Bu çalışma aynı konudaki içtihadın bir mezhep içindeki değişimini ifade eden içtihattan dönme olgusunu Hanefî mezhebi bağlamında ve İmam Muhammed (öl. 189/805) özelinde ele almaktadır. Araştırma, İmam Muhammed’in önceki görüşlerini gözden geçirerek yaptığı değişimleri inceleyip, bu revizyonların Hanefî ekolü içerisindeki metodolojik ve usûl temelli olgunluğu nasıl ortaya koyduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. İki kısımdan oluşan makalenin ilk bölümünde içtihattan dönme olgusu öncelikle bir kavram olarak ele alınmış, bu hususun usûlî bakımdan nasıl temellendirileceği üzerine yoğunlaşılmış ve nihayet içtihadın değişimine götüren etkenler üzerinde durulmuştur. Ayrıca çalışmanın bu bölümünde İmam Muhammed’in mezhep içindeki yeri ve öneminin yanı sıra mezhebin teşekkülündeki rolüne de temas edilmiştir. Yeri, önemi ve mezhebin teşekkülündeki rolü bakımından oldukça mühim ve incelemeyi hak eden başka imamlar da bulunmakla birlikte çalışmada özellikle İmam Muhammed’in tercih edilip meselenin onunla sınırlandırılmasının bazı ikna edici sebepleri bulunmaktadır. Fıkhî meziyetleri sebebiyle Ebû Hanîfe (öl. 150/767) sonrasında mezhebin otorite iki imamından biri olarak kabul edilmesi, Hanefîliğin tedvini ve dolayısıyla günümüze ulaşmasındaki kritik rolü ve nihayet kadılık görevinde bulunarak sadece bir hukuk teorisyeni değil aynı zamanda yürütücüsü de olması başlıca sebepler arasında zikredilebilir. Bu özelliklerden bir veya ikisi ile başka imamlar da tavsif edilebilirken aynı anda üçüne birden sahip olan tek kişinin İmam Muhammed olması bu mesele özelinde ona olan akademik ilgi ve merakımızı daha da artırmıştır. Makalenin daha ziyade tatbikî esas alan ikinci kısmında İmam Muhammed’in içtihadından dönüş yaptığı yerlerin tespiti yapılmaktadır. Bunun için Hanefî mezhebini temsil kabiliyeti yüksek olan eserler arasından Serahsî’nin (öl. 483/1090) el-Mebsût’u, Kâsânî’nin (öl. 587/1191) Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿi ve Merğînânî’nin (öl. 593/1197) el-Hidâye’si esas alınmıştır. İmam Muhammed’in içtihattan rücû ettiği yerlerin belirlenmesinde mümkün mertebe istikrâî yönteme riayet edilmeye çalışılmış, ulaşılan sonuçlar delilin değişmesi, vâkıanın farklılaşması, içtihadî perspektifin genişlemesi vb. zâviyelerden tahlil edilmiştir. Netice itibariyle içtihattan dönme olgusunun Hanefîlerde bir tutarsızlık veya kuralsızlık olarak nitelenemeyeceği kanaatine varılmıştır. Dahası ilgili tespit ve tahliller dikkatlice incelendiğinde içtihattan dönme şeklindeki değişimde istihsan, örf ve makâsıdü’ş-şerîa gibi usûlî enstrümanların her daim dikkate alındığı görülecek ve mezhebin zamana ve zemine göre nas-olgu dengesinin yeniden kurulma ihtiyacını karakteristik yapısını teşkil eden usûlî ilkelerinde herhangi bir değişikliğe gitmeyi gerektirmeden giderebilecek bir mürûnete sahip olduğuna şahit olunacaktır. Nas-olgu dengesinin yeniden kurulması ve üzerine düşünülmesine günümüzde daha fazla ihtiyaç olduğu açıktır. Haliyle gerek bu çalışma gerekse diğer mezhepler özelinde yapılacak benzeri çalışmaları gittikçe önem kazanmaktadır.
İslam Hukuku İçtihattan Dönme Hanefi Mezhebi İmam Muhammed İstihsan
This scholarly article explores the phenomenon of juristic reversal (rujūʿ ʿan al-ijtihād) within a single school of Islamic law, with particular focus on the Ḥanafī madhhab and the prominent jurist Imām Muḥammad ibn al-Ḥasan al-Shaybānī (d. 189/805). The study aims to explore the features of the evolution of juristic reasoning in Imam Muhammad’s thought by analyzing the instances in which he revised his earlier opinions, thereby demonstrating the methodological and usul-based maturity such revisions reveal within the Hanafi school. The study is structured in two main sections. The first offers a conceptual and theoretical analysis of juristic reversal, assessing its legitimacy from a legal-epistemological perspective and identifying key factors that lead to the evolution or modification of a scholar’s ijtihād. It also investigates the authoritative status of Imām Muḥammad within the Ḥanafī tradition, emphasizing his pivotal role in codifying and disseminating the school’s legal doctrine. While many jurists have demonstrated development or refinement in their legal reasoning, Imām Muḥammad stands out due to three defining features: his recognition as one of Abū Ḥanīfa’s (d. 150/767)) two foremost disciples; his central role in formalizing Ḥanafī jurisprudence; and his judicial experience, which enabled him to implement legal theory in real-world contexts. These combined qualifications render him a model figure through whom the phenomenon of juristic reversal can be explored in both depth and scope. The second section adopts an empirical approach, presenting selected examples where Imām Muḥammad demonstrably revised his earlier legal positions. The analysis draws primarily on authoritative Ḥanafī sources—namely al-Sarakhsī’s (d. 483/1090) al-Mabsūṭ, al-Kāsānī’s (d. 587/1191) Badāʾiʿ al-Ṣanāʾiʿ, and al-Marghīnānī’s (d. 593/1197) al-Hidāya—chosen for their doctrinal reliability and representative status within the madhhab. The study follows an inductive method, tracing the rationales behind these reversals, whether prompted by new textual evidence, shifting socio-legal contexts, or refined interpretative insight. Rather than indicating any flaw or hesitation in reasoning, these reversals are expressions of higher juristic principles such as istiḥsān (juristic preference), ʿurf (custom), and maqāṣid al-sharīʿa (legal objectives). In conclusion, the Ḥanafī school thus demonstrates a purposeful flexibility that reconciles textual fidelity with contextual responsiveness. In light of ongoing transformations and emerging challenges, this dynamic juristic legacy offers a compelling model for reengagement—affirming the continued relevance and vitality of classical legal methodology in addressing modern realities, legal transformations, and evolving societal norms.
