Fâtımîler’in Nesebi Hakkındaki Tartışmalar

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 1, 29 - 50, 15.06.2025

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.18505/cuid.1620941

Öz

Şiîliğin İsmâilîlik koluna mensup olan ve kendilerini Hz. Peygamber’in kızı Hz. Fâtıma’ya nispetle Fâtımîler (297-567/909-1171) olarak adlandıran hanedanlığın bağlı bulunduğu nesep hakkında İslâm tarihinde olumlu olumsuz pek çok söz söylenmiş, üzerinde bir konsensüs sağlanamadan bu konu günümüze kadar gelmiştir. Kuşkusuz İsmâilî davetin gizlilik dönemini teşkil eden Ca‘fer es-Sâdık’ın 148/765 yılındaki ölümünden, ilk zâhir imam ve halife Ubeydullâh el-Mehdî’nin 296/908 yılında İfrîkıye’de ortaya çıkmasına kadarki süreç, Fâtımîler’in nesebinin netleştirilmesi noktasında en büyük engeli teşkil etmektedir. Zira bu süreçte İsmâiliyye imamları Abbâsîler’in baskısından dolayı gizlenmeyi (setr dönemi) sürdürerek faaliyetlerine yer altında devam etmişlerdir. Ayrıca söz konusu gizlilik sürecinin uzun sürmesinin yanında birçok meçhulü de bünyesinde barındırıyor olması, Fâtımîler’in nesebini netleştirmeyi zorlaştıran âmillerden olmuş ve bu durum onların iddia ettiklerinin aksine Ehl-i beyt’e aidiyetleri noktasında kuşku duyulmasına sebebiyet vermiştir. Öte yandan davetin sağlıklı ve işlevsel bir şekilde yürütülebilmesi için mezhebin başında bulunan liderlerin isimlerinin gizli tutması ya da takma ve kod isim kullanmaları, ayrıca Abbâsîler’in onların nesebini Ehl-i beyt’ten olmayan farklı bir nesebe bağlama çabaları bu kuşkunun artmasına yardımcı olmuştur. Bununla birlikte Fâtımî halifelerinin, nesepleri hakkında yapılan birçok olumsuz yorum ve söylemi dikkate almayarak bu noktada kayıtsız kalmaları ve resmî bir nesep şeceresi oluşturma noktasında gayret göstermemeleri de bu zorluğu artırmaya etki etmiş görünmektedir. İslâm ve mezhepler tarihçileri Fâtımîler’in nesebinin Ehl-i beyt’e dayandığını savunanlar ve savunmayanlar olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Başta Sünnîler olmak üzere Fâtımîler hakkında bilgi veren İslâm ve mezhepler tarihçilerinin pek çoğu onların nesebinin sahih olmadığını ifade ederken; İbn Haldûn, Makrîzî ve Şiî müellifler neseplerinin sahih olduğunu çeşitli delillerle öne sürmüşlerdir. Her ne kadar bazı yeni materyaller ortaya çıkmış olsa da modern dönemde de Fâtımîler’in nesebi hakkındaki tartışmalar devam etmektedir. Ortaya konulan çalışmalar, Fâtımîler’in nesebi hakkında ne kadar farklı ve karmaşık yapıda bilgi olduğunu göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Ülkemizde Fâtımîler’in nesebine yönelik yaklaşımın ele alındığı bir çalışmaya tesadüf etmemiş olmamız bizi bu noktada çalışmaya iten önemli bir âmil olmuştur. İslâm ve mezhepler tarihçilerinin Fâtımîler’in nesebi hakkında aktardıkları birçok rivayetin dikkate alınarak hazırlandığı bu çalışmanın ana hedefi Fâtımîler’in nesebine yönelik farklı bir bakış açısını ortaya koymaktır. Ele alınan çalışmada Fâtımîler’in nesebi hakkındaki rivayet ve yorumların incelenmesinin yanında bunlar üzerinden değerlendirmelerde bulunulması, Fâtımîler’in nesebi hakkında gelişen iki ayrı tavrı ortaya koyması açısından literatüre katkı sunmayı amaçlamaktadır. Araştırmada nesepleri hakkında pek çok olumsuz söz söylenen Fâtımîler’in bu duruma karşı kayıtsız davranıyor gibi görünmelerinin, 4./10. yy’ın ortalarından itibaren İslâm dünyasında siyasî ve askerî açıdan yükselen bir güç olmalarıyla yakından ilgili olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Şîa , İsmâiliyye , Fâtımîler , Nesep

