Klasik Arap Edebiyatı Kaynaklarında Ahlak-Yaratılış Karşılaştırması ve Şiirde Bunun Bir Motif Olarak Kullanılmasına Dair Bir Alan Taraması

Yıl 2021, , 941 - 956, 15.12.2021

Adnan Arslan

https://doi.org/10.18505/cuid.986787

Cited By: 1

Öz

İster düzyazı olsun ister şiir, Arap edebiyatçısının kalemini oynatmaya değer bulduğu pek çok ahlâkî değer vardır. Klasik Arap edebiyatındaki bu ahlakiyat vurgusu pek çok akademik araştırmanın da konusunu teşkil etmiştir. Asırlar içerisinde teraküm etmiş sahadaki edebi malzemenin hayret uyandıracak derecede çokluk ve çeşitliliği araştırmacıların ilgisini çekmiş ve farklı açılardan incelenmeye değer bulunmuştur. Bunlardan birisi de pek çok şiir ve nesirde karşımıza çıkan “tabiilik” olgusudur. Kabilecilik, din ve örf gibi etkenlerden dolayı sosyal bağların oldukça güçlü olduğu Arap toplumunda kişilerden takınılması beklenen ve zamanla mürûet kavramıyla özetlenen ahlaki değerler manzumesi, edebiyatçılar tarafından dört başı mamur bir keyfiyette derlenmeye çalışılmıştır. Ahlâka dair şiir, mesel ve anekdotların cem edildiği bu kaynaklarda uyarı kabilinden bir şerh düşülmüştür. Buna göre ahlaki olgunluk sürecinde asıl olan tabii oluştur. Tekellüf ve tasannu ile kavramlaşan zorlama ve göstermelik davranışların eleştirisi söz konusu eserlerin önemli bir kısmında yer tutmuştur. Örneğin, ahlakın yaratılıştan gelen ve insanın iradesi dışında takdir edilmiş bir alın yazısı olduğu hususundaki köklü ve kadim algı, Arap şiirinde de makes bulmuştur. Pek çok Arap şairi, eninde sonunda kişinin yaratılıştan gelen mizacının galebe edeceğini, aklın mağlup olacağını dile getirmiştir. Buna karşılık bazı şairler de karakter ve akıl arasında bir denge kurmaya çalışmıştır. Buna göre insanların şerr/kötülüğe yaratılıştan eğilimli oldukları ancak yine kendilerine verilen akıl yetisiyle yaratılıştan gelen kötülük eğilimlerini dizginleme potansiyeline de sahip olduklarını dile getirilmiştir. Şairler, bu dengeyi doludizgin koşmak isteyen hırslı atın gem ile dizginlenmesi teşbihi üzerinden anlatmak istemiştir. Bu teşbihe göre insan, tabiatında ekilen şer meyilleriyle azgın bir atın sırtındaki kişi gibidir. İçinde taşıdığı nefis onu dilediği yere götürmek ister. Ancak içindeki nefse karşılık bir de dizgin mesabesinde olan akla sahiptir. Diğer taraftan darb-ı mesel yahut tek başına mesel olarak bilinen Arap atasözlerinin bir araya getirildiği ansiklopedik kaynaklara bakıldığında insanlara ait sinsilik, tembellik, korkaklık, cesaret vb. pek çok ahlaki sıfatın hayvanlarla karşılaştıran mesellere rastlanır. Türk atasözlerinde kurnazlığın tilki ve çalışkanlığın karınca ile özdeşleştirildiği gibi Arap atasözlerinde oldukça zengin bir insani karakter-hayvan eşleştirmeleri göze çarpar. Bu meseller, insanların karakterlerinin, tercih/irade dışı bir keyfiyet olduğu düşüncesine dayalıdır. Zira her hayvan türünün takdir edilmiş karakteristik özellikleri vardır ve bu özellikler o türde öğrenme ve tahsil olmaksızın gerçekleşir. İnsanların bazı öne çıkan ahlaki özellikleriyle hayvanlara kıyaslanması ve bu kıyasın da sözlü kültürün statik bir unsuru olan atasözlerine mal olması, yaratılış-karakter ikilisinin ayrılmaz bir bütün olarak kabul edildiğini göstermektedir denilebilir. Bunun yanında ahlakın tabiiliği hususu, klasik dönem Arap şairlerinde medih ve hiciv maksatlı olarak da kullanılmıştır. Şair, birilerine olan sitem yahut öfkesini muhatabının karakteri üzerinden yapmıştır. Veyahut sevgilisini vasfederken onu süsleyen güzelliklerin yaratılıştan geldiğini dolayısıyla güzelliğin onda değişmez bir cevher olduğunu dile getirmiştir. Dolayısıyla bu ve bunun gibi duyguların can verdiği şiirlerdeki karakter/tabiat/mizaç/huy/seciye/haslet/ahlak/fıtrat vurguları şairin amacına hizmet eden birer motiftir denilebilir. Son olarak Arap edebiyatçıları Müslüman toplumda sosyal ilişkilerin selametli bir şekilde devamlılığı için kardeşlik, dayanışma ve yardımlaşma gibi konularda pek çok tavsiyeyi edebi form içerisinde sunmuşlar, konu çerçevesinde anektod ve şiirlere yer vermişlerdir. Onların üzerinde önemle durdukları ve yeri geldikçe hatırlatmak istedikleri bir husus da konumuz olan tabiilik olgusudur. Yapmacık davranışlardan uzak durmak, göstermelik ve zorlama samimiyetlere itibar etmemek ve saygı ve sevgide hissedilenden daha fazlasını göstermeye çalışmamak yahut beklememek gibi noktalara dair sözler söylemişlerdir. Çalışmada ağırlıklı olarak deskriptif yöntem esas alınmış ve yeri geldikçe müelliflerin konuyu ele alış biçimleri eleştiriye tabi tutulmuştur. İlgili konu çerçevesinde Türk ve Arap literatüründe herhangi bir spesifik çalışmanın mevcut olmadığı göz önünde bulundurulmuş ve söz konusu alandaki edebî malzemenin araştırılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili Belâgati, Klasik Arap edebiyatı, Tabiilik, Doğallık, Ahlâk

