RAILWAYS AND STRUCTURES IN AND AROUND IZMIR FROM THE OTTOMAN PERIOD TO THE EARLY REPUBLIC: MEASURING MODERNITY WITH GIS (GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEMS) (1850-1950)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 50, 5 - 44, 31.07.2025

Emirhan Kurtboğan

Öz

At the beginning of the Ottoman modernization period, economic regulations were introduced. Nevertheless, this period created awareness in the Ottoman government. Transformation is not only economic development. If there is no social progress, they cannot prove this development. Improving the nation's development is necessary for the social structure as well as the economic and administrative structure.
The 18th century saw the advent of the railway, which had a profound impact on the evolution of transportation and the economy. The advent of the railway system had a revitalising effect on the domestic market, engendering dynamism and mobility. It was proposed that this development had social implications that extended beyond mere economic factors, encompassing alterations in production and power relations. Given their integration into capitalist structures, railways exerted a significant influence on the spatial organisation of areas, with a corresponding impact on the distribution of capital. Furthermore, the construction of railways contributed to the alteration of cultural environments.
In order to gain a deeper understanding of these changes, the study employed the spatial autocorrelation method through Geographic Information Systems (GIS). By analysing the available data, the study examined the Western Anatolia region with the objective of understanding the historical processes of social change and the impact of changes in Ottoman transport on these processes. Through data analysis, a comprehensive dataset was created, which sheds light on the development and structuring of İzmir city around the railway. The aim of this analysis is to present a historical narrative on the post-railway outlook of Turkish modernization.

Anahtar Kelimeler

İzmir , Railway , Development , Transformation , Modernisation

Proje Numarası

1919B012326222

OSMANLI’DAN ERKEN CUMHURİYET'E İZMİR VE ÇEVRESİNDE DEMİRYOLLARI VE TREN İSTASYONLARI: CBS (COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ) İLE MODERNİTEYİ ÖLÇMEK (1850-1950)

Öz

Osmanlı modernleşmesi sürecinin başlangıcında bir dizi ekonomik düzenleme ile başlamaktadır. Ancak bu süreç Osmanlı yönetiminde önemli bir farkındalık yaratmıştır. Çünkü dönüşüm sadece ekonomik gelişme demek değildir. Sosyal ilerleme yoksa bu gelişmeyi ortaya koyamazlardı. Milletin kalkınması ekonomik ve idari yapı için olduğu kadar sosyal yapı için de elzemdir.
18. yüzyılda demiryolunun ortaya çıkışı ile ulaşım ve ekonominin gelişiminde derin bir etki bırakmıştı. Demiryolu teknolojisinin gelişimi iç pazarı canlandırıcı bir etki yaratmış, dinamizm ve hareketlilik getirmiştir. Bu gelişmenin salt ekonomik faktörlerin ötesine geçen, üretim ve güç ilişkilerindeki değişimleri kapsayacak şekilde sosyal yansımaları bulunduğu öne sürülmektedir. Kapitalist yapılara dâhil olmaları nedeniyle demiryolları, bölgelerin mekânsal örgütlenmesi üzerinde önemli bir etki yaratmış, bu da sermayenin dağılımı üzerinde karşılık gelen bir etki yaratmıştır. Ayrıca, demiryollarının inşası kültürel ortamların değişmesine de katkıda bulunmuştur.
Bu değişiklikleri daha iyi anlayabilmek için çalışmada Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) aracılığıyla mekânsal otokorelasyon yöntemi kullanılmıştır. Mevcut verileri analiz eden çalışma, toplumsal değişimin tarihsel süreçlerini ve Osmanlı ulaşımındaki değişimlerin bu süreçler üzerindeki etkisini anlamak amacıyla Batı Anadolu bölgesini incelemiştir. Veri analizi yoluyla, İzmir kentinin demiryolu çevresindeki gelişimine ve yapısındaki değişime ışık tutan nitelikli bir veri seti hazırlanmıştır. Bu analizin amacı, Türk modernleşmesinin demiryolu sonrası görünümüne ilişkin tarihsel bir anlatı sunabilmektir.

Anahtar Kelimeler

İzmir , Demiryolu , Gelişim , Dönüşüm , Modernizasyon

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur (Emirhan KURTBOĞAN). It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

1919B012326222

Teşekkür

Bu çalışma, TÜBİTAK 2209-A kapsamında yürütülen 1919B012326222 numaralı projenin bulgularına dayanan araştırmanın bir ürünüdür.