Debates on the Lineage of the Fatimids

Öz

In the history of Islām, many positive and negative things have been said about the lineage of the dynasty that belonged to the Ismāʿīlī branch of Shiism and called themselves Fātimids (297-567/909-1171) after the Prophet’s daughter Fātimah, and this issue has come to the present day without a consensus on it. Undoubtedly, the period from the death of Ja‘far al-Sādiq in 148/765, which constitutes the period of secrecy of the Ismāʿīlī call, to the emergence of the first public imam and caliph Ubaydullāh al-Mahdī in 296/908 in Ifrīqiyya constitutes the biggest obstacle in clarifying the lineage of the Fātimids. In this period, the Ismā‘īliyya imams continued their activities underground due to the pressure of the Abbāsīds. In addition, the fact that this period of secrecy lasted for a long time and included many unknowns was one of the factors that made it difficult to clarify the lineage of the Fātimids, and this situation led to doubts about their belonging to the Ahl al-Bayt, contrary to their claims. On the other hand, the fact that the leaders of the sect kept their names secret or used pseudonyms and code names in order to carry out the da‘wah in a healthy and functional manner, as well as the Abbāsīds efforts to link their lineage to a different lineage that was not from the Ahl al-Bayt helped to increase this suspicion. In addition, the indifference of the Fātimid caliphs to the many negative comments and discourses about their lineage and their lack of effort to create an official genealogy of their lineage seem to have contributed to this difficulty. Historians of Islām and sects are divided into two groups: those who argue that the Fātimids lineage is based on Ahl al-Bayt and those who do not. While most of the historians of Islām and sects, especially the Sunnītes, who provided information about the Fātimids stated that their lineage was not authentic, Ibn Khaldūn, al-Maqrīzī and Shi‘īte authors argued that their lineage was authentic with various evidences. Although some new materials have emerged, the debate on the genealogy of the Fātimids continues in the modern period. The studies are important in terms of showing how much different and complex information is available about the progeny of the Fātimids. The fact that we have not come across a study that deals with the approach to the descent of the Fātimids in our country has been an important factor that led us to this study at this point. The main goal of this study, which was prepared by taking into account the many narrations narrated by historians of Islām and sects about the progeny of the Fātimids, is to present a different perspective on the progeny of the Fātimids. This study aims to contribute to the literature by analysing the narrations and interpretations about the progeny of the Fātimids as well as making evaluations based on these narrations and interpretations, and by revealing two different attitudes about the progeny of the Fātimids. In this study, it was tried to determine that the fact that the Fātimids, about whom many negative things were said, seemed to be indifferent to this situation was closely related to the fact that they were a rising political and military power in the Islāmic world since the middle of the 4th/10th century.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Shī‘a , Ismā‘īliyya , Fātimids , Lineage