A Comparison of Morality and Creation in Classical Arabic Literature and an Eval-uation of Its Use as a Motif in Poetry

Öz

There are many moral values that the Arab writers have written about either in prose or poetry. This emphasis on morality in classical Arabic literature has also been the subject of many academic studies. The abundance of the literary material in this field has attracted the attention of researchers. One of these is the emphasis on "naturalness" which we have seen in classical Arabic literature. In the Arab society which social ties are very strong the moral values have been summarized with the concept of al-murūah/chivalry over time. In these sources that is including poems, parables and anecdotes about morality allthings on the moral values are brought together. Hereunder the main thing in the moral maturity is the naturality. Criticism of ostensible behaviors has taken place in an important part of these works. For example, ancient perception of morality is a predestination that comes from creation has found its response in Arabic poetry. Many Arab poets have stated that one's innate character will beat and the reason will be defeated. On the other hand, some poets tried to establish a balance between character and wisdom. Accordingly, it has been stated that people are innately inclined to falses but they also have the potential to restrain their innate evil tendencies with the ability of mind given to them. These poets liked to explain this balance through the simile stating he ambitious horse that wants to run at full speed is restrained with a bit. According to this simile the man is like a person on the back of a raging horse with the evil inclinations cultivated in his nature. The soul he carries wants to take him wherever it wishes. However, he has a mind that is like a bridle in return for the soul inside him. On the other hand, when we look at the encyclopedic sources of Arabic proverbs we see that there are proverbs comparing many moral attributes with animals. In Turkish proverbs, cunning is identified with the fox and industriousness with the ant, and in Arabic proverbs a very rich human character-animal pairings stand out. These proverbs are based on the idea that people's character is the product of nature. Because each animal species has appreciated characteristics and these features occur without learning and education. In addition, the issue of the naturalness of morality was also used for the purpose of praise and satire in the classical Arabic poets. The poet makes his reproach or anger towards someone through his character. When describing his lover he states that the beauties that adorn him come from creation. Therefore, it can be said that the emphasises of character/nature/temperament in the poems in which these and similar emotions are aroused, are the motifs that serve the purpose of the poet. Finally Arab writers have offered many recommendations in literary form on issues such as brotherhood, solidarity and cooperation for the healthy continuity of social relations in the Muslim society, and they have included anecdotes and poems within the framework of the subject. The study is mainly based on the descriptive method, however, the way the authors handled the subject is analysed when it is deemed to be appropriate. Considering that there is no specific study in Turkish and Arabic literature within the framework of the present study, it is aimed to investigate the literary material in the subject in question.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language Rhetoric, Classical Arabic literature, Naturalness, Naturality, Morality

