مغامرة رواية تحوّل فيها النعل الى البغل في سياق أهمية التحقيق ونقد المتن

Yıl 2021, , 1341 - 1358, 15.12.2021

Yusuf Acar

https://doi.org/10.18505/cuid.989336

Öz

: فإذا كانت الرواية أو المتن تخبر عن واقعة أو شخص أو حال في التاريخ، فإن لكل رواية تاريخاً يلقي الضوء على تكونها ووصولها إلينا، وإضاءة هذا التاريخ لا تقل أهمية عن تحليل المحتوى. لهذا السبب، من الضروري فحص المصدر الذي وردت فيه الرواية عما تم تضمينه فيه قد سلم حتى يومنا هذا كما تم تأليفه من قبل المؤلف دون التعرض لأي تدخل خارجي، ويجب أيضا تدقيق الرواية من حيث الصحة والدلالة مع سلامة الإسناد والمتن. فمن أجل ذلك إذا قيل "نقد المتن" يجب أن يتبادر إلى الذهن فهْم تحقيق المصدر/Scholarly Editing وشرح الرواية مع البحث عن صحتها من جهة الإسناد والمتن/ Literary Criticism. عدم اتباع الطريقة القياسية، وقلة عدد النسخ التي اكتفي بها، أو تأخر تاريخ نسخها عن تاريخ التأليف، وأيضا أن هناك أغراضا تجارية، فهذه الأمور كلها أدت الى أخطاء اقتضى ضرورةَ إعادة التحقيق للمصنفات التي تم تحقيقها سابقا، ومن هذه المصنفات المحققة التي يحتاج إلى إعادة تحقيقها كتاب "المجروحين" لابن حبان (ت 354/965). وقد قسَّم أبو حاتم محمد بن حبان البستي الرواة إلى قسمين بحسب عدالتهم وضبطهم فجمعهم الذين رآهم ضعيفا في كتابه المجروحين، ووضع أبا حنيفة (ت 150/767) على رأس قائمة الضعفاء. أولاً جرح أبا حنيفة بكونه صاحب الرَّأي، وولد مملوك، ورجلا جدلا، ورجلا ظَاهر الْوَرع، وقليل العلم في الحديث وصناعته، ودَاعيا إِلَى الإرجاء وصاحب البدع، وبكونه رجلا اتفق أئمة العلماء على جرحه. ثم حاول أبو حاتم التدليل على مَزاعمه ذلك بحوالي ثلاثين رواية عن علماء السلف. وهذه الروايات المذكورة قد اختلفت تماماً عن المناقشات والانتقادات العلمية بين العلماء مثل ابن أبي ليلى (ت 148/765)، والأوزاعي (ت 157/774)، وابن أبي شيبة (ت 235/849) وبين أبي حنيفة ومدرسته. لأن هذه الأخبار التي جمعها ابن حبان هي محض روايات مهينة ومثيرة