The Journey of Woman Image with Faith From Past to Present:Freud, Jung and Fromm’s Projections Regarding Woman

Yıl 2019, , 1121 - 1141, 15.12.2019

Gülüşan Göcen

https://doi.org/10.18505/cuid.547743

Cited By: 1

Öz

The aim of this article is to reveal with an overall approach, how the
psycho-social background, starting from woman image in first periods and reach
modern day, is embraced by outstanding theorists of modern psychology, and also
how these collected works are reflected in their definitions of woman. If it is
considered that woman has been discussed with reflections against and not from
primary sources throughout history, it can be seen that the most essential
roots of woman narrations can be found in oral culture and the parts of written
texts are made over symbol, metaphor, proposition and story. However myths
(stories) that take place in oral and partly written culture about primitive
man, are sacred tales, they will also present data regarding human image.
Therefore with a limited effort of human being to understand the infinite, it
can be understood what human being think, feel and how they interpret rather
than gods/goddesses ontology. From this point of view, this article that
consists of two parts, first of all will mention especially about perception of
Goddess in those reflected to image of God, maintaining its efficiency in
conscious or unconscious as a system of symbols intrinsic to human nature and
cultural code background and then the woman image will be roughly discussed
with a descriptive style over the world of mythology, psychology and faith. In
the second part, it will be examined in detail how all the written and oral
information about understanding woman by modern anthropologists are interpreted
with the perspective of modern psychology specific to theorists such as Freud,
Jung and Fromm. Eventually, it will be emphasized that past and future are
integrated with information, experience and feelings with an active
relationship; perception and approach of woman have stayed up to date in time
continually; mythology, psychology and religion are important factors within
this matter.

Summary: Human being has also used
historical, temporal and spatial attributions for God. Infinite human being has
expressed their  thoughts about the
finite God by analogy. Despite the dominance of male gender in the images of
God in these analogies which are the products of human experience, female Gods
that is to say Goddesses are not few. The matter of how the image of goddess
come to the fore in a distinctly male-dominant society is a noteworthy matter.
The narration of Earth Mother over female symbol in myths in which the harmony
is constantly secured within the inner and exterior world  and mention about living in harmony with the
universe is an important data in order to understand female characteristics
attributed to God. Human being has also used historical, temporal and spatial
attributions for God. Infinite human being has expressed their  thoughts about the finite God by analogy.

The woman subject is influenced by transferred life experience within the
historical process, and it is an undeniable fact that ancient “woman
perception” has reflections to the present day. Within the history of humanity,
striking definitions about woman can be seen in sacred statements in symbol
language. Therefore, it is proper to examine primarily the image of sacred and
then examine female meaning that is charged on that image. The aim of this
study can be summed up with two themes: a) try to understand the general
framework of reflections of the present image of woman, style of narration and
comprehension in psychological, sociological, and religious terms by getting
help from myths which mention about ancient image of God, although there is
centuries old difference between those stories and us, b) reveal the image of
woman in Freud, Jung, and Fromm’s approach which establishes a bond between
mythology that is a system of symbols special to human nature and human
psychology and discuss this subject by using psychology of religion.

When reviewed ancient Far East and Middle East myths and also Ancient
Greek mythology, it can be seen that gods are not cloistered supernatural
beings who do not have abstract personalities and also do not lead a wholly
metaphysic life. The crucial issue here is; the reality that Gods and Goddesses
are shown as a model to both man and woman. Psychologists who examine religion
in terms of psychology state that first outcomes about the image of God come up
not with behavior but with emotion. The attributions of gender, related to the
emotion in question are cited during the transfer of those emotions as well.
Therefore; philosophers, culture and religion historians, theologians,
anthropologists, archaeologists, psychologists, and sociologists have
contributed to this transfer when they discuss the cult of God or Goddess
throughout the history. It is interesting that the usage of the term of God
maintains while the usage of the term of Goddess decreases.

Civilization historians claim that the appearance of divine religions
particularly quickens the course of transition from goddess to god. According
to them, during this period in which there is a transfer from polytheist image
of God to monotheist image of God, the quantitative change in the perception of
God comes with a qualitative change. According to Fromm, during this power
gathering period, there has been a transfer from mother and feminine (woman)
centered religion to father and masculine (man) centered religious experience/
God image. According to him, in the second stage of humanity development, “the
children of Earth Mother turn into the children of divine father”, there is a
transition from unconditional love of mother to authoritarian sympathy of
father, from an image of supplemental and surrounding Goddess to authoritarian
image of God who makes requests by his nature, lays down principles and laws,
and supports the power and search for a successor to deliver the power.

