Siyasi Söylem ve Mezhepsel Kimlik: Sünnet Kavramının Ehl-i Sünnet’e Dönüşüm Süreci

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 3, 222 - 238, 15.12.2025

Sema Korucu Güven

https://doi.org/10.18505/cuid.1744283

Öz

Bu çalışma, erken dönem İslâm düşünce tarihinde Sünnet kavramının, Hz. Peygamber’in pratiklerini ifade eden normatif bir çerçeveden, siyasî ve itikadî tartışmalar neticesinde Ehl-i Sünnet adıyla anılan kolektif bir mezhebî kimliğe dönüşüm sürecini tarihsel ve kavramsal bir perspektifle analiz etmektedir. Araştırma, Hicrî ilk üç asırda Emevî ve erken Abbâsî siyasetinde sünnetin meşruiyet aracı olarak nasıl araçsallaştırıldığını, bid’at ve cemaat kavramlarıyla eklemlenerek ideolojik bir söylem ürettiğini ve bu söylemin hadis musannefâtı üzerinden kurumsallaşma mekanizmalarını analiz etmektedir. Çalışmanın önemi, dinî bir kavramın siyasî, sosyal ve teolojik baskılar yoluyla toplumsal aidiyet belirleyen bir üst kimliğe evrilmesini ortaya koyarak İslam düşüncesinde kavramların tarihsel dönüşüm kapasitesine ışık tutmasıdır. Bu makalenin temel amacı, sünnetin bir kimlik inşasına dönüşmesinde siyasî otoritenin, ulemanın ve toplumsal muhalefetin rollerini somut verilerle ortaya koymak; Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat terkibinin ortaya çıkışına zemin hazırlayan tarihsel-entelektüel arka planı aydınlatmak ve siyasî-ilmî dinamikleri çok katmanlı bir perspektifle irdelemektir. Bu hedefe ulaşmak için nitel araştırma yöntemleri kapsamında tarihsel-kavramsal analiz benimsenmiş; erken dönem hadis koleksiyonları, fırak ve kelâm literatürü ile modern akademik araştırmalar mukayeseli olarak incelenmiştir. Araştırma sonucunda ulaşılan temel bulgulardan ilki Sünnet kavramının, Muâviye döneminde siyasî muhalefetin “bid’at” ile itham edilerek tecrit edilmesi ve merkezî otoriteye itaati/cemâat olmayı teşvik etme retoriğinin merkezine yerleşmesidir. İkinci olarak Ömer b. Abdülazîz’in hadisleri devlet eliyle tedvin etme projesinin sünnetin resmî bir referans kaynağı olarak kurumsallaşmasında kritik bir eşik olmasıdır. Üçüncü olarak Abbâsîler dönemindeki Mihne tecrübesinin, Ahmed b. Hanbel’in şahsında somutlaşan bir direnişle, sünneti savunmayı itikadî bir duruşun ve kimliğin temeli hâline getirmesidir. Son olarak hicrî üçüncü asırda ehl-i hadisin kendilerini cemâat ile özdeşleştirmesi neticesinde Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat adı altında sistematik bir doktrin ve aidiyet çerçevesinin teşekkül etmesidir. Sonuç olarak, sünnetin anlam haritası, sadece teolojik bir zorunluluktan değil, aynı zamanda siyasî meşruiyet mücadelesi ve kimlik inşası süreçlerinin bir ürünü olarak şekillenmiştir. Bu açıdan çalışma, dinî kavramların iktidar söylemleriyle yeniden şekillenmesine dair disiplinlerarası bir model sunması açısından metodolojik bir katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Sünnet , Ehl-i Sünnet , Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat , Siyaset

Political Discourse and Sectarian Identity: The Transformation Process of the Concept of Sunna into Ahl al-Sunna