للجدل ضد شخصية أبي حنيفة ومصداقيتها. من حيث كونها مصدرًا لفترات لاحقة، من المهم فحص وتحقيق هذه الأخبار من حيث قواعد وأصول الروايات. إن تاريخ رواية واردة في المجروحين، وهو يعد كتابا رعيلا باعتبار ضخم وموقف من مصنفات الجرح والتعديل التي تكوّن جزءا مهمّا من علوم الحديث، مُلفِت النظر من النواحي. فينقل في هذه الرواية قول الامام أبي حنيفة (ت 150/767) هذا: " لَوْ أَنَّ رَجُلا عَبَدَ هَذَا ‌الْبَغْلَ تَقَرُّبًا بِذَلِكَ إِلَى اللَّهِ جَلَّ وَعَلا لَمْ أَرَ بِذَلِكَ بَأْسًا". وبحسب تحقيقنا من حيث السند فإن ابن أبي مسهر مجهول، ومحفوظ بن أبي ثوبة (صحيحه توبة) متروك، وأحمد بن الوليد الكرخي المخرمي ضعيف، ويحيى بن حمزة هو راوٍ ثقة إلا أنه اتهم بالقدر وبأنه يروي عمن وصف بمنكر الحديث. أما سعيد بن عبد العزيز فلا علاقة له بتحمل هذا الخبر ولا بأدائه. وبالإضافة إلى ذلك فالسند هذا منقطع. بادئ ذي بدء، المنتظر من مصدر أساسي مثل المجروحين الذي يتكون موضوعه وهدفه من نقد الرواة والبحث عنهم، هوان تكون الروايات فيه مقبولة، على الأقل من حيث الإسناد. ولذلك هذا الخبر المذكور ضعيف لا يحتج به باعتبار السند. عندما يتم تحقيق هذه الرواية التي تم ورودها أيضا في مصادر سابقة مثل التاريخ للفسوي (ت 277/890)، من حيث كل من السند والمتن، فإن الوضع الذي يظهر هو كما يلي: تحول تعبير متداول على ألسنة الناس بشكل نميمة ضد أبي حنيفة حول موضوع الإرجاء -هو واحد من أكثر المواضيع مناقشة ساخنة - في النصف الثاني من القرن الثاني في منطقة دمشق، إلى الخبر بالسماع من حيث الإسناد، فأصبح سعيد بن عبد العزيز الذي لا علاقة له بتحمل هذا الخبر ولا بأدائه مصدرَ الخير بصيغة السماع، وتحول كلمة النعل إلى البغل من حيث المتن. سيكون نهجًا اختزاليًا ومفرطًا في التفاؤل الافتراض أن كل هذا قد يكون ناتجًا عن تصحيف المستنسخين وتشويههم. إذ الرواية التي ناقشناها هي مثال نموذجي من حيث إظهار تأثير تضارب الأفكار بين أهل الحديث وأهل الرأي على الروايات. ولكنها ليست المثال الوحيد.