Kaynakça

• Advânî, Ebû Advân Hursân b. Muharris b. el-Hâris b. Sa‘lebe. Dîvânu Zi’l-İsba’ el-Advânî. thk. Abdulvahhâb Muhammed Alî el-Advânî. Musul: Matbaatu’l-Cumhûr, 1973.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnavûd. 45 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2001.
• Ahmed, Nureddîn. “Moral Values in The Poetry of Babul Adab of Kıtabul Ḥamâsah”. Internati-onal Journal of Current Research 9/9 (Eylül, 2017), 58329-58332.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Dîvânu’l-meânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Berkûkî, Abdurrahmân. Şerhu dîvâni’l-Mutenebbî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Cebbâr, Salâh Hassûn. “el-Emsâlu fî kitâbi hayâti’l-hayevâni’l-kubrâ li’d-Demîrî: Dirâset ede-biyye”. Mecelletu’l-Kâdisiyye fi’l-Âdâbi ve’l-Ulûmi’t-Terbeviyye 3-4/6 (2007), 129-149.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd. 5 Cilt. Beyrut: Muesesesetu’r- Risâle, 2004.
• Desûkî, Abdülazîz. Ebu’t-Tayyib el-Mütenebbî şâiru’l-urubetî ve hakîmu’d-dehri. Beyrut: Dâru’l-Fâris, 2006.
• Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn b. el-Hasen b. Abdissamed el-Cu‘fî el-Kindî el-Mütenebbî, Şerhu Divâni’l- Mutenebbî, yh. Abdurrahmân el-Berkûkî. Mısır: Muessesetu Hindâvî, 2014.
• Fâhûrî, Temîm. “el-Fedâilu’l-ahlâkiyye fi’ş-şi’ril’-Arabiyyi’l-Câhilî”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/19 (Bahar 2020), 421-446.
• Fed’ûs, Beyâr Selîm. Hikemu âyâtin fî felsefeti’l-hayât. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2016.
• Gabeş, Ahmed. Mecmau’l-hikem ve’l-emsâl fi’ş-şi’ri’l-Arabî. Şam: Dâru’r-Reşîd, 1985.
• Haddâd, Zâfir. Zâfir el-Haddâd: Şâirun Mısrî mine’l-Asri’l-Fâtımî. thk. Huseyn Nassâr. Mısır: el-Hey’etu’l- Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, 1975.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1404.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Ta’lîkun min emâlî İbn Dureyd. thk. Mustafâ es-Senûsî. Kuveyt: el-Meclisu’l-Vatanî li’s-Sekâfeti ve’l-Fünûn, 1984.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. Abdullâh Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Şam: Dâru’l-Belhî, 2004.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. Uyûnu’l-Ahbâr. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1925.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1414.
• İbnu’r-Rûmî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Abbâs b. Cüreyc el-Bağdâdî. Dîvânu İbni’r-Rûmî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2002.
• Kâmil, İsrâ Târık. “el-Kıyemu’l-ictimâiyye ve’l-ahlâkiyye fî şi’ri Mâlik b. er-Rayb”. Mecelletu’l-Âdâb 117 (2016), 299-320.
• Koca, Suat. “Ahlak Kavramı Üzerine Etimolojik ve Semantik Bir Araştırma”. Ankara Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/2 (2016), 121-135. DOI: 10.1501/Ilhfak_0000001455
• Koca, Suat. “Hadis Rivayetlerinde Ahlak Kavramı: Literal-Semantik Bir Analiz”. İslami Araş-tırmalar 27/2 (2016), 173-182.
• Maarrî, Ebü’l-Alâ’ Ahmed b. Abdillâh b. Süleymân. el-Lüzûmiyyât. thk. Ömer et-Tabbâ’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Erkâm, 2000.