Öz

This study examines the evolution of the concept of Sunna in the early history of Islamic thought, tracing its transformation from a normative framework representing the practices of the Prophet Ḥażrat Muḥammad to a collective sectarian identity known as Ahl al-Sunna. This transformation is analyzed from a historical and conceptual perspective, considering the impact of political and doctrinal debates. This research explores how the Sunna was utilized as a tool of legitimacy in Umayyad and early ʿAbbāsid politics during the first three centuries of the Hijri calendar, how it generated an ideological discourse through its association with the concepts of bid’a and jamāʿa, and how this discourse became institutionalized through the hadith muṣannafāt. The significance of this study lies in its illumination of the capacity for historical transformation within Islamic thought, demonstrating how a religious concept evolved into a superordinate identity that defined social belonging under political, social, and theological pressure. The primary objective of this article is to elucidate the roles of political authority, the ulema, and social opposition in the transformation of the Sunna into an identity-building force, using concrete data. It aims to shed light on the historical and intellectual background that facilitated the emergence of the Ahl al-Sunna wa al-Jamāʿa composition and examine the political-scientific dynamics from a multi-layered perspective. To achieve this goal, a historical-conceptual analysis was employed within the framework of qualitative research methods, and early hadith collections, firaq, and kalam literature, and modern academic studies were examined comparatively. The primary findings of this research indicate that during the Muʿāwiya period, the concept of Sunna became pivotal in the rhetoric used to isolate political opposition by labeling it as bid’a and promoting obedience to the central authority or community. Second, ‘Umar b. Abd al-’Abd al-’Aziz’s initiative to compile hadiths through state-sponsored efforts represented a significant milestone in the institutionalization of the Sunna as an official reference source. Thirdly, the experience of the Mihna during the ʿAbbāsid period, particularly as embodied by Aḥmad b. Ḥanbal, established the defense of the Sunna as the foundation of a doctrinal stance and identity. Finally, in the third century AH, the ahl al-ḥadīth identified themselves with the jamāʿa, leading to the development of a systematic doctrine and framework of belonging under the designation Ahl al-Sunna wa al-Jamāʿa. In conclusion, the semantic framework of the Sunna was influenced not only by theological imperatives but also by the dynamics of political legitimacy struggles and identity formation. From this perspective, this study offers a methodological contribution by presenting an interdisciplinary model that elucidates how religious concepts are transformed through discourses of power.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Sunna , Ahl al-Sunna , Ahl al-Sunna wa al-Jamāʿa , Politics