Anahtar Kelimeler

الحديث, ابن حبان, ابو حنيفة, نقد المتن, التصحيف

The Importance of Text Criticism and Analysis: The Adventure of a Narrative Turning from Clog into Mule

Öz

Each narration or text, as it informs about an event, situation or person in history, has a history that sheds light on both its formation and how it arrived to us. The illumination of this history is at least as important as the content analysis of the information. For this reason, it is necessary both to examine whether the source in which the information is given has survived to the present day as it was created by the author without being exposed to any external intervention, and to analyze the narration in terms of reliability and indication within the integrity of the isnād-text. In that case, when the word “text criticism” is mentioned, an understanding of a specific criticism should come to mind, which includes both critical edition (scholarly editing) of the first source and the critique of the narration by making sound research in terms of isnād and literary criticism (naqd al-isnād wa-l-matn). Due to reasons such as the inability to follow a standard method, the limited number of the copies and/or the distance of the copies from the author in terms of history and commercial concerns, many classical works published with relative verification contain such errors require a re-examination. One of these works is Ibn Hibbān’s (d. 354/965) book al-Majrūhīn. In his work al-Majrūhīn, Ibn Hibbān divided the narrators into two groups according to their reliability and collected the ones that he determined as weak according to his opinion. In this work, he placed Abū Ḥanīfa (d. 150/767) at the top of the list. First, he denounced Abū Ḥanīfa with the following expressions: Sahib al-ra’y, child of slaves, bicker, hypocrite, had little knowledge of hadith, a Murji’ī propagandist, a narrator who was blamed by imams. Then he tried to justify these claims by about thirty narrations from various salaf scholars. These narratives are completely different from the largely intellecutal discussions and criticisms of scholars such as al-Awza'i (d. 157/774), Ibn Abī Laylā (d. 148/765) and Ibn Abī Shayba (d. 235/849) on Abu Ḥanīfa and his school. The narrations compiled by Ibn Hibbān are display insulting and polemical narrations against Abu Ḥanīfa’s personality and reliability. In terms of being a source for later periods, it is important to examine and criticize these narratives in terms of the narration techniques. The al-jarḥ wa-l-taʿdīl is important part of the hadith science. al-Mejrūhīn, one of the leading works of this science is remarkable in many respects. According to this narration Abū Ḥanīfa Nuʿmān b. S̱ābit b. Zūtā b. Māh’ın (öl. 150/767) said, "If a man worships this mule to get closer to Allah, I see no harm in it." According to our analysis, there are the following determinations about the narrators in the chain of this narrative. Ibn Abī Mushir is unknown (majhūl), the narrator who is written as “Mahfūz b. Abī Savba” but his correct name is “Tawba” is matrūk. Ahmad b. al-Walīd al-Mahramī al-Karkhī is weak, and Yahyā b. Hamza, source person, is qadari who narrates from people with munkar al-hadith; but is also considered as a thiḳa narrator. As for Sa‘īd b. Abd al-Azīz, he has nothing to do with the reception and transmission of the narrative. In addition, there is also a break in the chain. First of all, what is expected from a basic work such as al-Majrūhīn, whose subject and purpose is purely a narrator analysis, is that the report in it should be acceptable, at least in terms of isnād. When the narrative in question, which is also included in earlier sources such as al-Fesewī (d. 277/890), is evaluated in terms of both the isnād and the text, one realizes the transformation of an expression circulating in the form of gossip against Abu Ḥanīfa in Damascus around the subject of ʾirjāʾ. ʾIrjāʾ was at the forefront of the heated debates in the second half of the second century into semā form in terms of isnād and text, besides, the word النعل/clog is transformed into البغل/mule. Apart from the weak points of the chain, Sa‘īd b. Abd al-Azīz, who has nothing to do with the reception and transmission of the narrative, has also been turned into the narrator/source of the report with the samā expression. Regardless of the purpose and the criteria of the narration technically, during the conversation with Sa‘īd, Yahyā b. Hamza’s sincere friend and teacher, a special speech in which a common report attributed to Abu Ḥanīfa was expressed, was transformed into Yahyâ’s samā‘ in the form of jazm. As a result, the word “shoe” or “clog” has evolved into mule. It would be a reductionist and over optimistic approach to assume that all this may have resulted from tashīf and tahrīf of the copyists. The narration we discussed is a typical example in terms of showing the effect of the conflict of ideas between Ahl al-Hadīth and Ahl ar-Ra’y on the narrations. Of course, this shoud be not regarded as the only example.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Abū Ḥanīfa, Ibn Ḥibbān, Text Criticism, Error in the Writing of Ḥadīth

Metin Tenkidi ve Tahkîkin Önemi Bağlamında Nalından Katıra Dönüşen Bir Rivayetin Serencamı

