Hasen Hadis Istılahının Gelişiminde İbnü’s Salâh'ın Etkisi

Yıl 2021, , 1231 - 1252, 15.12.2021

Fatih Gümüş

https://doi.org/10.18505/cuid.969983

Öz

İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin (öl. 643/1245) hadis usulü alanında önemli bir yeri olduğu herkesin malumudur. Bu çerçevede hadis ıstılahlarının büyük bir bölümünde İbnü’s-Salâh’ın etkisini görmek mümkündür. İbnü’s-Salâh öncesi hadis usulü çalışmalarında hasen hadis ıstılahına ciddi anlamda yer verilmemesi ve bu kavramın hadis usulü çalışmalarında İbnü’s-Salâh sonrasında şöhret bulması bizi onun hasen hadis konusunda söylediklerine ve bu bağlamda hasen ıstılahına etkisini araştırmaya sevk etmiştir. Araştırmamız sonucunda bu mütevazi çalışma ortaya çıkmıştır. Hasen ıstılahının genel kabul göre terim anlamıyla kullanımını meşhur kılan Tirmizî (öl. 279/892) öncesinde Şâfiî (öl. 204/820), Ali b. el-Medînî (öl. 234/848-49), Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855) gibi otoritelerin hasen kavramını çeşitli anlamlarda kullandıkları görülmektedir. Ancak hasen kavramını ilk defa terim anlamıyla kullananın Ali b. el-Medînî olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Şâfiî’nin sonradan Buhârî (öl. 256/870) ve Müslim b. Haccâc’ın (öl. 261/875) ittifakla rivayet edeceği sahih bir bir hadis için isnadı hasen ifadesini kullanması ve Ahmed b. Hanbel’in haseni garîb anlamında kullanması bu konuda ilk dönemlerde sistematik bir kullanımın olmadığına delil teşkil etmektedir. Tirmizî sayesinde rivayet eserlerinde hasen kavramına mühim bir yer açılmasına karşılık, daha sonraki dönemde ortaya çıkmış olmalarına rağmen hadis usulü eserlerinde hasen ıstılahıyla ilgili ciddi bir bahis açılmamıştır. Dolayısıyla hasen ıstılahını ara bir kavram kabul etmelerinden hareketle hadis usulcülerinin onu sahih veya zayıf hadis kapsamında değerlendirdikleri ve bu nedenle usul konuları arasında hasen ıstılahına İbnü’s-Salâh’a kadar yer vermedikleri görülmüştür. Nitekim zayıf hadislerle amel edilebilir görüşünün başka bir açıdan bakıldığında hasen hadisin zayıf kapsamında değerlendirilmiş olabileceğini göstermektedir. Diğer taraftan Moğultay b. Kılıç (öl. 762/1361) gibi bazı âlimlerin hadisin herhangi bir karineyle makbul olduğunda sahih adını alacağını, böyle bir hadise hasen demenin bir anlamının olmadığını ifade etmeleri de hasen hadisin, sahih hadis kapsamında