The Structure of Lughz and Muʿammā in Arabic Poetry: A Theoretical Overview on Ibn al-Fāriḍ’s Dīwān

Yıl 2018, , 939 - 967, 15.12.2018

Murat Tala

https://doi.org/10.18505/cuid.441215

Öz

The tradition of Lughz and muʿammā in Arab poetry has an important place. Ibn al-Fāriḍ (d. 632/1235) is a divine love poet that lived in the Ayyubids period. He is an important point in the process of change and transformation of Arabic poetry language. This research aims to carry out a theoretical and anecdotal examination of the Lughzes in Ibn al-Fāriḍ’s Dīwān. The work explains, firstly, the concept of Lughz in terms of conceptual content and theoretical structure and summarizes its own method to be applied in solving and evaluating Lughzes in ten articles. The paper indicates whether the Lughzes in Dīwānhave a theoretical structure or not. In this context, it distinguishes the Lughzes from the number of layers, simple and compound structure maintenance. It examines the theoretical and functional contributions of the tahsīl, takmīl, tashīland tazyīlmethods, the stages of the establishment and the solution of the Lughzes.

Abstract: Abū Hafs Sharafuddīn Omar b. Ali al-Hamavī al-Mısrī (d. 632/1235) known as the king of lovers, and called Ibn al-Fārid, is a divine love poet that lived in Egypt during the Ayyubids period (1171-1462). He is an important figure in the process of change and transformation of poetry language in Arabic literature. The lughz and muʿammā (enigma, enigmetic speech, allusion, inversion riddle, poetry puzzle, synecdoche and metaphoric language) means a word pointing to a name or something by symbol and sign. Numerous books have been written about lughzes. These include Arabic poetry, Persian poetry, Classical Turkish poetry, Arabic grammar, Islamic law, hadith, mathematics and inheritance law. The lughz and muʿammā have some linguistic features related to phonetics, statistical linguistics, morphology, lexicology, grammar, syntax, semantics and prosody. This tradition has an important place in Arabic poetry. The research aims to carry out a theoretical and anecdotal examination of the lughzes and muʿammās in Ibn al-Fārız’s Dīwān. The paper explains, firstly, the concept of lughz in terms of conceptual content and theoretical structure. The article summarizes its own method to be applied in analyzing and evaluating lughzes within ten items. The research examines the series of lughzes in Dīwānand divides them into parts according to the original question in the riddles. This work examines the secondary lughzes given in the details of poems in solution parts. The paper indicates whether the lughzes in Dīwānhave a theoretical structure or not. In this context, the research examines lughzes in terms of language and structure, especially in terms of the processes of establishment and solution. This paper categorizes the lughzes according to the number of layers and to whether they have a simple or compound structure. This paper examines the theoretical and functional contributions of the amal al-tahsīlī, amal al-takmīlī, amal al-tashīlī and amal al-tazyīlī methods in the stages of the establishment and the solution of the lughzes. The work applies the theoretical perspectives of these methods to each lughz. The research also examines the contribution of these four methods to the lughzes.

There are many lughzes in Ibn al-Fārid’s poems. In Ibn al-Fārid’s Dīwān, in general, fifty-four things are asked. Fifty-one of them are words. Three of them are verbs. One of the verbs is in the order structure and two in the past tense. His lughzes have a theoretical and methodical structure. In terms of organizational structure, lughzes are generally multi-layered, intricate, compound and integrated. Composite lughzes are multi-layered, simple poems are single-layered. Approximately twenty words are asked in the lughzes. These words are always in the first layer of lughz, whether simple or compound. Thirty-seven words in the lughz are secondary lughz with an auxiliary and complementary nature. They are located between the second and sixth layers. Seventeen of the lughzes asked in the auxiliary nature are located in the second layer, thirteen in the third layer, five in the fourth layer, one in the fifth layer and one in the sixth layer. One of the lughzes is six-layered, one of them are five-layered, four of them are four-layered, eight are three-layered, four are double-layered and three are single-layered. According to this, the majority of lughzes in Ibn al-Fārid’s poems are in the unified form and multilayered.