Öz

Tarihteki bir olaydan, durumdan veya şahıstan haber verdiğine göre her bir rivayetin ya da metnin hem teşekkülüne hem de bize kadar gelişine ışık tutan bir tarihi vardır ki bu tarihin aydınlatılması en az muhteva tahlili kadar önemlidir. Bunun için de bir haberin hem yer aldığı kaynağın herhangi bir dış müdahaleye maruz kalmadan müellif tarafından oluşturulduğu şekilde günümüze kadar gelip gelmediğinin tetkiki hem de rivayetin isnad-metin bütünlüğü içerisinde güvenirlik ve delalet yönüyle incelenmesi gerekmektedir. O halde metin tenkidi denilince hem kaynak eserin tahkiki/Scholarly editing hem de rivayetin isnad ve metin yönüyle sıhhat araştırmasının yapılarak şerh edilmesini kapsayan bir tenkid anlayışı/Literary Criticism (nakdu’l-isnâd ve’l-metn) akla gelmelidir. Standart bir yöntemin takip edilememesi, yetinilen nüsha sayısının azlığı ve/veya nüshaların tarih itibariyle müellife olan uzaklıkları, ticari kaygılar gibi sebeplerle görece tahkik edilerek yayımlanan pek çok klasik kaynak yeniden tahkikli neşrine ihtiyaç duyulacak kadar hatalar barındırmaktadır. Onlardan birisi de İbn Hibbân’ın (öl. 354/965) el-Mecrûhîn adlı eseridir. Güvenirliklerine göre râvîleri iki gruba ayıran ve kendi kanaatine göre zayıf gördüklerini el-Mecrûhîn isimli eserinde toplayan İbn Hibbân listenin başına Ebû Hanîfe’yi (öl. 150/767) yerleştirmiştir. Önce Sahibu’r-rey, köle çocuğu, cedelci, takiyyeci, hadis bilgisi kıt, bid’atçi ve propagandist bir Mürciî, imamlar tarafından yerilen bir râvî şeklinde Ebû Hanîfe’yi cerh etmiş ve arkasından da bu iddialarını selef alimlerden yaptığı isnadlı otuz civarında rivayetle gerekçelendirmeye çalışmıştır. Bu haberler, büyük oranda ilmî temelli olan Evzâʿî (öl. 157/774), İbn Ebî Leylâ (öl. 148/765) ve İbn Ebî Şeybe (öl. 235/849) gibi alimlerin Ebû Hanîfe ve ekolüyle olan tartışmalarından ve tenkitlerinden tamamen farklıdır. Çünkü İbn Hibbân’ın derlediği bu haberler, tamamen Ebû Hanîfe’nin şahsına ve güvenirliğine yönelik hakaret içerikli ve polemik türü rivayetlerdir. Daha sonraki dönemlere kaynaklık etmesi bakımından bu haberlerin rivayet teknikleri açısından tetkik ve tenkidinin yapılması önem arz etmektedir. Hacim ve konum itibariyle hadis ilimlerinin önemli bir kısmını oluşturan cerh-taʿdîl edebiyatının önde gelen eserlerinden el-Mecrûhîn’de yer alan bir rivayetin tarihi pek çok açıdan dikkat çekicidir. Bu rivayette Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh’ın “Bir adam Allah’a yakınlaşmak maksadıyla şu katıra kulluk etse, bunda bir beis görmem” dediği aktarılmaktadır. Yaptığımız incelemeye göre bu haberin senedindeki İbn Ebî Müshir meçhûl, Mahfûz b. Ebî Sevbe şeklinde yazılan ama doğrusu Tevbe olan ravi metrûk, Ahmed b. el-Velîd el-Mahramî el-Kerhî zayıf, kaynak kişi durumundaki Yahyâ b. Hamza ise münkeru’l-hadis nitelikli kişilerden rivayetler yapan kaderî ama sika bir ravidir. Saîd b. Abdilazîz’e gelince onun haberin tehammül ve edasıyla hiçbir alakası yoktur. Ayrıca senedde inkıta da söz konusudur. Her şeyden önce konusu ve maksadı tamamen ravi incelemesi olan el-Mecrûhîn gibi bir temel eserden beklenen, içerisindeki haberlerin en azından isnad yönüyle makbul olmalarıdır. Dolayısıyla mezkûr haber, senedi itibariyle delil alınamayacak derecede zayıftır. Fesevî (öl. 277/890) gibi daha erken dönem kaynaklarında da yer alan bahis konusu haber hem sened hem de metin açısından değerlendirildiğinde, hicrî ikinci asrın ikinci yarısındaki hararetli tartışmaların başında gelen ircâ konusu etrafında Dimeşk’ta Ebû Hanîfe aleyhinde dedikodu şeklinde dolaşımda olan bir ifadenin isnad açısından semaʿa dönüşmesi ve metin yönüyle de النعل/ayakkabı-nalın kelimesinin البغل/katır’a tahvili söz konusudur. Haberin senedinin zayıf olması bir tarafa, rivayette haberin tehammül ve edasıyla hiç alakası olmayan Saîd b. Abdilazîz hem de sema sigasıyla haberin ravisi/kaynağı haline getirilmiştir. Bütün bunların müstensihlerin tashifinden ve tahrifinden kaynaklanmış olabileceğini var saymak indirgemeci ve fazla optimist bir yaklaşım olur. Ele aldığımız rivayet, ehl-i hadis ile ehl-i re’y arasındaki fikir çatışmasının rivayetlere etkisini göstermesi bakımından tipik bir örnektir. Ama tek örnek değildir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbn Hibbân, Ebû Hanife, Metin Tenkidi, Tashif