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan. İslâm’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. trans. Saim Yeprem. Istanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Abdullah b. Abd al-Hakam. Sīrat al-ʿUmar b. ‘Abd al-ʿAbd al-ʿAzīz. ed. Aḥmad Ubayd, Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1984/1404.
• Abū Dāwūd, Sulaymān b. al-Ashʿath b. Ishāq al-Sidjistānī. Sunan al-Abī Dāwūd, Riyadh: Dār al-Salām, 1999/1420.
• Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. ʿAbd al-Ḥakam. Sīrat ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz. ed. Aḥmad ʿUbayd. Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1984/1404.
• Abū Zahw, Muḥammad Muḥammad. al-Ḥadīth wa al-muḥaddithūn. s.l.: Riʾāsat al-ʿĀmma li-Idārāt al-Buḥūth, 1404/1984.
• ʿAjāj al-Khaṭīb, Muḥammad. al-Sunna qabl al-tadwīn. Cairo: Maktabat Wahba, 1408/1988.
• Ashʿarī, Abū al-Hasan ‘Alī b. Ismā’īl. al-Ibāna ʿan uṣūl al-diyāna. Beirut: Dār Ibn Zaydūn, n.d. Baghdādī, Abū Manṣūr ʿAbd al-Qāhir b. Ṭāhir, al-Farq bayn al-firaq. trans. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Balādhurī, Abū al-Hasan Aḥmad b. Yaḥyā. Ansāb al-ashrāf. ed. Riyāḍ Ziriklī - Suhayl Zakkār, Beirut: Dār al-Fikr, 1417/1996.
• Bukhārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Ismāʿīl. Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. Damascus: Dār Ibn Kathīr, 1423/2002.
• Çelebi, İlyas. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/153-154. Istanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dadan, Ali. “İslâm Toplumundaki İlk Sivil Direniş Hareketlerinden Hucr b. Adî Hareketi ve Toplumsal Etkileri”. İSTEM 3/5 (2005), 203-21.
• Dalkıran, Sayın. “Yetmiş-Üç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri”. EKEV Akademi Dergisi 1/1 (1997), 97–116.
• Dārimī, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. ʿAbd al-Raḥmān. Musnad al-Dārimī. ed. Ḥusayn Salīm Asad al-Dārānī. 4 Vol., Riyadh: Dār al-Mughnī, 1421/2000.
• Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad. Siyar aʿlām al-nubalāʾ. ed. Shuʿayb al-Arnāʾūṭ. 29 Vol. Beirut: Muʾassasat al-Risāla, 1403/1983.
• Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad. Tārīkh al-Islām. thk. ed. ʿUmar ʿAbd al-Salām Tadmurī. 52 Vol. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʿArabī, 1410/1990.
• Eren, Abdullah. İftirak Hadislerinin Tahric, Tahkik ve Yorumu. Bursa: Uludağ University, Institute of Social Sciences, Master’s Thesis, 1998.
• Eren, Muhammet Emin. Fırkalaşma Olgusu Bağlamında 73 Fırka Rivayetleri. Ankara: Ankara University, Institute of Social Sciences, PhD Thesis, 2014.
• Esen, Muammer. Ehl-i Sünnet Kavramının Oluşum ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Geçit, Mehmet Salih. Ehl-i Sünnet Siyasal Düşüncesinin Oluşumu: Ashâbu’l-Hadis Örneği. Izmir: Tibyan Yayınları, 2015.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147–160.
• Gömbeyaz, Melek Yılmaz. Ziyad b. Ebih (Hayatı - Şahsiyeti. Devlet Adamlığı). Ankara: Fecr, 2021.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Ibn ʿAbd al-Barr, Abū ‘Umar Jamāl al-Dīn Yūsuf b. ʿAbd Allāh. al-Intiqāʾ fī faḍāʾil al-thalāthat al-aʾimmat al-fuqahāʾ. Beirut: Dār al-Bashāʾir al-Islāmiyya, 1417/1997.
• Ibn ʿAbd al-Barr, Abū ‘Umar Jamāl al-Dīn Yūsuf b. ʿAbd Allāh. Jāmiʿ bayān al-ʿilm wa faḍlih. 2 Vol. Dammām: Dār Ibn al-Jawzī, 1435.
• Ibn Abdirabbih, Abū ‘Umar Shihāb al-Dīn Aḥmad b. Muḥammad . al-ʿIqd al-farīd. ed. Aḥmad Amīn. 7 Vol. Cairo: Maṭbaʿat Lajnat al-Taʾlīf wa al-Tarjama wa al-Nashr, 1971/1391.
• Ibn Abī Yaʿlā, Abū al-Husayn Muḥammad b. Muḥammad al-Baghdādī. Ṭabaqāt al-Ḥanābila. ed. Muḥammad Ḥāmid al-Fiqī. 2 Vol. Cairo: Maṭbaʿat al-Sunna al-Muḥammadiyya, n.d.
• Ibn al-Athīr, ʿIzz al-Dīn Abū al-Hasan ʿAlī b. Muḥammad. al-Kāmil fī l-tārīkh. trans. Ahmet Ağırakça. 12 Vol. Istanbul: Bahar Yayınları, 1986.
• Ibn al-Athīr, ʿIzz al-Dīn Abū al-Hasan ʿAlī b. Muḥammad. al-Kāmil fī al-Tārīkh. trans. Ahmet Ağırakça et al. Istanbul: Bahar, 1986.
• Ibn al-Jawzī, Abū al-Faraj Jamāl al-Dīn ‘Abd al-Rahmān b. ‘Alī. Kitāb al-mawḍūʿāt. ed. ʿAbd al-Raḥmān Muḥammad ʿUthmān. 3 Vol. Medina: al-Maktaba al-Salafiyya, 1966/1386.
• Ibn al-Jawzī, Abū al-Faraj Jamāl al-Dīn ‘Abd al-Rahmān b. ‘Alī. Sīrat al-Manāqib al-ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1984.
• Ibn al-Jawzī, Abū l-Faraj Jamāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān b. ʿAlī. Sīrat wa-manāqib ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz al-Khalīfati al-zāhid. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1984.