değerlendirildiğini göstermektedir. Bu çerçevede İbnü’s-Salâh öncesinde usulcülerin hasen hadis hakkında özel bir bahis açmamalarının konunun muğlaklığından ileri gelmektedir. İbnü’s-Salâh, Tirmizî, Hattâbî (öl. 388/998) ve İbnü’l-Cevzî’nin (öl. 597/1201) ortaya koydukları farklı tarifleri mezcederek seleflerinin aksine hasen kavramını muğlaklıktan kurtarmaya çalışmıştır. İbnü’s-Salâh’ın titiz gayretleri sonucu ortaya koyduğu hasen tarif ve yorumları halefleri tarafından da benimsenmiştir. Hasen hadis kavramı İbnü’s-Salâh’ın tarif ve değerlendirmeleri üzerine inşa edilen görüş ve tanımlar sayesinde hadis usulü literatüründe mühim bir yer kazanmıştır. Bu bağlamda onun tarif ve yorumlarına katılanlar olduğu gibi İbnü’s-Salâh’a hasen ıstılahıyla ilgili söyledikleri hakkında önemli eleştiriler getirenler de vardır. Ancak İbnü’s-Salâh’ı takip edenlerin yanı sıra onu eleştirenlerin de hasen konusunu işlerken İbnü’s-Salâh’ın çizdiği yolu takip ederek ona eleştiri getirdikleri görülmüştür. Bu ve benzeri durumlardan hareketle İbnü’s-Salâh’ın sadece ortaya koyduğu tarif ve değerlendirmeler değil konuları ele alış biçim ve yöntemlerinin de hadis usulü çalışmalarına yön verdiği kanısına varılmıştır. Ayrıca hasen kavramının en derli toplu tarifinin İbn Hacer (öl. 852/1449) tarafından yapıldığını ve günümüzde onun tarifinin esas alındığı gözlemlenmiştir. Bu çerçevede İbn Hacer, makbul hadislerin dört derece olduğunu vurguladıktan sonra, İbnü’s-Salâh’ın iki farklı tarifinin kapsadığı alanı İbn Hacer hasen li-zâtihî ve li-gayrihî şeklinde tanımlayarak hasen hadis ıstılahlarına son şeklini vermektedir. Ayrıca o, hasen hadisin sahih hadisten ayrıldığı temel noktayı yakalamaktadır. Zira kendinden önce doğrudan ifade edilmeyen söz konusu temel nokta râvinin zaptındaki hafif kusurdur. Çalışmanın sonunda -Zehebî’nin (öl. 748/1348) de ifade ettiği üzere- hasen hadisleri bir tarif altında toplayan kapsayıcı bir kaide koymanın pek mümkün görünmediği kanısına varılmıştır. Hasen ıstılahının tarihî serencamı göz önünde bulundurulduğunda, hasen hadis konusunda en etkili tariflendirmenin İbnü’s-Salâh’ın zikrettiği ikili taksimin İbn Hacer tarafından daha anlaşılır hale getirilmiş şekliyle ortaya konulan hasen li-zâtihî ve hasen li-gayrihî ıstılahları olduğu gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hasen Hadis, Sahih Hadis, Zayıf Hadis, İbnü’s-Salâh