The perception of women who led to Prophet Adam deviated from the truth
and expelled from heaven is spread around especially the regions of one-God
religions. This has strengthened the idea that divine religions have a negative
view towards women. Including Islam, the reason of all divine religions’
encountering with claims that they have a negative approach against woman stem
from applying to that religions’ human resources rather than essential
religious sources which are existing or lost earliest forms.

Oedipus complex is an important thesis of Freud which explains the
development of religion and morals; establish the base of his psychology, and
in fact, important in terms of his making connection with difference of kinds
and flow or non-flow of request and needs while explaining human behaviors.
According to Freud who points to sexuality and aggression which are the most
powerful two instinct in the biology of male or female; the first three or five
years of a newly born human- this is the period in which the basic part of
personality is formed- the definition of self is extremely influenced by
his/her gender (in both biological and sociocultural terms). Freud who put
forward father-son conflict in the struggle to survive between Zeus and his
sons in Moses and Monotheism (1998c) and Totem and Taboo (1998a), makes an
explanation about the origin of religion and humanity over two male characters.
Jung pays attention to goddess image as much as the image of god and do not
approach this situation only as a polytheism or sociocultural explanation or
childish appearances of a primitive mind. He accepts goddesses as a reflection
of archetypes in human. Male has a feminine side, female has a masculine side,
and a unity occurs when both complete each other. According to Fromm, a
taxonomy referring to woman and man is primarily a sociology-based approach
rather than a biology-based one. Fromm (1995) thinks that the whole depiction
shows individuals’ own desire and needs, that is to say, their psychology
rather than a theology. Transition from mother (woman) centered religion to
father (man) centered religious experience and God image is essentially one of
the most important breaking/inversion points of human being, not humanity.

As a result, it can be said that it is an important point to clearly
understand the story of mankind to examine that intense freshness at hand and
centeredness of quantitative and qualitative changes of divine or God image of
ancient societies come down after psychological, sociological, religious,
economic, political, and cultural changes.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Image of God, Cult of Goddess, Psychology, Mythology, Image of Woman

Geçmişten Günümüze Kadın Tasavvurunun İnançla Birlikte Seyri: Freud, Jung ve Fromm’un Kadına Dair İzdüşümleri

Öz

Bu makalenin amacı, genel yaklaşımla ilk dönemlerden bugüne kadın
algısından başlayıp, günümüze ulaşmış psiko-sosyal birikimin modern
psikolojinin önde gelen kuramcıları tarafından nasıl ele alındığını, onların
kadın tanımlamalarına bu külliyatın nasıl yansıdığını ortaya koymaktır. Kadının
tarih boyunca birincil kaynaktan değil, karşıya yansımalarından ele alındığı
düşünülürse kadın anlatımlarının en köklü izlerinin sözlü kültür üzerinde
bulunduğu ve yazılı metinlere uzanan kısımlarının da sembol, metafor, mazmun,
hikaye üzerinden olduğu görülür.  İlk
insanlara dair sözlü ve kısmen yazılı kültür içinde olan mitler (hikâyeler),
her ne kadar kutsal öyküler olsalar da insan tasavvuruna dair de veriler
sunacaktır. Çünkü kısıtlı bir imkânla insanın sonsuzu anlama çabasından,
tanrı/tanrıça ontolojilerinden daha çok insanın ne düşünüp ne hissettiği nasıl
anlamlandırdığı anlaşılmaktadır. Buradan hareketle iki bölümden oluşacak
makalemizde, evvela insan doğasına özgü bir semboller sistemi ve kültürel bir
kod birikimi olarak bilinçte veya bilinçdışında etkinliğini sürdüren Tanrı
tasavvuruna yansıtılanlar içinde özellikle tanrıça algısına değinilerek genel
hatlarıyla mitoloji, psikoloji ile inanç dünyası üzerinden kadın tasavvuru
betimsel bir üslup ile ele alınacaktır. İkinci bölümde ise bugünün
insanbilimcileri tarafından kadını anlamaya dair tüm yazılı ve sözlü bilgilerin
modern psikolojinin bakış açısı ile nasıl yorumlandığı Freud, Jung ve Fromm
gibi kuramcılar özelinde detaylıca incelenecektir. Nihayetinde ise geçmiş ve
geleceğin bilgi, deneyim ve duygularla aktif bir ilişki içinde olduğunun, kadın
algısı ve yaklaşımının zamanlar içinde sürekli güncel kaldığı ve bu meselenin
içinde mitoloji, psikoloji ve dinin de önemli faktörler olduğunun altı çizilmiş
olacaktır.