The lughzes are formed in terms of word, composition, phrase, grammar and meaning levels. The lughzes have both lexical and semantic characteristics. Ibn al-Fārid uses the configuration (amal al-tahsīlī), completion (amal al-takmīlī), facilitation (amal al-tashīlī) and addition (amal al-tazyīlī) methods to design the lughzes. The structure in the lughzes is shaped by these methods. The words in his lughzes constitute eleven categories, consisting of names, acts and noun verbs. The answers of the questions asked in the poems consist in general of prophet names, surah names, tribal names, administrator’s surnames, letters, cities, animals, food and drink names, attributes and actions. Verbs are in the past time or order form. Some of the lughzes in Ibn al-Fārid’s poems are built in an extraordinary style beyond being interesting. Not all the sentences used in couplets are part of the lughzes. These elements are mentioned in order to complete the lughzes in terms of rhythm and meaning. To be able to solve the lughzes of Ibn al-Fārid, one must be knowledgeable about the language and narrative features of Arabic and Islamic culture, as well as subjects such as the Quran, Sufism, abjad calculation, mathematics, geometry, geography, biology, botany and zoology. His poems contributes to the development and transformation of Arabic poetry.

Arap Şiirinde Lügaz ve Muʿammânın Yapısı: İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ına Teorik Bir Bakış

Öz

Arap şiirinde lügaz ve muʿammâ (bilmece şiir) geleneği önemli bir yere sahiptir. İbnü’l-Fârız (ö. 632/1235), Eyyûbîler döneminde yaşamış bir ilahî aşk şâiridir. O, Arap edebiyatında şiir dilinin değişim ve dönüşüm aşamasında önemli bir noktadır. Bu araştırma İbnü’l-Fârız’ınDîvân’ında geçen lügazler üzerine teorik ve açıklamalı bir inceleme yapmayı hedefler. Çalışma, öncelikle lügaz olgusunu kavramsal içerik ve teorik yapı bakımlarından açıklar ve lügazlerin çözüm ve değerlendirmesinde uygulayacağı kendi yöntemini on maddede özetler. Dîvân’daki lügazler serisini incelerken onları bilmece kurgusunda asıl sorulan isme göre kısımlara ayırır. Şiirlerin detaylarında verilen ikincil lügazleri çözüm kısımlarında inceler. Dîvân’daki lügazlerin teorik bir yapıya sahip olup olmadıklarına işaret eder. Bu bağlamda lügazleri dil ve yapı, özellikle de kuruluş ve çözüm aşamalarındaki işlemler açısından mercek altına alır. Lügazleri katman sayısı, basit ve bileşik yapı bakımlarından ayırır. Taḥsîl, tekmîl, teshîl ve tezyîl metotlarının, lügazlerin kuruluş ve çözümü aşamalarındaki teorik ve işlevsel katkılarını irdeler. Bu metotların kazandırdığı teorik perspektifi her lügaze uygular.