Teşekkür

İlginiz için ayrıca teşekkürler. Hayırlı Çalışmalar dilerim.

The Effect of Ibn al-Ṣalāḥ on the Development of the Term of Ḥasan Ḥadīth

Öz

It is well-known that Ibn al-Salāh al-Shahrazūrī (d. 643/1245) has an important place in the field of hadith methodology. In this context, it is possible to see Ibn-al Salah’s influence in a large proportion of the hadith terminology. The fact that the term ḥasan was not substantially included in the hadith method studies before Ibn-al Salah and that this concept became widely known in the field after him led to study the contributions of al Salah on the subject of ḥasan hadith and in this regard, his effect on the term ḥasan. As result it was found that authorities such as Shāfiʿī (d. 204/820), ʿAlī b. al-Madīnī (d. 234/848-49), Ahmad b. Hanbal (d. 241/855) used the concept of ḥasan in various meanings before al-Tirmidhī (d. 279/892) who, according to general acceptance, made the term ḥasan famous for its terminological use. However, it is possible to say that ʿAlī b. al-Madīnī was the first to use the terminological meaning of the concept ḥasan. Actually, the fact that Shafii’ used the term ḥasan isnād for an authentic hadith that al-Bukhārī (d. 256/870) and Muslim b. Ḥajjāj (d. 261/875) would later unanimously narrate, and Ahmad b. Hanbal used ḥasan as gharib, is evidence for the unsystematic use of the term in the early periods. Even though, thanks to al-Tirmidhī, an important place was opened for the concept in riwāya literature, there was no serious mention of the term in later hadith methodology. Therefore, it has been seen that hadith scholars considered the term ḥasan within the scope of ṣaḥīḥ or ḍaʻīf hadith, since they accepted the term as an intermediate concept, and for this reason they did not include the term ḥasan among the subjects of hadith methodology until Ibn al-Salāh. An examination of the argument, that one can act upon a ḍaʻīf hadith, would show that ḥasan hadith might have been interpreted within the scope of ḍaʻīf hadith. On the other hand, the fact that some scholars such as Mughulṭāy b. Qilīj (d. 762/1361) state that a hadith would be called ṣaḥīḥ if it is maqbūl with any presumption, and that there is no point in calling such a hadith ḥasan shows that the ḥasan hadith is considered within the scope of ṣaḥīḥ hadith. The fact that hadith methodology scholars did not mention ḥasan hadith before Ibn al-Salāh stems from the ambiguity of the subject. Contrary to his predecessors, Ibn al-Salāh tried to save the term ḥasan from its ambiguity by combining the different specifications put forward by al-Tirmidhī, al-Khaṭṭābī (d. 388/998), and Ibn al-Jawzī (d. 597/1201). The specifications and interpretations of the term presented by Ibn al-Salāh via his meticulous efforts, have also been adopted by his successors. The term ḥasan hadith has gained an important place in the literature of hadith methodology thanks to the views and definitions built on the descriptions and interpretations of Ibn al-Salāh. In this context, while there are those who agree with Ibn al-Salāh’s descriptions and evaluations of the term, there are also those who criticize his remarks on the subject. However, it has been seen that those who criticize Ibn al-Salāh, along with those who follow him, criticized him by following the path drawn by Ibn al-Salāh. Based on this and similar situations, it was concluded that not only the descriptions and comments that Ibn al-Salāh made, but also his style and methods of handling the subject gave direction to the studies on hadith methodology. In addition, it has been observed that the most compact description of the term ḥasan is put forward by Ibn Hajar and today’s studies are predicated on his description. Within this framework, after emphasizing that there are four degrees of maqbūl hadiths, Ibn Hajar defined the two fields, which were covered by two different descriptions of Ibn al-Salāh, as ḥasan li-zatih and lighairih by Ibn al-Ḥajar. (d. 852/1449) By doing so Ibn al-Ḥajar gave the final shape to the ḥasan hadith terms. He also captured the fundamental point where ḥasan hadith differs from the ṣaḥīḥ hadith because the basic point in question, which was not directly stated before, is a slight flaw in the narrator’s grip. At the end of the study, it was concluded that -as al-Dhahabi (d. 748/1348) also stated- it does not seem possible to determine a comprehensive rule that gathers ḥasan hadiths under a single description. Considering the historical context of the term ḥasan, it has been observed that the most effective description of the ḥasan hadith are the terms ḥasan li-zatih and ḥasan lighairih, which were put forward by Ibn Hajar by transforming the dual division mentioned by Ibn al-Salāh into a more understandable form.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ḥasan ḥadīth, Authentic Ḥadīth, Weak Ḥadīth, Ibn al-Ṣalāḥ