Özet: İnsan; tarihsel, zamansal ve mekânsal
sıfatları Tanrı için de kullanmıştır. Sonlu olan insan, sonsuz olan Tanrı
hakkındaki bu düşüncelerini analoji aracılığıyla ifade etmiştir. İnsan
tecrübesinin ürünü olan bu analojilerdeki Tanrı tasavvurlarında erkek cinsiyetinin
baskınlığı görülse de, dişil tanrılar yani tanrıçalar da az değildir. Belirgin
biçimde erkek egemen bir toplumda tanrıça tasavvurunun nasıl öne çıktığı dikkat
çeken bir husustur.  İçsel ve dışsal
dünyada dengenin daimi olarak sağlanması ve evrenle uyum içinde yaşanmasını
konu edinen mitlerde Toprak Ananın kadın simgesi üzerinden anlatılması,
Tanrı’ya atfedilen dişil özelliklerin anlaşılması için önemli bir bilgidir.
Kültür tarihçilerine göre çetin hayat şartları içinde ava giden ya avlayan ya da
avlanan erkeklere kıyasla nesli çoğaltma yeteneğine sahip kadının doğurganlık
gücü, kadın- erkek tanrı-tanrıça arasındaki ibrenin yönünü değiştirmiştir.

Kadın konusu da tarihsel süreç içerisindeki aktarılmış yaşanmışlıktan
etkilenmektedir ve geçmiş dönemlerdeki "kadın algısı”nın bugüne
yansımalarının olacağı da, yadsınamaz bir gerçektir. İnsanlık tarihi içinde
kadınla ilgili çarpıcı nitelendirmeler sembol dilde kutsal ifadelerinde de
görülür. O sebeple öncelikle kutsalın tasavvuruna daha sonra o tasavvura yüklenmiş
dişil anlama bakmak yerinde olacaktır. Bu araştırmanın amacı, iki maddede
toplanabilir: a) ilk zamanlardaki Tanrı tasavvurunu konu edinen mitlerden de
yardım alarak o hikâyelerle aramızda yüzlerce yıl fark olmasına rağmen bugünün
kadın algısı, anlatı ve anlama şeklinin psikolojik, sosyolojik ve dini açıdan
yansımalarının genel çerçevesini anlamaya çalışmak, b) İnsan doğasına özgü bir
semboller sistemi olan mitoloji ile insanın psikolojisi arasında bağ kuran ve
bunu din psikolojisini de kullanarak ele alan Freud, Jung ve Fromm’un
yaklaşımlarındaki kadın tasavvurunu ortaya çıkarmaktır.

İlk dönemlerde gerek Uzakdoğu ve Ortadoğu mitlerine ve gerekse Antik
Yunan mitolojisine bakıldığında, tanrıların soyut kişilikleri olan, tümüyle
metafizik yaşam süren, dünyadan uzak, doğaüstü varlıklar olmadığı görülür.
Burada dikkati çeken nokta; Tanrı ve Tanrıçaların hem erkek hem de kadına örnek
olarak gösterildiği gerçeğidir. Psikolojik açıdan dini ele alan psikologlar,
Tanrı tasavvuruna dair ilk çıktıların davranışla değil, duyguyla ortaya
çıktığını söylemektedir. Duyguların aktarımında sırasında da söz konusu duyguya
ilişkin cinsiyet atıfları da aktarılmaktadır. Dolayısıyla tarih boyunca
felsefeciler, kültür ve dinler tarihçileri, ilahiyatçılar, antropologlar, arkeologlar,
psikolog ve sosyologlar, Tanrı ya da Tanrıça kültünü konu edinirken bu aktarıma
katkı sağlamış olmaktadır.  Zaman
içerisinde Tanrı kavramı varlığını sürdürürken Tanrıça kavramının kullanımın
azalması da dikkat çekicidir.