Kaynakça

• ʿAbdullāh b. Aḥmed, Abū ʿAbdirraḥmān ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel al-Sheybānī. al-Sunne. Demmām: Dāru Ibn al-Ḳayyim, 1406/1986.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Abū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel al-Sheybānī el-Mervezī. al-ʿIlel ve maʿrifetu’r- ricāl bi rivāyeti Ibnihī ʿAbdillāh. Riyāḍ: Dār al-Ḫānī, 1422/2001.
• Ahatlı, Erdinç. “Serrâc, Muhammed b. İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• ʿAnsī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed al-Maṣnaʿī al-ʿAnsī. Maṣābiḥu’l-erīb fī taḳrībi’r-ruvāt elleẕīne leysū fī taḳrībi’t-Tehẕīb. Yemen: Mektebe Ṣanʿā al-Es̱eriyye, 1430/2009.
• Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Tadîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bakrī, Ḥamzeh Muḥammed Vesim al-Bakrī. “Ḫuṣūmetu’l-muḥaddis̱īn li Abī Ḥānīfe / Hadisçilerin Ebû Hanîfe’ye Şiddetli Tepkileri: İman Meselesi”. Diyanet İlmi Dergi 56/4 (2020), 1165-1199.
• Buḫārī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ismāʿīl b. İbrāhīm al-Buḫārī. al-Tārīḫu’l-evsaṭ. Ḥaleb we-l-Ḳāhira: Mektebe al-vaʿī we Mektebetu Dāri’t-Turās̱.1397/1977.
• Buḫārī, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ismāʿīl b. İbrāhīm al-Buḫārī. al-Tārīḫu’l-kebīr. Haydarābād: Dār al-Meʿārifi’l- ʿOs̱māniyye.
• Beyhaḳī, Abū Bekr Aḥmed b. Ḥuseyn b. ʿAli al-Beyhaḳī. Shuʿabu’l-īmān. Riyāḍ: Mektebe al-Rushd, 1423/2003.
• Bezzār, Abū Bekr Aḥmed b. ʿAmr b. ʿAbdilḫāliḳ b. Ḫallād al-Bezzār. Musnedu’l-Bezzār al-Menshūr bi ismi al- Baḥru’zeḫḫār. al-Medīne al-Munevvera: Mektebe al-ʿUlūm we-l-Ḥıkem, 2009.
• Dūlābī, Abū Bişr Muḥammed b. Aḥmed al-Rāzī ad-Dūlābī. al-Ẕurriyyetu’ṭ-ṭāhiratu’n-Nebeviyye. Kuveyt: al-Dār al-Selefiyye, 1407/1986.
• Abū Ġudde, ʿAbdulfettāḥ. al-Isnādu mine’d-dīn we ṣafḥa müşriḳa min tārīḫi semāʿi’l-ḥadīs̱. Beyrut: Dār al-Beşāir al-Islāmiyye, 1435/2014.
• Abū Nuʿaym, Aḥmed b. ʿAbdillāh b. Isḥāḳ al-Isfahānī. Musnedu’l-İmām Ebī Ḥanīfe rivayete Abī Nuʿaym. Riyāḍ: Mektebe al-Kevs̱er, 1415/1994.
• Fesevī, Yaʿḳūb b. Süfyān al-Fārisī al-Fesevī. al-Maʿrife ve’ṭ-ṭārīḫ. Beyrut: Müessese al-Risāle, 1984.
• Ḥamevī, Abū ʿAbdillāh Şihābuddīn Yāḳūt b. ʿAbdillāh al-Ḥamevī. Muʿcemu’l-buldān. Beyrut: Dāru Ṣād, 1996.
• Ḥāris̱ī, Muḥammed Ḳāsim ʿAbdeh al-Ḥāris̱ī. Mekānetu’l-Imām Ebī Ḥānīfe beyne’l-muḥaddis̱īn. Karaçi: 1993.
• Ḫaṭīb al-Baġdādī, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlî al-Ḫaṭīb al-Baġdādī. Tārīḫu Baġdād. Beyrut: Dār al-Ġarb al-Islāmī, 1422/2002.