Kaynakça

• Akbulut, Gülpınar, Siyasi Coğrafya Açısından Türkiye’de Demiryolu Ulaşımı.Ankara: Anı Yayıncılık, 2007.
• Akkurt, Hümeyra B, Kent, Toplum, Mekan İlişkileri Çerçevesinde Paterson Köşkü. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017.
• Akyıldız, Ali, Anka’nın Sonbaharı. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2005.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. İstanbul: İletişim Yayınlan, 2012.
• Akyıldız, Ali, Osmanlı’da Ulaşımın Modernleşmesi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• As, Efdal, Demokrat Parti Dönemi Ulaşım Politikaları. Cilt 2, Kuruluşundan Darbeye Demokrat Parti içinde, yazan İsmail Hakkı Demircioğlu, Dilşen İnce Erdoğan ve Serpil Seda Şimşek, 1265-1308. İstanbul, 2022.
• Atilla, Nedim, İzmir Demiryolları. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2002.
• Beyru, Rauf, 19. Yüzyılda İzmir Kenti. İstanbul: Literatür Yayınları, 2011.
• Blaisdell, Donald C, European Financial Control In The Ottoman Empire.New York: Columbia University Press, 1929.
• Burdick, Anne, Jeffrey Schnapp, Todd Presner, Peter Lunenfeld, ve Johanna Drucker. Digital Humanities. Massachusetts: MIT Press, 2016.
• Casson, Mark, The World’s First Railway System. New York: Oxford University Press, 2009.
• Demirer, Mehmet Akif, Karayolu-Demiryolu Dengesinin Tarihçesi 1923-2015. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2018.
• Eldem, Edhem. Goffman, Daniel. ve Masters, Bruce. Doğu ile Batı Arasında Bir Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003
• Engin, Vahdettin, Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti. Cilt 14, Türkleriçinde, 462-469. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Engin, Vahdettin, Osmanlı’da Ulaşım. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2012.
• Galviz, Carlos Lopez, Cities, Railways, Modernities; London, Paris, and the Nineteenth Century. New York: Routledge/ Taylor & Francis Group, 2019.
• Gavril, Arhangelos, Anadolu Osmanlı Demiryolu ve Bağdat Demiryolu Şirket-i Osmaniyesi İdaresi’nin İçyüzü. Çeviren Hamit Erdem, Baha Coşkun ve Fadime Ersin. İstanbul: İstos Yayınları, 2022.
• Georgelin, Hevre, Smyrna’nın Sonu: İzmir’de Kozmopolitizmden Milliyetçiliğe, İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2008.
• Glasneck, Johannes, Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye I. İstanbul: Yenigün Yayıncılık, 1998.
• Goffman, Daniel, İzmir ve Levanten Dünya 1550-1650. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Gürsoy, Melih, Tarihi, Ekonomisi ve İnsanları ile Bizim İzmirimiz. İstanbul: MG Yayınları, 2013.
• Harvey, David, Kent Deneyimi. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2016.
• Harvey, David, Postmodernliğin Durumu. 5. İstanbul: Metis Yayınları, 2010.
• Harvey, David, Sermayenin Mekanları. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2012.
• Hobsbawm, Eric, Devrim Çağı 1789-1848. Ankara: Dost Yayınları, 2003.
• Hunt, Emery K. ve Lautzenheiser, Mark. History of Economic Thought: A Critical Perspective, New York: Routledge, 2011.
• İnalcık, Halil, Atatürk ve Demokratik Türkiye. İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2007.
• İnan, Afet, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007
• Kellett, John R. The Impact Of Railways On Victorian Cities. Toronto: University of Toronto Press, 1969.
• Kıray, Mübeccel, Örgütleşemeyen Kent: İzmir. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1998.
• Kolay, Arif, Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu: İzmir-Kasaba Hattı ve Uzantıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Yordam Kitap, 2007.
• Martal, Abdullah, Değişim Sürecinde İzmir’de Sanayileşme. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 1999.
• Meyer, Alfred Gotthold, Eisenbauten, ihre Geschichte und Aesthetik von.Esslıngen: Paul Neff Verlag, 1907.
• Özgün, Cihan, Bereketli Topraklar Üzerinde Üretmek ve Paylaşmak İzmir ve Çevresinde Ticari Tarım, İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2014.
• Özyüksel, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi: Anadolu ve Bağdat Demiryolları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme . İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2008.
• Parvus Efendi ve Muammer Sencer, Türkiye’nin Mali Tutsaklığı. İstanbul: May Yayınları, 1977.
• Quatert, Donald, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Saunders, Peter, Sosyal Teori, Kentsel Sosyoloji. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2013.