Medeniyet tarihçileri, tanrıçadan tanrıya geçiş sürecini özelikle semavi
dinlerin otaya çıkmasının hızlandırdığını iddia ederler. Onlara göre politeist
bir Tanrı tasavvurundan, monoteist bir Tanrı tasavvuruna geçilen bu dönemde,
Tanrı algısındaki niceliksel değişim, niteliksel bir değişimi de beraberinde
getirmektedir. Fromm’a göre bu güç devşirmesi sürecinde ana ve dişil (kadın)
merkezli bir dinden baba ve eril (erkek) merkezli bir dini yaşantı/ Tanrı
tasavvuruna geçiş olmuştur. Ona göre insanlık gelişiminin ikinci aşamasında “toprak
ananın çocukları göksel babanın çocuklarına” dönüşmüş, annenin koşulsuz
sevgisinden babanın yetkeci sevgisine, bütünleyici ve kuşatıcı bir tanrıça
tasavvurundan, doğası gereği isteklerde bulunan ilkeler ve yasalar koyan, erki
tutan ve erki bırakacak halef arayan otoriter bir Tanrı tasavvuruna
geçilmiştir.

Hz. Adem’i doğru bildiğinden uzaklaştıran ve onun cennetten kovulmasına
sebep olan kadın algısının özellikle tek tanrılı dinlerin olduğu coğrafyalarda
yayılması, semavi dinlerin kadına bakışının olumsuz olduğu düşüncesini
pekiştirmiştir. İslam da dâhil tüm semavi dinlerin kadına karşı olumsuz bir
yaklaşım iddialarıyla karşılaşmasının nedeni, var olan ya da ilk hali
kaybedilmiş asli dini kaynaklardan çok, o dinin beşeri kaynaklarına müracaat
edilmesinden doğmaktadır.

Oidipus Kompleksi, Freud’un din ve ahlâk gelişimini açıklayan; onun
psikolojisinin temelini oluşturan, aslına bakıldığında insan davranışlarını
açıklarken, cinslerin farklılığını ve bunlardan doğan istek ve ihtiyaçların
akışı ya da akamayışıyla irtibatlandıran çok önemli bir savıdır. Eril ya da
dişil kişinin biyolojisinde en güçlü iki güdü olan cinsellik ve saldırganlığa
işaret eden Freud’a göre; yeni dünyaya gelmiş insanın ilk üç veya beş yılı -ki
bu kişiliğin en temel kısmının oluştuğu dönemdir- kendilik tanımı,
cinsiyetinden (hem biyolojik hem de sosyo kültürel açıdan) son derece
etkilenir. Zeus ve oğulları arasındaki var olma mücadelesindeki baba-oğul
çatışmasını, Musa ve Tektanrıcılık’ta (1998c) ve Totem ve Tabu (1998a) adlı
eserinde de öne çıkaran Freud, iki eril karakter üzerinden dinin ve insanın
kökenine dair açıklamalarda bulunur. Oğul var olmak için babasına karşı, kız
ise egemen olunan dünya olmak için annesine karşı mücadele eder.

Tanrı kadar tanrıça tasavvurunu da önemseyen Jung, buna sadece bir
politeizm ya da sosyo kültürel bir açıklama veyahut ilkel bir zihnin çocuksu
tezahürleri olarak yaklaşmaz. Tanrıçaları kişinin içindeki arketiplerin bir
yansıması olarak kabul eder. Onun (1999) için insanın kendisi, tarihin belli
bir dönemiyle birebir ilintilendirilemez. Eril kişinin dişil bir yanı; dişi
kişinin eril bir yanı vardır ve bunlar birbirini bütünlediğinde bir birlik
ortaya çıkmaktadır. Fromm’a göre ise, öncelikle kadın ve erkek diye yapılan bir
taksonomi, “biyolojik” merkezli bir yaklaşımdan önce “sosyolojik” merkezli bir
yaklaşımdır. Bir teolojiden çok Fromm’a (1995) göre resmin bütününde
bireylerin, kendi istek ve ihtiyaçları yani psikolojileri vardır. Ana (kadın)
merkezli bir dinden, baba (erkek) merkezli bir dini yaşantı ve Tanrı
tasavvuruna geçiş; insanlığın değil, aslında özde insanın en önemli
kırılma/evrilme noktalarındandır.