Kaynakça

• Avcu, Ali. “Fâtımî İmâmet Anlayışında Değişim Süreci”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2011).
• Aycan, İrfan - Söylemez, M. Mahfuz. İdeolojik Tarih Okumaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Bağdâdî, ‘Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü Ahd, 1964.
• Brett, Michael. “The Mīm, the ’Ayn, and the Making of Ismā’īlism”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 57/1 (1994), 25-39.
• Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-ferâiz ve hudûdü’d-dîn, fî nesebi’l-hulefâi’l-Fâtımiyyîn içerisinde. thk. Hüseyin Hamdânî. Kahire: American University of Beirut Press, 1958.
• Ca‘fer b. Mansûrü’l-Yemen, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-keşf. thk. Mustafâ Gâlib. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1984.
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
• Daftary, Farhad. “A Major Schism in the Early Ismāʿīlī Movement”. Studia Islamica 77 (1993).
• Daftary, Farhad. Muhalif İslâm’ın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram. çev. Ercüment Özkaya. Ankara: Rastlantı Yayınları, 2001. Daftary, Farhad. “Muhammed b. İsmâil el-Mektûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/544-545. İstanbul: TDV Yayınları, 2005. Daftary, Farhad. The Ismâ‘îlîs Their History and Doctrines. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-kısmü’l-hâs min kitâbi ‘uyûni’l-ahbâr. thk.
• Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• De Goeje, Michael Jan. Mêmoire Sur Les Carmathes Du Bahrain Et Les Fatimides. Leiden: E. J. Brill, 1886.
• De Sacy, Antoine Isaac Silvestre. “Introduction”. Expose De La Religion Des Druzes 1 (1838).
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Spanish Islam. çev. F. Griffin Stokes. London: Chatto&Windus, 1913.
• Ebû Mansûr es-Se‘âlibî, ‘Abdülmelik b. Muhammed. Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-ʿasr. nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Ebû Şâme, Abdurrahmân b. İsmâîl. Kitâbü’r-ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn. thk. İbrâhîm Zîbek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Ekinci, Abdullah. Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket: Karmatîler. Ankara: Odak Yayınları, 2005.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî-İdrîsî İlişkileri (297-375/909-985)”. Tokat İlmiyat Dergisi 12/1 (2024), 260-275. https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1441278.
• Hamdani, Abbas - Blois, François de. “A Re-Examination of al-Mahdī’s Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs”. The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2 (1983), 173-207.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. el-Mu‘izz-Lidînillah İmâmu Şî‘ati’l-İsmâ‘îliyye ve müessisu’d-devleti’l-Fâtımiyye fî Mısr. Kahire: Mektebetü’n-Nehzati’l-Mısrıyye, 1947.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. ʿUbeydullâh el-Mehdî İmâmu’ş-Şîʿati’l-İsmâʿîliyye ve müessisü’d-devleti’l-Fâtımiyye fî Bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’n-Nehzati’l-Mısrıyye, 1947.
• Ivanow, Wladimir. Ibn al-Qaddah (The Alleged Founder of Ismailism). Bombay: Ismaili Society, 1957.
• Ivanow, Wladimir. Ismāʿīlī Tradition Corcerning the Rise of The Fatimids. Kalküta: Oxford University Press, 1942.
• Ivanow, Wladimir. The Alleged Founder of Ismailism. Bombay: Thacker & Co., Booksellers, 1946.
• İbn ‘Abdizzâhir, Muhyiddîn Abdullāh. er-Ravzatü’l-behiyyetü’z-zâhire fî hıtati’l-Muʿizziyyeti’l-Kāhire. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Kahire: Dârü’l-Arabiyyeti Li’l-Kitâb, 1996.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldûn. nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dımaşk: Dârü Ya‘rub, 2004.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü Sâdır, 1977.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâʾiʿu’z-zühûr fî vekāʾiʿi’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafâ. Kahire: Heyetü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti Li’l-Kitab, 1984.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâ‘îl. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dârü Hicr, 1998.
• İbn Tağrîberdî, Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kāhire. nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Zâfir, ‘Alî. Ahbâru’d-düveli’l-munkatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. ‘Abdillâh. Kenzü’d-dürer ve cami‘u’l-ğurer. thk. Salâhaddîn el-Müneccid. Kahire: y.y., 1961.
• İbnü’l-Cevzî, ‘Abdurrahmân b. ‘Alî. el-Muntazam fî tarîhî’l-mülûki ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafâ Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Marife, 2013.
• İbnü’t-Tıktakâ, Muhammed b. ‘Alî. Kitâbü’l-fahrî. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• Jiwa, Shainool. The Baghdad Manifesto (402/1011): A Re-Examination of Fatimid-Abbasid Rivalry. London: I.B. Tauris & Co., 2018.
• Jiwa, Shainool. The Founder of Cairo The Fatimid Imam-Caliph al-Mu’izz and his Era (Uyûnü’l-Ahbâr adlı eserin Muʿizz ile ilgili kısmının İngilizceye Tercümesi). London: I.B. Tauris & Co., 2013.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Mecâlis ve’l-müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî vd. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996. Kummî, Sa‘d b. ‘Abdullâh. Kitâbü’l-makâlât ve’l-firak. nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahrân: Matbaatu Haydarî, 1321.
• Lewis, Bernard. The Origins of Ismâ’ilism: A Study of the Historical Backround of the Fatimid Caliphate. Cambridge: W. Heffer&Sons, 1940.
• Makdîsî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîh. thk. Cleament Huart. Paris: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1899.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-âsâr. thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1998.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-mukaffâ’ el-kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Mes‘ûdî, Alî b. el-Hüseyn. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullâh İsmâîl es-Sâvî. Kahire: Mektebetü’ş-Şarki’l-İslâmî, 1938.
• Nakra, Tihâmî - Uveys Abdülhalîm. “Mukaddime”. Ahbâru Mülûki Benî ʿUbeyd ve sîretühüm. mlf. Ebû Abdillâh Muhammed İbn Sanhâcî. Kahire: Dârü Sahve, 1981.
• Nicholson, Reynold Alleyne. A Literary History of the Arabs. New York: Cornell University Library, 1907.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Abdülmecîd et-Tarhînî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Onat, Hasan. “İsmâil b. Ca‘fer es-Sâdık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/91-92. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa - eş-Şek‘a, Mustafa Muhammed. “İsmâiliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/128-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Quatremére, Etienne-Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/3 (1837).
• Quatremére, Etienne-Marc. “Sur La Dynastie Des Khalifes Fatimides”. Journal Asıatıque 3/2 (1836).
• Seyyid, Eymen Fuâd. ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr tefsîrun cedîd. Kahire: Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1992.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2001.
• Tan, Muzaffer. “Erken Dönem İsmaililik ve Temel Görüşleri”. Ekev Akademi Dergisi 39 (2009).
• Tan, Muzaffer. Haşşâşîliğin Tarihsel Arka Planı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınevi, 2017.
• Ukbe, İbn Müdevvir. “Tahkîkü’n-Nesebi’l-Fâtımiyyîn Beyne’l-Müeyyedîn ve’l-Münkerîn”. Mecelletü Medârâti Târihiyye 1/3 (2019), 481-503.
• Üveys, Abdülhalîm. Kaziyyetü nesebi’l-Fâtımiyyîn. Kahire: Dârü’s-sahve, 1985.
• Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Dieterich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
• Zahîr, İhsân İlhâ. el-İsmâîliyye târîh ve akâid. Lahor: İdâretü Tercümâni’s-Sünne, 1987. Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. İbrâhîm ez-Zîbek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.