ottoman Silks and Velvets ( London: 2002.
• ——— ve İrem Kınay. Portraits and Caftans of the Ottoman Sultans. New York, 2012.
• Atıl, Esin. Süleymanname: The Illustrated History of Süleyman the Magnificent. Washington: National Gallery of Art; New York: H.N. Abrams, 1986.
• ———. Levnî and the Sûrnâme: The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival. İstanbul: Koçbank, 1999.
• Bağcı, Serpil. “İslam Toplumlarında Matemi Simgeleyen Renkler: Mavi, Mor, Siyah.” Cimetières et traditions funéraires dans le monde islamique / İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri. Der. J-L. Bacqué-Grammont ve Aksel Tibet, 2 cilt, C. 2, 163–68. Ankara, 1996.
• ———. Filiz Ҫaǧman, Günsel Renda, ve Zeren Tanındı. Ottoman Painting. Çev. Ellen Yazar. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2010.
• ——— ve Zeren Tanındı. “The Ottomans, From Mehmed II to Murad III Art of the Ottoman Court.” Turks: A Journey of A Thousand Years, 600-1600. Der. David J. Roxburgh, 262–375; 433–70. London: Royal Academy of Arts, 2005.
• Bloom, Jonathan ve Sheila Blair. “Introduction.” And Diverse Are Their Hues: Color in Islamic Art and Culture. Der. Jonathan Bloom ve Sheila Blair, 1–52. New Haven, 2011.
• Canatar, Mehmet. “Osmanlılarda Bitkisel Boya Sanayii ve Boyahaneler Üzerine.” Osmanlı Araştırmaları 18 (1998): 89–104.
• Çağman, Filiz. “Ahmed Karahisârî’'ye Atfedilen Ünlü Kur'an-ı Kerim.” 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi: Bildiriler. Ankara, 1995, n. 1: 521–527.
• ———. “Mimar Sinan Döneminde Saray’ın Ehl-i Hiref Teşkilatı.” Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı. Der. Zeki Sönmez, 73–77. İstanbul: İş Bankası, 1988.
• Derman, Uğur. “Sûrnâmenin Resimlendirilmesine Dair Bir Belge.” XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 9-13 Eylül 2002: Kongreye Sunulan Bildiriler. C. 2, b. 2, 1525–1531. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005.
• Erdoğan İşkorkutan, Sinem. “Chasing Documents at the Ottoman Archive: An Imperial Circumcision Festival Under Scrutiny.” The Medieval History Journal 22, n.1 (2019): 156–181.
• ———. “Naḫils and Candy Gardens in the 1720 Ottoman Imperial Circumcision Festival.” Muqarnas 37 (2020): 179–208.
• ———. The 1720 Imperial Circumcision Celebrations in Istanbul: Festivity and Representation in the Early Eighteenth Century. Brill: Leiden ve Boston, 2020.
• Fetvacı, Emine. Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih. Çev. Nurettin Elhüseyni. İstanbul. Yapı Kredi, 2013.
• ———. “The Production of Şehname-i Selim Han.” Muqarnas 26 (2009): 263-315.
• Gage, John. Color and Culture: Practice and Meaning from Antiquity to Abstraction. Thames & Hudson, 1995.
• Genç, Mustafa. “Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerinde Cehri ve Kök Boya ile İlgili Bazı Kayıtlar.” Art-e Sanat Dergisi 7 (2014): 174–212.
• Genç, Reşat. “Türk İnanışları ile Millî Geleneklerinde Renkler ve Sarı-Kırmızı-Yeşil.” Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 9, n. 27 (1997): 1075-1110.
• Gökçe. Turan. “Osmanlı Dönemi Batı Anadolu Boyahaneleri ve Üretim Endüstrisinin Araştırılması.” Tübitak Proje no: 114K291.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Dede Korkut.” İA, c. 9: 77–80.
• Hamadeh, Shirine. The City’s Pleasures: Istanbul in the Eighteenth Century. Seattle and London: University of Washington Press, 2008.
• Işın, Priscilla Mary. Osmanlı Mutfak Sözlüğü. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
• İnalcık, Halil. “Weights and Measures.” An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300–1914. Der. Halil İnalcık ve Donald Quataert, 987–94. Cambridge, 1994.
• Kağıtçı, Mehmet Ali. “Boya.” İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi. C. 3, 87–92. İstanbul, 1948.
• Kazan, Hilal. “Ehl-i Hiref Defterlerinde Katipler (Cemaʿat-i katiban-ı kütüb).” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1999.
• Köprülü, Orhan Fuat. “Bayrak.” İA. C. 2: 401–20.