Sonuç olarak denebilir ki kutsalın geçirdiği niceliksel ve niteliksel
değişimler veyahut ilk toplumlardaki Tanrıça tasavvurunun yoğun ve gündemdeki
tazeliği ve merkeziliğinin psikolojik, sosyolojik, dini, manevi, ekonomik,
siyasi ve kültürel değişimden sonra bugüne geldiğini incelemek, insanlık
hikâyesini doğru anlamak için önemli bir noktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Tanrı Tasavvuru, Tanrıça Kültü, Psikoloji, Mitoloji, Kadın Tasavvuru

Kaynakça

• Adorno, Theodor - Horkheimer, Max. Aydınlanmanın Diyalektiği. Trc. Nihat Ülner - Elif Karatoprak. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2010.
• Allport, Gordon. Birey ve Dini. Trc. Bilal Sambur. Ankara: Elis Yayınları, 2004.
• Armstrong, Karen. Mitlerin Kısa Tarihi. Trc. Dilek Şendil, İstanbul: Merkez Kitapları, 2006.
• Ay, Eyyüp. “Ana Tanrıça Kültü Dolayımında Uygarlığın Cinsiyetine Dair Bir Projeksiyon”. Muhafazakar Düşünce Dergisi 2 /8 (2006): 104-112.
• Ayverdi, İlhan - Topaloğlu, Ahmet, Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 4 (2007): 1027-1028.
• Babaoğlu, Ali. Psikiyatri Tarihi. İstanbul: Okuyanus Yayınları, 2002.
• Bacanlı, Hasan. Psikolojik Kavram Analizleri. Ankara: Nobel Yayınları, 2002.
• Batuk, Cengiz. Mitoloji ve Tarihsellik. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi II, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Bayladı, Derman. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2005.
• Berger, Peter. Kutsal Şemsiye. Trc. Ali Coşkun. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000.
• Berktay, Fatmagül. Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın. İstanbul: Metis Yayınları, 2000.
• Campbell, Joseph. İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri. Trc. Kudret Demiroğlu. Ankara: İmge Yayınları, 2006.
• Duby, Georges. “Kadınların Tarihini Yazmak”, Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi, Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot. 1: 9-20. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
• Eflatun. Timaios. çev. Erol Güney- Lütfi Ay, İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. Trc. İsmet Birkan. Ankara: İmge Yayınevi, 1999.
• Emiroğlu, Kudret- Aydın, Suavi. Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2003.
• Erdoğan, İsmail, “Divanu Lugat’it-Türk’te Kadın İle İlgili Kavramlar”, Dini Araştırmalar Dergisi, 19/49 (2016 Kadın Özel Sayısı): 197-207.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984.
• Fordham, Frieda. Jung Psikolojinin Ana Hatları. Trc. Aslan Yalçıner. İstanbul: Say Yayınları, 2001.
• Frankl, Victor. Psikoterapi ve Din. Trc. Zeynep Taşkın. İstanbul: Say Yayıncılık, 2014.
• Freud, Sigmund. Totem ve Tabu. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 49-173. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998a.
• Freud, Sigmund. Ateşin Kontrolü. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 245-256. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998b.
• Freud, Sigmund. Musa ve Tektanrıcılık: Üç Deneme. Trc. Selçuk Budak. Dinin Kökenleri. 257-275. İstanbul: Öteki Yayınları, 1998c.
• Freud, Sigmund. Haz İlkesinin Ötesinde Ben ve İd. Trc. Saffet Tura. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
• Freud, Sigmund. Bir Yanılsamanın Geleceği. Trc. Emre Kapkın. Uygarlık, Toplum ve Din. 165-223, İstanbul: Payel Yayınevi, 2004.
• Fromm, Erich. Sevginin ve Şiddetin Kaynağı. Trc. Nalan İçten. İstanbul: Payel Yayınevi, 1982.
• Fromm, Erich. Sahip Olmak Ya Da Olmak. Trc. Aydın Arıtan. İstanbul: Arıtan Yayınları, 1990.
• Fromm, Erich. Sevme Sanatı. Trc. Nazlı Eray. İstanbul: Olgu Yayıncılık, 1993.
• Fromm, Erich. Erdem ve Mutluluk. Trc. Aydan Yörükan. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1995.
• Fromm, Erich. Psikanaliz ve Din. Trc. Elif Erten, İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Fromm, Erich. Rüyalar, Masallar, Mitoslar. Trc. Aydın Arıtan-Kaan Ökten, İstanbul: Say Yayınları, 2014.