• Mefkûde, Sâlih. “el-Kıyemu’l-ahlâkiyye li’l-Arabî min hilâli’ş-şi’ri’l-câhilî”. Mecelletu’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 1/1 (Kasım 2001), 183-196.
• Merîsî, Nedâ bint Muhammed. “el-İffetu fî şi’ri Hatafâ”. Filoloji 74 (2020), 57-82.
• Molacı, Melike. “Herakleitos’un Ēthos’u: Marcus Aurelius’un Daimōn’u”. Felsefi Düşün Dergisi 13 (Ekim 2019), 229- 254.
• Mustafâ, Mûnisî – Muhammed, Ubeydullâh. el-Kıyemu’l-ahlâkiyye ve cemâliyyetuhâ fi’ş-şi’ri’l-Câhilî Muallaktu Zuheyr b. Ebî Sulmâ. Cezayir: Ebû Bekir Belkâ Üniversitesi, Edebiyat ve Dil Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Mutayrî, Ahmed Hamed. “es-Sıdku ve’l-kezib fî şi’ri Beşşâr b. Burd: Medhalun tahlîlî”. Mecelle-tu’d-Dirâsâti’l- Lugaviyye ve’l-Edebiyye 3 (Aralık 2018), 134-151.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib. Dîvânu’l-Mutenebbî. Beyrut: Dâru Beyrût, 1983.
• Nikolaidē, Anna. Αpοpseis Pepi Αrhistοtelikes Ēthikēs. 5th Interdisciplinary Conference on Philosophy and Cosmology: in celebration of the 2400th anniversary from Aristotle's birth: Volume of Proceedings.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Ali Bûmâhim. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Özturan, Hümeyra. Ahlak Felsefesinin Temel Problemleri Seçme Metinler. Ankara: İlem Kitap-lığı, 2015.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Muhâharâtü’l-üdebâʾ ve muhâverâtü’ş- şuʿarâʾ ve’l-büleġāʾ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketu Dâru’l-Erkâm, 1420.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. el-Muntehal. thk. Ahmed Ebû Alî. İskenderiyye, y.y., 1936.
• Seâlibî, Ebû Mansûr. Tahsînu’l-kabîh ve takbîhu’l-hasen. thk. Şâkir el-Âşûr. Irak: İhyâu’t-Turâsi’l-İslâmî, 1981.
• Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. Lübâbu’l-âdâb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. Dîvânu’l-İmâmi’ş-Şâfiʻî. yh. Muhammed İbrâhîm Selîm. Kahire: Mektebetu İbn Sînâ, ts.
• Şâvîş, Hâmid Sa’d Alî Hadracî. “ed-Da’vetu ilâ mekârimi’l-ahlâk fî şi’ri Mahmûd el-Verrâk”, 557-618. https://jlt.journals.ekb.eg/aticle_21943_e2210463894208842ed9504daea428c8.pdf (Erişim: 17 Ağustos 2021).
• Şerârî, Abdülazîz Muhammed Uveyd. el-Emsâl fî kitâbi’l-hayevân: Dirâsetun fenniyye beyâniyye. Mute: Mute Üniversitesi, Lisansüstü Öğretim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Şihrî, Abdurrahmân b. Maâda. eş-Şâhidu’ş-şi’rî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Mektebetu Dâri’l-Minhâc, 1429.
• Şirvânî, Ahmed b. Muhammed. Nefhatu’l-Yemen fîmâ yezûlu bizikrihi’ş-şecen. Mısır: Matbaa-tu’t- Tekaddumu’l-İlmiyye, 1324.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2000.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs. Ahlâku’l-vezîrayn. thk. Muhammed b. Tâvît. Beyrut: Dâru Sâdir, 1992.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. Şerhu dîvâni Ebi’-t-Tayyib el-Mutenebbî. thk. Ömer Fâruk et-Tabbâ’ 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1997.
• Zehebî, Muhammed Huseyn. et-Tefsîr ve’l-mufessirûn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Mustaksâ fî emsâli’l-Arab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1987.