• Küpeli, Özer ve Mikail Acıpınar. “Osmanlı Dönemi Manisa Boyacı Esnafı.” Geçmişten Günümüze Manisa Şehzade II. Mehmet ve Manisa Tarihi, 539–556. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Basımevi, 2018.
• Lacey, Pippa. “Imperial Purple: Colour, Value and Identity in Late Antiquity and the Byzantium Empire.” Yayınlanmamış Master Tezi. Norwich: University of East Anglia, 2006.
• Meriç, Rıfkı Melül. Türk Nakış Sanatı Tarihi Araştırmaları, I Vesikalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1953.
• ———. Türk Cilt Sanatı Tarihi Araştırmaları I, Vesikalar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1954.
• Muir, Edward. Ritual in Early Modern Europe. New York: Cambridge University Press, 1997.
• Necipoğlu, Gülru. Architecture, Ceremonial and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. New York and Cambridge, MA, 1991.
• Porter, Cherly. “Color Analysis and The Roles of Economics, Geography, And Tradition in the Artist’s Choice of Color in Manuscript Painting.” And Diverse Are Their Hues: Color in Islamic Art and Culture. Der. Jonathan Bloom ve Sheila Blair. s. 204–221. New Haven, 2011.
• Philips, Amanda. “Ottoman Hilat Between Commodity and Charisma.” Frontiers of Ottoman Imagination: Studies in Honor of Rhoads Murphey. Der. Marios Hadjianastasis. s. 111–138. Leiden and Boston: Brill, 2015.
• Prochazka-Eisl, Gisela. Das Sûrnâme-i Hümayun: die Wiener Handschrift in Transkription, mit Kommentar und Indices Imprint. İstanbul: Isis, 1995.
• Redhouse, James. A Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı, 2001.
• Renda, Günsel. “18. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yeni Konular: Topkapı Sarayı’ndaki Hamse-i Atayi'nin Minyatürleri.” Bedrettin Cömert'e Armağan Kitabı, 481–496. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Beşeri Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 1980.
• ———. “An Illustrated 18th Century Hamse in the Walters Art Gallery.” Journal of the Walters Art Gallery 39 (1981): 15–32.
• Rüstem, Ünver. “From Auspicious Ornament to State Symbol: The Crescent Moon in Ottoman Art and Architecture.” The Moon: A Voyage Through Time. Der. Christiane Gruber, s. 45–55. Toronto: Aga Khan Museum, 2019.
• ———. Ottoman Baroque: The Architectural Refashioning of Eighteenth-Century Istanbul. Princeton: Princeton University Press, 2019.
• Simpson, Marianne Shrive. “Why My Name Is Red: An Introductory Inquiry.” And Diverse Are Their Hues: Color in Islamic Art and Culture. Der. Jonathan Bloom ve Sheila Blair, 273-303. New Haven, 2011. Singer, Milton B. Traditional India: Structure and Change. Philadelphia: American Folklore Society, 1959.
• Stoelje, Beverly ve Richard Bauman. “The Semiotics of Folkloric Performance.” The Semiotic Web: 1987. Der. Thomas A. Sebeok ve Jean Umiker-Sebeok, 585–600. Berlin and New York: Mouton de Gruyter, 1988.
• Stout, Robert Elliot. The Sur-ı-Hümayun of Murad III: A Study of Ottoman Pageantry and Entertainment. Ann Arbor: UMI, 1966.
• Tansuğ, Sezer. Şenlikname Düzeni. İstanbul: De Yayınevi, 1961; İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1993.
• Tarım Ertuğ, Zeynep. XIV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Cülus ve Cenaze Törenleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1999.
• ———. “Depiction of Ceremonies in Ottoman Miniatures.” Muqarnas 27 (2010): 251-275.
• Terzioğlu, Derin. “The Imperial Circumcision Festival of 1582: An Interpretation” Muqarnas 12 (1995): 84-100.
• Tulum, Mertol. XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı: Meninski'nin Thesaurus'u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Turner, Victor. The Ritual Process: The Structure and Anti-Structure. New York: Aldine de Gruyter, 1995; ilk basım 1969.
• Uluskan, Murat. “İstanbul’un Yapı Sanatkarları: Nakkâşlar ve Sıvacılar (1700-1838).” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 28 (2013): 11–50.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Sarayında Ehl-i Hiref (Sanatkâr) Defterleri.” Belgeler 11, n. 15 (1986): 23-76.
• Yaman, Bahattin. Osmanlı Saray Sanatkarları: 18. Yüzyılda Ehl-i Hiref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.