THE BRITISH ON THE SHORES OF THE BOSPHORUS: THE EFFORT OF A BRITISH MINING INVESTOR, JOHN FRANCIS HOLCOMB READ (J. F. H. R.), TO SEIZE THE SARIYER COPPER MINE

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 49, 457 - 491, 31.12.2024

Sevim Erdem

https://doi.org/10.18244/cttad.1522526

Öz

The industrialization process, which started in England in the eighteenth century, continued to grow in the nineteenth century. The increasing production capacity of England led it to locations where it could obtain raw materials and sell its endproducts. The economy of the Ottoman Empire also began to build a closer relationship with England after the first half of the nineteenth century. Due to the Tanzimat, British influence significantly increased in trade, infrastructure investments, and the financial sector. The Ottoman Empire was one of the states providing raw materials for the British industry, and underground resources constituted one of the most important items of export to England. They were sent for processing to industrial areas in England. The Sarıyer copper mine, located on the shores of the Bosphorus, was one of the copper fields that interested British mining investors (such as Monsieur Ivan and his partners and Monsieur Sava). The right to operate the Sarıyer copper mine was given to Hacı Ali Ağa, a Hayriye merchant, and his partner, Bakırcı Lazari, for twenty-five years, through tax farming, on September 13, 1865. However, British investors maintained their interest in this mine, and those such as John Francis Holcomb Read (J.F.H.R.) attempted to seize the mining concession. This paper discusses John Francis Holcomb Read’s desire and his attempt to seize the Sarıyer copper mine concession, besides the controversial process with the British. The study provides significant data in terms of understanding Britain's interest in Ottoman underground resources and the economic and political dynamics within this framework.

Anahtar Kelimeler

Sarıyer, Copper Mine, Iltizam, Hayriye Merchant, Sequestro, Ottoman Empire, England

İNGİLİZLER BOĞAZİÇİ KIYILARINDA: BİR İNGİLİZ MADEN YATIRIMCISI JOHN FRANCİS HOLCOMB READ (J.F.H.R.)’İN, SARIYER BAKIR MADENİNİ ELDE ETME ÇABASI

Öz

İngiltere’de XVIII. yüzyılda başlayan sanayileşme süreci XIX. yüzyılda artarak devam etmiştir. İngiltere’nin artan üretim kapasitesi onu bir yandan hammadde temin edebileceği bir yandan da mamul mallarını satabileceği coğrafyalara yöneltmiştir. Osmanlı Devleti ekonomisi de XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren İngiltere ile daha sıkı ilişkiler içerisine girmeye başlamıştır. Tanzimat’la birlikte ticaret, altyapı yatırımları ve finans sektöründeki İngiliz etkisi belirgin bir şekilde artmıştır. Osmanlı Devleti, İngiliz sanayisine hammadde sağlayan devletlerden biriydi ve İngiltere’ye yapılan ihracatın en önemli kalemlerinden birini yeraltı kaynakları oluşturmuştur. Yeraltı kaynakları işlenmek üzere İngiltere’deki sanayi bölgelerine gönderilmiştir. Boğaziçi kıyılarında yer alan Sarıyer bakır madeni de İngiliz maden yatırımcılarının (Mösyö İvan ve ortakları, Mösyö Sava gibi) ilgi duyduğu bakır sahalarından biri olmuştur. Sarıyer bakır madeninin işletme hakkı 13 Eylül 1865’te iltizam usulü ile Hayriye Tüccarından Hacı Ali Ağa ve ortağı Bakırcı Lazari’ye yirmi beş seneliğine verilmiştir. Ancak İngiliz yatırımcılarının bu madene olan ilgisi devam etmiş ve John Francis Holcomb Read (J.F.H.R.) gibi isimler maden imtiyazını ele geçirme çabasında bulunmuştur. Bu makalede özellikle John Francis Holcomb Read’in Sarıyer bakır madeni imtiyazını ele geçirme isteği, teşebbüsü ve İngilizlerle yaşanan tartışmalı süreç ele alınmıştır. Makale, İngiltere’nin Osmanlı yeraltı kaynaklarına yönelik ilgisini ve bu çerçevede yaşanan ekonomik ve siyasi dinamikleri anlamak açısından önemli bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sarıyer, Bakır Madeni, İltizam, Hayriye Tüccarı, Sequestro, Osmanlı Devleti, İngiltere