Özet: Ebû Hafs Şerafeddin Ömer b. Ali el-Hamevî el-Mısrî (ö. 632/1235) âşıkların sultanı olarak bilinir. Babasının mesleğinden dolayı İbnü’l-Fârız diye meşhur olur. O, Eyyûbiler döneminde (1171-1462) Mısır’da yaşayan bir ilahi aşk şairidir. İbnü’l-Fârız Arap edebiyatında şiir dilinin değişim ve dönüşüm aşamasında özellikle metafor ve mazmunlar açısından önemli bir kırılma noktası olarak bilinir. Geniş hacimli bir şiir divanına sahiptir. Dîvân’ındaki şiirler daha çok uzun kasidelerden oluşur. Bunlar arasında Naẓmu’s-sulûkve Ḫamriyyeoldukça meşhurdur. Lügaz ve muʿammâ terimleriyle, bir şeyin adına sembol ya da işaret yoluyla göndermede bulunmak anlamı kast edilir. Lügazlerin çözümü hakkında çok sayıda kitap yazılmıştır. Bu konuda ilk eseri Halîl b. Ahmed’in telif ettiği kaydedilir. Lügazler Arap şiiri, İran şiiri, Dîvân edebiyatı, Arap grameri, İslam hukuku, İslam miras hukuku, hadis, kırâat ve matematik gibi alanlarda yaygındır. Lügaz ve muʿammâlar bazı dilbilimsel özelliklere sahiptir. Söz konusu dilbilimsel nitelikler açıklanırken sesbilim, istatistik dilbilim, sözlükbilim, gramer, sözdizimi, anlambilim ve arûz gibi alanlara işaret edilir. Arap şiirinde lügaz ve muʿammâ geleneği önemli bir yere sahiptir. Arap edebiyatında lügaz ve muʿammâlar daha çok nazım yoluyla oluşturulur. Nesir yoluyla oluşturulanlar da vardır. Bu araştırma İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügaz ve muʿammâlar hakkında teorik ve uygulamalı bir çalışma yapmayı hedefler. Araştırma ilk olarak, lügaz ve muʿammâ terimlerini kavramsal içerik ve teorik yapı bakımlarından açıklar. Araştırma lügazlerin çözümü, tasnifi ve değerlendirmesinde uygulayacağı kendi metodunu on maddede özetler. Çalışma İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazler serisini inceler ve onları lügazlerde sorulan temel sorulara göre gruplara ayırır. Bu çalışma şiirin detaylarında verilen ikincil lügazleri çözüm kısmında inceler. Araştırma ayrıca İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazlerin teorik bir yapıya sahip olup olmadıklarını göstermeye çalışır. Araştırma bu bağlamda,  lügazleri dilsel özellikleri ve yapıları bakımlarından özellikle de kuruluş ve çözüm aşamalarındaki durumları açısından araştırır. Araştırma lügazleri birbirinden genel olarak katman sayılarına, basit ya da bileşik yapılarına göre ayırır. Bu araştırma amel-i tahsîlî, amel-i tekmîlî, amel-i teshîlî ve amel-i tezyîlî metotlarının teorik ve işlevsel yapılarını inceler. Ayrıca söz konusu metotların lügazlerin kuruluş ve çözüm aşamalarındaki durumlarını ortaya koymaya çalışır. Yine amel-i tahsîlî, amel-i tekmîlî, amel-i teshîlî ve amel-i tezyîlî metotları çerçevesinde kullanılan diğer yardımcı metotları ve uygulanma biçimlerini ayrı ayrı gösterir. Çalışma ayrıca bu temel ve yardımcı metotların sağladıkları teorik çerçeveyi her lügaze uygular. Yine araştırma, bu dört metodun lügazlerin kuruluşu ve çözümlerine sağlayacağı katkıları inceler.

İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki şiirlerde çok sayıda lügaz ve muʿammâ bulunur. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında bulunan lügazler çerçevesinde genel olarak elli dört şey sorulur. Sorulan şeylerden elli bir tanesi isimdir. Söz konusu lügazlerden üç tanesi ise fiil kalıbındadır. Fiillerden bir tanesi emir kalıbında, iki tanesi geçmiş zaman yapısındadır. İbnü’l-Fârız’ın lügazleri teorik ve metodik bir yapıya sahiptir. Yapıları bakımından lügazler, genel olarak, çok katmanlı, iç içe girişik, bileşik ve birbirine entegre olmuş vaziyettedir. Bileşik yapıdaki lügazler çok katmanlıdır. Basit yapıdaki lügazler ise tek katmanlıdır. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında  temel lügaz olarak yirmi kelime sorulur. Bu kelimeler, lügaz ister bileşik ister basit yapıda olsun her zaman lügazin birinci katmanında yer alırlar. Lügazlerde sorulan otuz sekiz kelime, ikincil lügazlerde yer alır. İkincil lügazler yardımcı ve tamamlayıcı niteliktedir. Yardımcı lügazler genel olarak ikinci ve altıncı katman arasında yer alırlar.  Yardımcı lügazlerden on yedi tanesi ikinci katmanda bulunur. On üç tanesi üçüncü katmanda yer alır. Beş tanesi dördüncü katmandadır. Bunlardan bir tanesi beşinci katmanda bulunur. Yine diğer bir tanesi de altıncı katmanda yer alır. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında tespit edilen, söz konusu yirmi temel lügazden bir tanesi altı katmanlıdır. Onlardan bir tanesi beş katmanlı, dört tanesi dört katmanlı, sekiz tanesi üç katmanlı, dört tanesi iki katmanlı ve üç tanesi tek katmanlıdır.

İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazler kelime, kompozisyon, ifade bakımlardan gramatik yapı ve anlam derecelerine göre oluşmuştur. The lughzes are formed in terms of word, composition, phrase, grammar and meaning levels.  İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki  lügazler hem sözcüksel hem de anlamsal bir özelliğe sahiptir. İbnü’l-Fârız lügaz örgüsünü oluştururken kuruluş (amel-i tahsîlî), tamamlama (amel-i teshîlî), kolaylaştırma (amel-i teshîlî ve ekleme-çıkartma (amel-i tezyîlî) metotlarını kullanır. Lügazlerin yapısı bu yöntemlerle şekillendirilmiştir. İbnü’l-Fârız’ınDîvân’ındaki lügazlerde kullanılan kelimeler on bir kategori oluşturur. Söz konusu kategoriler isimler, fiiller ve isim-fiillerden oluşur. Lügazlerde sorulan isimler genel olarak, Peygamber isimleri, sure isimleri, kabile isimleri, devlet yöneticilerinin soy isimleri, harf isimleri,  şehir isimleri, hayvan isimleri, yiyecek isimleri, içecek isimleri, eylem isimleri ve sıfatlardan oluşur. Lügazlerden sorulan fiiller geçmiz zaman ya da emir kalıbındadır.  İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazlerden bir tanesi ilginç olmanın ötesinde çok sıra dışı bir üslupla kurulmuştur. Şiirlerde kullanılan kelimelerin hepsi lügaz kurgusunun bir parçası değildir. Şiirlerde lügaz kurgusunun bir parçası olarak kullanılmayan kelimeler, lügazleri ahenk ve anlam açısından tamamlamak için zikredilmiştir. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki  lügazleri çözebilmek için dil, Arap dilinin doğal yapısı ve İslam kültürü hakkında özellikle de Kur’ân-ı Kerîm, tasavvuf, ebced hesabı, matematik, geometri, coğrafya, biyoloji, botanik ve zooloji hakkında bilgi sahibi olmak gerekir.