Kaynakça

• Akgün, Hüseyin. Mağribli Muhaddis İbnü’l-Kattân’ın Hadis Anlayışı. Ankara: Gece Kitaplığı, 2014.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Babanzâde, Ahmed Naim- Miras, Kamil. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. 13 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1985.
• Baġdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî maᶜrifeti uṣûli ᶜilmi’r-rivâye. nşr. Ebû İshak İbrâhim b. Mustafa Al-i Bahbah Dimyâtî. 2 Cilt. Semennûd: Mektebetü İbn ᶜAbbâs, 1423.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmiᶜ li-aḫlâḳi’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiᶜ. nşr. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meᶜârif, 1403.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu medîneti’s-selâm ve aḫbâru muḥaddis̱îhâ ve ẕikru ḳuṭṭâniha’l- ᶜulemâ’ min ġayri ehlihâ ve vâridîhâ. nşr. Beşşâr Avvâd Maᶜrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Bulkīnî, Celâlüddîn Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ömer b. Reslân. Meḥâsinü’l-ıṣṭılâḥ fî taḍmîni Kitâbi İbni’s-Ṣalâh. nşr. Aişe Abdurrahman. Kahire: Dârü’l-Meᶜârif, 1409.
• Caᶜberî, Burhânüddîn Ebû İshâk İbrâhîm b. Ömer b. İbrâhîm b. Halîl. Rüsûmü’t-taḥdîs̱ fî ᶜulûmi’l-ḥadîs̱. nşr. Cemal Seyyid Rifâi. Mektebetü’l-Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 1426.
• Itr, Nûreddin. el-İmâmü’t-Tirmiẕî ve’l-muvâzenetü beyne Câmiᶜihî ve beyne’ṣ-Ṣahîhâyn. Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1390.
• Itr, Nûreddin. Menhecü’n-naḳd fî ᶜulûmi’l-ḥadîs̱. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1401.
• Itr, Nûreddin. Muᶜcemü’l-musṭalaḥâti’l-ḥadîs̱iyye. Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1428. Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî. Şerhü’d-Dîbâci’l- müẕehheb fî muṣṭalaḫa’l-ḫadîs̱. nşr. Muhammed Emin İmran. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1350.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadîs Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
• Düreys, Mansûr Abdullah. el-Ḥadîs̱ü’l-ḥasen li-ẕâtihî ve li-ġayrihî. 5 Cilt. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1426.
• Ebnâsî, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Ebî Bekr el-Makdisî el-Mısrî. eş-Şeẕe’l-feyyâh min ᶜUlûmi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Salâh Fethî Helel. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1419.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muᶜcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1397.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb. Meᶜalimü’s-Sünen. nşr. Muhammed Ragıb et-Tabbah. 4 Cilt. Haleb: Matbaᶜâtü’l-ᶜİlmiyye, 1351.
• Irâkī, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân. et-Taḳyîd ve’l-îḍâḥ şerḥu muḳaddimeti İbni’s-Ṣalâḥ. nşr. Abdulhumeyd Hendavî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ᶜAsriyye, 1432.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf. Câmiᶜu beyâni’l-ᶜilm ve faḍlihî ve mâ yenbaġî fî rivâyetihî ve ḥamlihî. nşr. Ebü’l-Eşbal ez-Züheyri. 2 Cilt. Demmâm: Dârü İbni’l-Cevzî, 1415.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh. el-Kâmil fî ḍuᶜâfâ’i’r-ricâl. nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muᶜavviz. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1418.
• İbn Cemâᶜa, Ebû Abdillah Bedreddîn Muhammed. el-Menhelü’r-revî fî muḫtaṣar ᶜulûmi’l-ḥadîs̱i’n-nebevî. nşr. Muhyiddin Abdurrahman Ramazan. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1406.
• İbn Dakīkulᶜîd, Ebü’I-Feth Takıyyüddin Muhammed. el-İḳtirâḥ fî beyâni’l-ıṣṭılâḥ. nşr. Kahtan Abdurrahman ed-Dûrî. Ürdün: Dârü’l-ᶜUlûm, 1428.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâɔiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nuhbetu’l-fiker Şerhi. çev. Talat Koçyiğit. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’n-naẓar fî tavḍîhi Nuḫbeti’l-fiker. nşr. Muhammed Murâbî. Beyrut: Dârü İbn Kesir, 1434.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. en-Nüket ᶜalâ Kitâbi İbni’s-Ṣalâḥ. nşr. Rebîᶜ b. Hâdî ᶜUmeyr. 2 Cilt. Riyad: Dârü’r-Râye, 1417.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmamüddin İsmâil b. Ömer. el-Bâᶜis̱ü’l-ḥas̱îs̱ şerḥu İḫtiṣâri ᶜUlûmi’l-ḥadîs̱. nşr. Ahmed Muhammed Şakir. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meᶜârif, 1417.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-ᶜArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, 1414.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân el-Hanbelî. Şerḥu ᶜİleli’t-Tirmiẕî. nşr. Hemmâm Abdurrahîm Saîd. 2 Cilt. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. Kitâbü’l-Mevḍûᶜât. nşr. Abdurrahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: Müɔessesetü’r-Risâle, 1406.