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet Darbhane (C.DRB) 47/2318.
• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (HR. MKT) 512/12, 527/48, 729/73, 756/25, 769/8, 773/33, 775/15, 778/73, 812/26, 839/99, 873/19, 961/8, 963/100, 964/2, 968/63, 975/7, 975/34, 983/49, 1006/100, 1009/20, 1037/49.
• Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD. d)12620.
• Meclis-i Vala Riyâseti Belgeleri (MVL) 545/94, 1041/2.
• İrade-Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) 537/24122.
• Şurayı Devlet (ŞD) 256/4, 256/7, 256/22, 2867/24.
• Ticaret Defteri (Td) 1093.
• II. Resmi Yayınlar
• CZECZOTT, H. Sarıyer Maden İmtiyazına Ait Taharri Ameliyatı Layihası, 15.06.1915, Rapor No: 1003, Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, 16.01.1940.
• KOVENKO, Vital, Sarıyer Bakır Madenine Yapılan Kısa Ziyaret Hakkında Rapor, Etüt Tarihi 21.12.1939, Rapor Tarihi: 28.12.1939, Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• Meadin Nizamnamesidir (Reglement Des Mines), İstanbul: Agob Boyacıyan Matbaası, 1268/1869.
• Sarıyer Bakır Madenine Dair Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliğinin 11.10.1948 Tarihli Mektubu Hakkında, Derleme Klasif No: M.106, Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
• III. Kitaplar
• AGOSTON, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, yayına hazırlayan Kahraman Şakul, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• ANHEGGER, Robert, Osmanlı İmparatorluğunda Madenler ve Madencilik: Osmanlı’nın Avrupa Toprakları,1, çeviren Talat Havzoğlu-Yahya Çiftçi, İstanbul: İstanbul Yayınları, 1943.
• BAREİLLES, Bertrand, İstanbul’un Frenk ve Levantan Mahalleleri, Çev. Ali Berktay, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2003.
• BOZKURT, Celil. “Osmanlı Devleti’nde Kromun Keşfi ve Harmancık Krom Madenlerinin İşletilmesi (1848-1922).” Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi. Editör Arif Bilgin-Burhan Çağlar, 235-248. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• GENÇ, Elif Süreyya, XIX. Yüzyıl İstanbulu Bir İngiliz Seyyahın İzlenimleri, İstanbul: Doğu Kitabevi, 2010.
• İPEK, Nurdan, Selanik ve İstanbul’da Yahudi Bankerler, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.
• KAZGAN, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme, Ankara: Efil Yayınevi, 2023.
• KIRAY, Emine, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• KOCAKAPLAN, Saim Çağrı, 18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve İstanbul Gümrüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
• MANTRAN, Robert, İstanbul Tarihi, çeviren Teoman Tunçdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• QUATAERT, Donald, “19. yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4: 914-916. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• TIZLAK, Fahrettin, “Osmanlı Devleti’nde Madencilik” , Osmanlı, 3, 312-321. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• TOK, Alaaddin. “Küresel Çağda Avrupa’ya Maden Satmak: Ergani’den İngiltere’ye Bakır İhracatı (1866-1914).” Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi, Editör Arif Bilgin-Burhan Çağlar, 223-234. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• VARLIK, M. Bülent, “Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4: 917-922. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• WHİTE, Charles, Three Years İn Constantinople; or, Domestic Manners of The Turks İn 1844, Vol. I, III, London: Henry Colburn, Publisher, 1845, 1846.
• ZORLU, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• IV. Makaleler
• ERDEM, Sevim. “Osmanlı’da Şirketleşme Sürecinde Bezirgân-Tüccar Mültezimlerin Rolü: Sarıyer Bakır Madeni Kumpanyası.” Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28, (Güz 2024):315-336.
• ERDEM, Sevim, “Tanzimat Dönemi Maden Politikasında Yer Alan İltizam Şirkete Bir Örnek: Sarıyer Bakır (Nuhas) Madeni Kumpanyası ve Sermayedarları.” Belgi Dergisi 28, (Temmuz 2024): 243-271.
• KARADEMİR, Zafer, “Osmanlı İltizam Sözleşmelerine Yansıyan Yönleriyle Yahudi Girişimciler (1560-1630) (7 Belge ile Birlikte).”, Osmanlı Araştırmaları 50, 50 (2017): 73-116.
• KESKİN, Özkan, “Osmanlı Devleti’nde Maden Hukukunun Tekâmülü (1861-1906).” OTAM, 29 (Bahar 2011):125-147.
• PARRY, V. J. , “Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Harp Malzemesi Kaynakları.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi 3 (Ekim 1973):35-46.
• TIZLAK, Fahrettin, “Osmanlı Maden İşletmeciliğinden Kanunnâmeden Nizamnâmeye Geçiş ve 1861 Tarihli Maden Nizamnâmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları 98, (1995), 75-91.
• (---) “Türkler ve Madencilik”, MTA Dergisi 5 (1936), 3-40.
• YILMAZ, Yiğit, “Osmanlı Devleti’nde Vergi Sistemi ve Vergi Denetimi”, Vergi Raporu, 232 (Ocak 2019) 11-22.