Anahtar Kelimeler

Arap şiiri, lügaz, İbnü’l-Fârız, Arap Dili ve Belagatı, muʿammâ

Kaynakça

• Ahmednegerî, Abdünnebî b. Abdürrasûl. Düstûru’l-ʿulemâ’ ev Câmiʿu’l-ʿulûm fî ıṣṭılâḥâti’l-funûn. Arapçaya trc. Hasan Hânî Fahs. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2000.
• Akkâvî, İnʿâm Fevvâl. el-Muʿcemu’l-mufaṣṣal fî ʿulûmi’l-belâġa, el-bedîʿ ve’l-beyân ve’l-meʿânî. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2006.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Îḍâḥu’l-meknûn fi’z-zeyl ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓünûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-türâsi’l-ʿarabî, ts.
• Bencheneb, M.. “Lughz”. The Encyclopedia of Islam. Ed. C. E. Bosworth - E. van Donzel – B. Lewis – Ch. Pellat. 5: 806-807. 11 Cilt. 2. Baskı. Leiden: Brill, 1986.
• Bûrînî, Bedruddîn el-Hasen b. Muhammed. Şerḥu Dîvâni İbni’l-Fârıḍ. Der. el-Fâḍıl Rüşeyd b. Ġâlib. Nşr. Muhammed Abdülkerîm en-Nemrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2003.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıḥâḥ Tâcu’l-lüga ve Sıḥâḥu’l-ʿArabiyye. Nşr. Ahmed Abdulgafûr ʿAttâr. 6 Cilt. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l- ʿilm li’l-melâyîn, 1990.
• C. E. Bosworth. “Muʿammâ”. The Encyclopedia of Islam. Ed. C. E. Bosworth - E. van Donzel – W. P. Heinrichs - Ch. Pellat. 7: 257-258. 2. Baskı. Leiden – Newyork: Brill, 1993.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Kuran-ı Kerîm Meâli. Haz. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. 12. Baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Muamma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Durmuş, İsmail. “Lugaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27: 221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Yaʿkûb. el-Ḳāmûsu’l-muḥîṭ. 8. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2005.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Amed b. el-Fâris b. Zekeriyyâ. Muʿcemu Meḳāyîsi’l-lüġa. Nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-cîl, ts.
• İbn Vehb el-Kâtib, Ebu’l-Hasan İshâk b. İbrahim b. Süleyman. el-Burhân fî vucûhi’l-beyân. Nşr. Hafnî Muhammed Şeref. Mektebetu’ş-şebâb, ts.
• İbnü’l-Esîr, Zıyâuddîn. el-Meselu’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. Nşr. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabâne. 4 Cilt. Kāhire: Dâru nehḍati Mısr, ts.
• İbnü’l-Fârıḍ, Ebû Hafs ʿUmer b. Ebi’l-Hasen el-Hamevî el-Mısrî. Dîvânu İbni’l-Fârıḍ. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İmîl Bedîʿ Yâkûb. el-Muʿcemü’l-mufaṣṣal fi’l-cumûʿ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2004.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe. Keşfü’ẓ-ẓünûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rıfat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-türâsi’l-ʿarabî, ts.
• Kannevcî, Sıddîk b. Hasan (Sıddîk Hasan Han). Ebcedü’l-ʿulûm el-veşyü’l-merḳūm fî beyâni aḥvâli’l-ʿulûm. 3 Cilt. Dımeşḳ: Vizâratu’s-seḳâfe ve’l-irşâdı’l-ḳavmî, 1978.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî. el-Külliyyât: Muʿcem fi’l-muṣṭalaḥât ve’l-fürûḳ el-lüġaviyye. Nşr. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. 2. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1998.
• Al-Maʿānî. “Tercumetu ve Maʿna Tāir fî Kāmus ʿArabī Türkī”. Erişim: 29 Eylül 2018. www.almaany.com/ar/dict/ar-tr/%D8%B7%D8%A7%D8%A6%D8%B1/?page=2
• Maṭlûb, Ahmed. Muʿcemu’l-muṣṭalaḥâtı’l-belâġıyye ve teṭavvurihâ. Beyrut: Mektebetu Lübnân nâşirûn, 2007.
• Memlûkî, Hasen b. Abdullah el-Ḥalebî es-Sûfî. Ḥallu Elġâzi İbni’l-Fârız. King Saud University, Makhtota Ş.M./817. nr. 1168: 1b-21a.
• Merâyâtî, Muhammed - Yahyâ Mîr ʿAlem - Ṭayyân, Muhammed Hassân. ʿİlmu’t-taʿmiye ve istiḫrâcu’l-muʿammâ ʿınde’l-ʿArab. 2 Cilt. Dımeşḳ: Mecmaʿi’l-lüġati’l-ʿarabiyye, 1987.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît. Nşr. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Nâbî, Yusuf. Nâbî Dîvânı. Nşr. Ali Fuat Bilkan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1997.
• Nâblusî, Abdülġanî b. İsmâil. Şerḥu Dîvâni İbni’l-Fârıḍ. Der. el-Fâḍıl Rüşeyd b. Ġâlib. Nşr. Muhammed Abdülkerîm en-Nemrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2003.
• Özdemir, Emin. Örnekli Açıklamalı Edebiyat Bilgileri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1990.
• Özdemir, Mehmet. “Dervîş Muhammed Şifâyî’nin Şerh-i Şebistân-i Hayâl’indeki Muʿammâ Çözüm Yöntemleri Üzerine Bir İnceleme”. Journal of History Culture and Art Research 6/2 (2017): 336-357.
• Tâhirü’l-Mevlevî. Edebiyat Lügatı. Nşr. Kemâl Edîb Küçükoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
• Tarlan, Ali Nihat. Divan Edebiyatında Muamma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayımları, 1936.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. Refîḳ el-ʿAcem - Ali Dehrûc v.dğr. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân nâşirûn, 1996.
• Tenûḫî, Muhammed - Esmer, Râcî. “el-Uhciyye”. el-Muʿcemu’l-mufaṣṣal fî ʿulûmi’l-lüġa: el-Elsuniyyât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2001.
• Toprak, M. Faruk. “Klasik Arap Şiirinde Luğaz”. NUSHA Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1/3 (2011): 97-110.
• Tûncî, Muhammed. el-Muʿcemu’l-mufaṣṣal fi’l-edeb. 2 Cilt. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1999.
• Uludağ, Süleyman. “İbnü’l-Fârız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 40-43. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Usta, İbrahim. “Arap Literatüründe ‘Lügaz’ Kültürü”. Doğu Araştırmaları 10/2 (2012): 159-170.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lügati. Nşr. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Zebîdî, Muhammed Murteḍa. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. Kontrol. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. Kuveyt: Matbaatu hukûmeti Kuveyt, 1975.
• Zemaḫşerî, Muhammed b. ʿUmer b. Ahmed. Esâsu’l-belâġa. Nşr. Muhammed Bâsil ʿUyûnu’s-sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1998.