• Ibn ʿAsākir, Abū al-Qāsim ‘Alī b. al-Ḥasan. Tārīkh Madīnat Dimashq. ed. Muḥibb al-Dīn Abī Saʿīd ʿUmar b. Gharāma al-ʿAmrawī. 80 Vol. Beirut: Dār al-Fikr, 1995/1415.
• Ibn Ḥajar, Abū al-Faḍl Shihāb al-Dīn Aḥmad b. ‘Alī b. Muḥammad al-ʿAsqalānī. Fatḥ al-bārī bi-sharḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. ed. Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāqī. 13 Vol. Cairo: al-Maṭbaʿa al-Salafiyya, n.d.
• Ibn Kathīr, Abū al-Fidā’ ʿImād al-Dīn Ismāʿīl b. Shihāb al-Dīn. al-Bidāya wa al-nihāya. 15 Vol. Beirut: Maktabat al-Maʿārif, 1412/1991.
• Ibn Khaldūn, Abū Zayd Waliyyüddīn ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad. Muqaddima. trans. Halil Kendir. 2 Vol. Ankara: İmaj, 2004.
• Ibn Mājah, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Yazīd al-Ḳazwīnī. Sunan Ibn Mājah. ed. Muḥammad Fuʾād ʿAbd al-Bāqī. 2 Vol. s.l.: Dār Iḥyāʾ al-Kutub al-ʿArabiyya, n.d.
• Ibn Manẓūr, Abū al-Faḍl Jamāl al-Dīn Muḥammad b. Mukarram. Lisān al-ʿArab. 15 Vol. Beirut: Dār Ṣādir, 1993.
• Ibn Qudāma, Abū Muḥammad Muvaffaq al-Dīn ʿAbd Allāh b. Aḥmad. Dhamm al-taʾwīl. Alexandria: Dār al-Baṣīra, 2002.
• Ibn Qutayba, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. Muslim. al-Imāma wa al-Siyāsa. Bayrût: Dâru al-Adwâ, 1990/1410.
• Ibn Qutayba, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. Muslim. Taʾwīl mukhtalif al-ḥadīth. trans. M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Ibn Qutayba, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh b. Muslim. ʿUyūn al-akhbār. 4 Vol. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya, 1406/1986.
• Ibn Saʿd, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Saʿd b. Manīʿ al-Kātib. Kitāb al-Ṭabaqāt al-kabīr. ed. ʿAlī Muḥammad ʿUmar. 11 Vol. Cairo: Maktabat al-Khānjī, 1421/2001.
• Kattānī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Jaʿfar. al-Risāla al-mustaṭrafa. trans. Yusuf Özbek. Istanbul: İz Publishing, 1994.
• Kaya, İrfan. “Deneyim-Sünnet İlişkisi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 8/2 (Aralık2023), 181-204. https://doi.org/10.20486/imad.1367809.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife 5/3 (2005), 25–45.
• Khalīfah b. Hayyāt. al-Taʾrīkh. trans. Ömer Sabuncu-Mahmut Sabuncu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Khaṭīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad b. ʿAlī. Taqyīd al-ʿilm, ed. Yūsuf al-ʿIsh. s.l.: Dār Iḥyāʾ al-Sunna al-Nabawiyya, 1974.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları: Ashab-ı Hadis’e Göre Allah’ın Ṣıfatları Meselesi. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. Selefîliğin Fikrî Arka Planı: İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: OTTO Yayınları, 2017.
• Lālikāʾī, Abū l-Qāsim Hibat Allāh b. al-Ḥasan b. Manṣūr al-Ṭabarī. Sharḥ uṣūl iʿtiqād ahl al-Sunna wa al-jamāʿa min al-kitāb wa al-Sunna wa ijmāʿ al-ṣaḥāba wa al-tābiʿīn min baʿḍihim. Cairo: Maktabat al-Islāmiyya, 1431/2010.
• Muslim, Abū al-Husayn Muslim b. al-Hajjāj b. Muslim. Ṣaḥīḥ Muslim. ed. Naẓr b. Muḥammad al-Firyābī. 2 Vol. s.l.: Dār Ṭayba, 1427/2006.
• Nasāʾī, Abū ʿAbd Rahmān AḥmAḥmad b.u’ayb b. ‘Alī. Sunan al-Nasāʾī. ed. Rāʾid b. Ṣabrī. Riyadh: Dār al-Ḥaḍāra li Nashr wa al-Tawzīʿ, 1436/2015.
• Özbek, Ömer Faruk. Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin Hadisçiliği ve es-Sünne Adlı Eserindeki Metodu. Sivas: Sivas Cumhuriyet University, Institute of Social Sciences, Master’s Thesis, 2020.
• Özkan, Mustafa. Emevîler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. Istanbul: Nun Yayınları, 1996.
• Özsoy, Ömer. Sünnetullah: Bir Kurʾan İfadesinin Kavramlaşması. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Qaraḍāwī, Yūsuf. Sünneti Anlamada Yöntem. trans. Bünyamin Erul. Istanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
• Suyūṭī, Abū al-Faḍl Jalāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān b. Abī Bakr. Tārīkh al-khulafāʾ. trans. Abdullah Gündüz. Istanbul: Asalet Yayınları, 2019.
• Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr. Tārīkh al-Ṭabarī. ed. Muḥammad Abū al-Fadl Ibrahim. 11 Vol. s.l.: Dār al-Maʿārif, 1387/1967.
• Tirmidhī, Abū ʿĪsā Muḥammad b. ʿĪsā. Jāmiʿ al-Tirmidhī. s.l.: al-Awqāf al-Suʿūdiyya, 1421/2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Bidʿa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/501-505. Istanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/525–530. Istanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yiğit, İsmail. “Ömer b. Abdülazîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/54. Istanbul: TDV Yayınları, 2007.