• Schivelbusch, Wolfgang, Demiryolu Seyahatinin Tarihi: 19. Yüzyılda Mekan ve Zamanın Sanayileşmesi. Çeviren Çiğdem Canan Dikmen. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2022.
• Stavrides, Stavros, Müşterek Mekan. İstanbul: Sel Yayınları, 2019.
• Şenocak, Bülent, Levant’ın Yıldızı İzmir: Levantenler, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler. İzmir: Yakın Kitabevi, 2016.
• Tekeli, İlhan, “Ege Bölgesinde Yerleşme Sisteminin 19.Yüzyıldaki Dönüşümü.” Üç İzmir içinde, yazan Şahin Beygu, 125-130. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1992.
• Tekeli, İlhan, ve Selim İlkin, Cumhuriyetin Harcı, Köktenci Modernitenin Doğuşu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’nin Siyası Hayatında Batılılaşma Hareketleri I.İstanbul: Yeni Gün, 1999.
• Tümertekin, Erol, Ulaşım Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1976.
• Tümertekin, Erol ve Nazmiye Özgüç, Beşeri Coğrafya, İnsan, Kültür, Mekan.İstanbul: Çantay Kitabevi, 2017.
• Vambery, Arminius, 19. Yüzyıl Türkiyesi ve Türk Modernleşmesi. İstanbul: Selenge Yayınları, 2022.
• Varlık, Bülent, 19. Yüzyılda Emperyalizmin Batı Anadolu’da Yayılması, Ankara: Tüm İktisatçılar Birliği Yayınları, 1976.
• Wallerstein, Immanuel, Tarihsel Kapitalizm, İstanbul: Metis Yayınları, 2006.
• Weber, Eugen, Köylülerden Fransızlara, Fransa Kırsalının Modernleşmesi 1870-1914. Ankara: Heretik Yayınları, 2017.
• Weber Eugen, “Between Center and Periphery.” In Cores, Peripheries, and Globalization, Ed. Peter Hanns Reill and Balázs A. Szelényi, (New York: Central European University Press, 2011), s. 87–96.
• Yılmaz, Emrah, Bir Zamanlar Anadolu’da Halı Dokumak: Şark Halı Kumpanyası (1907 – 1914). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Arslan, Mukaddes, “Milli Mücadele Tarihimizde Demiryolları ve Demiryolcular.” Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu.Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. 47-82.
• Aydın, Suavi, “Türkiye’nin Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış.” Kebîkeç, 2001: 49-94.Babaoğlu, Resul, “Kültür Park’ta İktisadi Diplomasi: Dışa Açılma ve Eklemlenme Sürecinde İzmir Enternasyonal Fuarı.” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 29 Ekim 2023: 154-165.
• Babaoğlu, Resul, “Türkiye Cumhuriyeti Nafıa Vekâleti Devlet Demiryolları Samsun-Sivas Demiryolu Amasya İstasyonunun İşletmeye Küşadı.” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Nisan 15 2014: 183-234.
• Ekin, Ümit, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulaşım ve İletim Örgütlenmesi.” Kadim, 15” Nisan 2022: 31-52.Hülagü, Metin, “Cumhuriyet Öncesi Osmanlı Demiryollarına Genel Bir Bakış.” Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. 25-46.
• Ortaylı, İlber, “Devenin Taşıma Maliyeti Eğrisi Üzerine Bir Deneme.” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 1 Ocak 1973.
• Polat, Murat, “Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nde Develerin Kullanım Alanları (16-18. Yüzyıllar).” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17 Ağustos 2024: 274-284.
• Polat, Salih ve Hasan Yaylı. “Türkiye’nin Çok Partili Hayata Geçiş Yıllarında Demiryolu Politikaları.” Ekonomi İşletme Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Dergisi, 24 Kasım 2020: 150-167.
• Polatoğlu, Mehmed Gökhan, “Demokrat Parti Dönemi Demiryolu Politikası (1950-1960).” Mavi Atlas, 24 Nisan 2021: 215-231.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin, “Cumhuriyetin Demiryolu Politikalarının Oluşumu ve Uygulaması.” Kebikeç, 2001: 125-163.
• Yavuz, Ünsal, “Cumhuriyet Devri Demiryolu Politikasına Yaklaşım Biçimi.” Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. 83-91.
• Yıldırım, Seyfi, “Cumhuriyet Dönemi Demiryollarının Gelişiminde Etkili Olan Faktörler.” Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu.Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2010. 93-101.
• Yücel, Talip, “Demiryollarımızın İstasyon Nüfuslarına Etkisi.” Türk Coğrafya Dergisi, 1960: 143-148.
• As, Efdal. Atatürk Ansiklopedisi. 06 Ekim 2024. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ataturk-doneminde-t-c-devlet-demiryollarinin-gelisimi/.
• Cartwright, Mark. World History Encyclopedia. 10 Şubat 2023. https://www.worldhistory.org/trans/tr/2-2167/ingiltere-sanayi-devrimindedemiryollari/ (Erişildi: 4 Ekim 2024).
• İzmir Büyükşehir Belediyesi. Eski İzmir Resimleri. İzmir, tarih yok.