• İbnü’l-Kattân, Ali el-Humeyrî el-Fâsî. Beyânü’l-vehm ve’l-îhâm fî Kitâbi’l-Aḥkâm. nşr. Hüseyin Âyet Saîd. 6 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1417.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebu Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali b. Ahmed. el-Muḳniᶜ fî ᶜilmi’l-ḥadîs̱. nşr. Abdullah b. Yûsuf el- Cüdeyᶜ. 2 Cilt. Suud: Dârü’l-Fevvâz li’n-Neşr, 1413.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Nûruddin ᶜItr. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1406.
• İmdâdülhak, İkrâmullah. ᶜAlî b. el-Medînî ve menhecuhû fî naḳdi’r-ricâl. Beyrut: Dârü’l-Beşâɔiri’l-İslâmiyye, 1413.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl el-Yahsubî. el-İlmâᶜ ilâ maᶜrifeti uṣûli’r-rivâye ve taḳyîdi’s-semâᶜ. ed. Seyyid Ahmed Sakr. nşr. Seyyid Ahmed Sakr. Tunus: el-Mektebetü’l-ᶜAtîka, 1390.
• Karacabey, Salih. Hattâbî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve Şerh Metodu. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 1990.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayıncılık, ts.
• Köktaş, Yavuz. Hadis Tarihi ve Usûlü. Rize: STS, 2017.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn. Iṣlâḥu İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Nâsır Abdülaziz Ferec Ahmed. 2 Cilt. Riyad: Dârü Edvâɔi’s-Selef, 1428.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî . İrşâdü ṭullâbi’l-ḥaḳāɔiḳ ilâ maᶜrifeti süneni ḫayri’l-ḫalâɔiḳ. nşr. Nureddin ɔItr. Dımaşk: Dârü’l-Yemâme, 1413.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim. el-Müstedrek ᶜale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. Mustafa Abdülkâdir ᶜAtâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1410.
• Özdemi̇r, Veysel. “Hadislerin Sıhhat Açısından Taksimi ve Hasen Hadis Istılâhının Ortaya Çıkışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/45 (03 Haziran 2014), 67-110. https://doi.org/10.15370/muifd.52042
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâᶜî. nşr. Muhammed ᶜAccâc el-Hatîb. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1404.
• Sâlih, Subhi es-. Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. Ankara: Senem Matbaacılık, 1986.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Fetḥu’l-muġîs bi şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ᶜIrâḳî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1430.
• Selîm, ᶜAmr ᶜAbdülmünᶜim. el-Ḥasen bi mecmûᶜi’ṭ-ṭuruḳ fî mîzâni’l-iḥticâc beyne’l-müteḳaddimîn ve’l- müteaḫḫirîn. b.y.: y.y., ts.
• Subhî es-Sâlih. Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. Ankara: Senem Matbaacılık, 1986.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n- Nevevî. ed. Bedi‘ Seyyid el-Lehham. nşr. Bediᶜ Seyyid el-Lihâm. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1426.
• Şafiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. İḫtilâfü’l-ḥadîs̱. nşr. ᶜÂmir Ahmed Hayder. Beyrut: Müɔessesetü’l- Kütübi’s-Sekâfiyye, 1414.
• Şümünnî, TEbü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed eş-Şümünnî el-Kusantînî el-Kāhirî. el-ʿAli’r-rütbe fi şerḥi naẓmi’n-nuḫbe. nşr. Harun Abdurrahman Cezâirî. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1424.
• Tâhir el-Cezâirî, es-Semᶜanî. Tevcîhü’n-naẓar ilâ uṣûli’l-es̱er. ed. Abdülfettâh Ebû Gudde. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 2 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-Matbûᶜati’l-İslâmiyye, 1416.
• Tarık b. ᶜİvedullah, Ebû Muâz. Şerḥu lügati’l-muḥaddis̱̱ manẓûmetün fî ̣ᶜilmi musṭalaḥa’l-ḥadîs̱. Mısır: Mektebü İbn Teymiyye, 1430.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. el-Ḫulâṣa fî maᶜrifeti’l-ḥadîs̱. nşr. Ebû Âsım eş-Şevâmi’l-Eserî. Kahire: el-Mektebü’l-İslâmîyye li’n-Neşr ve’t-Tevzîᶜ, 1430.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). ᶜİlelü’t-Tirmiẕî’l-kebîr. ed. Ebû Tâlib el-Kâdî - Subhî es- Samerânî. nşr. Ebû Tâlib el-Kâdî, Subhî es-Samerânî. Beyrut: Mektebetü’n-Nahda, 1409.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed et-. nşr. Beşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1419/1998.
• Uğur, Mücteba. “Hasen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/374-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2014.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. el-Mûḳıḍa fî ᶜilmi muṣṭalaḥi-hadîs̱. ed. Abdülfettâh Ebû Gudde. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûᶜati’l-İslâmiyye, 1405.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kâymâz. Mîzânü’l-iᶜtidâl fî naḳdi’r-ricâl. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maᶜrife, 1383.