• Georgoudi, Stella. “Bir Anaerkilik Miti Yaratmak”, Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi, ed. Georges Duby, Michelle Perrot, 445- 457, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2005.
• Göcen, Gülüşan. Psikoloji, Mitoloji ve Din. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2018.
• Gürol, Ender. Sigmund Freud. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
• Hançerlioğlu. Orhan. İnanç Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.
• Hançerlioğlu. Orhan, Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
• Hooke, Samuel. Orta Doğu Mitolojisi. Trc. Alaeddin Şenel. Ankara: İmge Yayınları, 1993.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Jung, Carl Gustav. Din ve Psikoloji. Trc. Cengiz Şişman, İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Jung, Carl Gustav. Anılar Düşler Düşünceler, Trc. İris Kantemir. İstanbul: Can Yayınları, 2001a.
• Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Trc. Bilgin Saydam. İstanbul: Metis Yayınları, 2001b.
• Jung, Carl Gustav. İnsan Ruhuna Yöneliş. Trc. Engin Büyükinal. İstanbul: Say Yayınları, 2001c.
• Karaaslan, Derya. “Antik Yunanda Kadın Olmak”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014): 159-174.
• Kuşat, Ali. “Ergenlerde Tanrı Tasavvuru”. Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi. Ed. Ünver Günay- Celaleddin Çelik, 113-156. Adana: Karahan Kitabevi, 2006.
• Loraux, Nicole. “Tanrıça nedir”. Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere, Trc. Ahmet Fethi, Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot, 1:33-65. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
• Malinowski, Bronislaw. Vahşilerin Cinsel Yaşamı. Trc. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1992.
• Huriye, Martı . Hakları ve Saygınlıklarıyla İslam’da Kadın, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Mehmedoğlu, Ali Ulvi. Tanrı’yı Tasavvur Etmek, İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011.
• Murray, Edwards. Muhayyileye Dayalı Düşünmek. Trc. Yusuf Kaplan, İstanbul: Açılım Kitap, 2008.
• Özafşar, Mehmet. “Hadis Tarihinde Kadın Gerçeği Üzerine”. İslami Araştırmalar Dergisi 13/2 (2000):189-202.
• Pantel, Pauline Schmitt. “Kadın Temsilleri”. Kadınların Tarihi Ana Tanrıçalardan Hıristiyan Azizelere. Trc. Ahmet Fethi. Ed.ler: Georges Duby, Michelle Perrot, 1:66-75. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005.
• Pazarlı, Osman. Din Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.
• Pelizzon, Margaret. Kadının Konumu Nasıl Değişti?: Feodalizmden Kapitalizme. Trc.ler: İhsan Sadi, Cem Somel. Ankara: İmge Kitabevi, 2009.
• Schimmel, Annemarie. Ruhum Bir Kadındır. Trc. Ömer Enis Akbulut. İstanbul: İz Yayınları, 1999.
• Smith, Jane I., Yvonne Y. Haddad. “Havva: İslâmî Kadın İmajı”, Trc. Yasin Aktay, İslâmî Araştırmalar Dergisi 6/ 1, (1992). 64-71.
• Subaşı, Necdet. “Din ve Kadın Konulu Çalışmalarda Akademik Özgünlük ve Sahicilik Sorunu”. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 11/32 (2012): 39-55.
• Stone, Merlin. Tanrılar Kadınken. Trc. Nilgün Şarman. İstanbul: Payel Yayınları, 2000.
• Şenel, Alaedin. Kemirgenlerden Sömürgenlere İnsanlık Tarihi, Ankara: İmge Yayınları, 2014.
• Toker, İhsan. “Dinler Ataerkil Yapılar Mıdır? Bir Çifte İmkânlılık Konusu Olarak Din ve Kadın”. ESKIYENI Dergisi 12 (2009): 11-21.
• Tuksal, Hidayet. Kadın Karşıtı Söylemin İslam Geleneğindeki İzdüşümleri. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2000.
• Tura, Saffet Murat. “Haz İlkesinin Ötesi ve Oidupus Kompleksi”. Haz İlkesinin Ötesinde Ben ve İd. Trc. Ali Babaoğlu, 7-17. İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
• Yapıcı, Asım. “Cinsiyete Göre Farklılaşan Dindarlıklar ve Kadınlarda Dinsel Yaşamın Farklı Görüntüleri”. Dini Araştırmalar Dergisi 19/49 (2016 Kadın Özel Sayısı): 131-161.
• Yıldız, Mualla. İlköğretim Öğrencilerinin Tanrı İmgesinin Belirlenmesi ve Farklı Değişkenler Açısından İncelenmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2012.