Islamic Law Juristic Reversal Hanafi School Imam Muhammad Istihsan
يتناول هذا البحث ظاهرة الرجوع عن الاجتهاد داخل المذهب الواحد، وذلك في سياق المذهب الحنفي، مع تركيز خاص على شخصية الإمام محمد بن الحسن الشيباني (ت. 189/805). ويهدف البحث إلى استكشاف ملامح تطوّر النظر الاجتهادي عند الإمام محمد، من خلال تحليل مواقفه التي رجع فيها عن اجتهاده السابق، وبيان ما تعكسه من نضجٍ منهجيٍّ وأصوليٍّ في المدرسة الحنفية. وقد قُسّمت الدراسة إلى قسمين رئيسين؛ خُصص القسم الأول لمعالجة هذا المفهوم بوصفه مصطلحًا فقهيًّا، حيث تم تحليل الأساس الأصولي الذي يمكن بناء الظاهرة عليه، وبيان العوامل التي قد تدفع المجتهد إلى العدول عن اجتهاده السابق، مثل تبدّل الدليل، أو تغيّر الواقع، أو تطوّر النظر الفقهي. كما تضمّن هذا القسم دراسة لمكانة الإمام محمد داخل المذهب، وبيان دوره الجوهري في نشأة المذهب وتشكّله. وعلى الرغم من وجود أئمة آخرين يُعدّون جديرين بالتناول والدراسة، فقد اختير الإمام محمد على وجه الخصوص لأسباب علمية مقنعة، من أهمها: كونه أحد الإمامين المرجعيين بعد أبي حنيفة (ت. 150/767)، ودوره المركزي في تدوين الفقه الحنفي وإيصاله إلى من بعده، بالإضافة إلى اشتغاله بالقضاء، مما جعله ليس مجرد منظّر فقهي، بل ممّن مارس التطبيق العملي للأحكام. وقد يشترك غيره من الأئمة في واحدة أو اثنتين من هذه الصفات، غير أنّ اجتماعها جميعًا في شخصه يجعله نموذجًا فريدًا، ويُفسّر ازدياد الاهتمام العلمي به عند تناول هذه المسألة. أما القسم الثاني، وهو الجانب التطبيقي من الدراسة، فقد خُصّص لرصد المواضع التي رجع فيها الإمام محمد عن اجتهاده السابق، وذلك بالاعتماد على مصادر حنفية تمثيلية ذات موثوقية عالية، مثل: المبسوط للسّرَخسي (ت. 483/1090)، وبدائع الصنائع للكاساني (ت. 587/1191)، والهداية للمرغيناني (ت. 593/1197). وقد التزمت الدراسة بالمنهج الاستقرائي قدر الإمكان في تتبّع المواطن التي وقع فيها الرجوع، مع تحليلها من خلال زوايا مختلفة كاختلاف الدليل، وتغيّر الواقعة، واتساع النظر الاجتهادي. وخلصت الدراسة إلى أنّ ظاهرة الرجوع عن الاجتهاد لا تعبّر عن خلل منهجي أو تناقض داخلي في المذهب، بل إنها تعبّر عن تفعيل واعٍ لآليات أصولية معتبرة، كقاعدة الاستحسان، وحجية العرف، ومقاصد الشريعة. وتُظهر هذه الظاهرة مرونة منضبطة في المذهب تُمكّنه من إعادة ضبط التوازن بين النص والواقع دون الحاجة إلى تعديل في بنيته الأصولية. ومن الواضح أنّ الحاجة إلى هذا التوازن تزداد في عصرنا الراهن، الأمر الذي يجعل من هذه الظاهرة ميدانًا متجددًا يستحق المزيد من الدراسة، سواء في المذهب الحنفي أو في غيره من المذاهب الأخرى.
الفقه الإسلامي الرجوع عن الاجتهاد المذهب الحنفي الإمام محمد الاستحسان
| Birincil Dil | Arapça |
|---|---|
| Konular | İslam Hukuku |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Gönderilme Tarihi | 15 Temmuz 2025 |
| Kabul Tarihi | 30 Kasım 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Aralık 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 29 Sayı: 2 |
Cumhuriyet İlahiyat Dergisi Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı (CC BY NC) ile lisanslanmıştır.