• ʿIclī, Abū al-Ḥuseyn Aḥmed b. ʿAbdullāh el-Kūfī al-ʿIclī. al-S̱iḳāt. Mektebe al-Dār, 1405/1985.
• İbn ʿAbdilberr, Abū ʿOmer Yūsuf b. ʿAbdillāh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr al-Nemerī. al-İntiḳā fī faḍāili’l- eimmeti’s̱-s̱elās̱eti’l-fuḳahā. Thk. ʿAbdulfettāḥ Abū Ġudde. Beyrut: Mektebe al-maṭbūʿāt al-Islāmiyyeʿ, 1431/2010.
• İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyye, 1414/1997.
• İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. İstanbul: Maḫṭūṭa nusḫa Mektebe Ḳaṣr Topkapı, Ḳısmı III. Aḥmed, no. 2943.
• İbn ʿAdī, Abū Aḥmed ʿAbdillāh b. ʿAdī al-Curcānī. al-Kāmil fi’ḍ- ḍuʿafā. İstanbul: Maḫṭūṭa nusḫa Mektebe Millet, Ḳısmı Feyḍullah Efendī, no. 1505.
• İbn ʿAsākir, Abū al-Ḳāsim ‘Ali b. Ḥasen. Tārīḫu Dimeşḳ. Beyrut: Dār al-Fikr, 1410/1995.
• İbn Abū Ḥātim, Abū Muḥammed ʿAbdirraḥmān b. Muḥammed al-Rāzī. al-Cerḥ ve’t-taʿdīl. Beyrut: İḥyā’ al-Türās̱ al-ʿArabī, 1271/1952.
• İbn Baṭṭāl, Abū’l-Ḥasen ʿĪsā b. Ḫalef al-Endelusī. Sherḥu Ṣaḥīḥi'l-Buḫārī. Riyāḍ: Mektebe al-Rüshd, 1422/2001.
• İbn al-Cevzī, Abū’l-Ferac Cemālüddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿĪsā. al-Ḍuʿafā ve’l-metrūkūn. Beyrūt: Dār al-Kutub al- ʿĪlmiyye, 1406/1986.
• İbn al-Cevzī, Abū’l-Ferac Cemālüddīn ʿAbdurraḥmān b. ʿĪsā. al-Munteẓam fī tārīḫi’l-umem ve’l-mulūk. Beyrūt: Dār al-Kutub al-ʿĪlmiyye, 1412/1998.
• İbn al-Feraḍī, Abū al-Velīd ʿAbdillāh b. Muḥammed al-Andelusī. Tārīḫu ʿUlemāi’l-Andelus. Ḳāhira: Mektebe al- Ḫāncī, 1408/1988.
• İbn Ḥacer, Abū al-Faḍl Aḥmed b. ʿAli al-ʿAsḳalānī. Lisānu’l-mīzān. Beyrūt: Muessesetu’l-ʿAlemī, 1392/2002.
• İbn Ḥacer, Abū al-Faḍl Aḥmed b. ʿAli al-ʿAsḳalānī. Fetḥu’l-Bārī sherḥu Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Beyrut: Dār al-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Kitābu’l-Mecrūhīn mine’l-muḥaddisīn. Riyāḍ: Dâr al-Ṣamīʿī, 1420/2000
• İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Kitābu’l-Mecrūḥīn mine’l-muḥaddisīn. Maḫṭūṭa nusḫa Suleymāniyye, Ayasofya 496. https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_256/2131.pdf. (al-wuṣūl 20.07.2021).
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed el-Bustī. al-S̱iḳāt mine’ṣ-ṣaḥābe ve’t-tābiʿīn ve etbāʿi’t- tābiʿīn. Haydarabad: Dāira al-Meʿārif al-Osmāniyye, 1393/1993.
• İbn Ḥibbān, Abū Ḥātim Muḥammed b. Ḥibbān b. Aḥmed al-Bustī. Ṣaḥīḥu İbn Ḥibbān al-Musnedu’ṣ-Ṣaḥīḥ ʿalā’t- teḳāsīm ve’envāʿ min ġayri vucūdi ḳaṭʿ fī senedihā velā s̱ubūte cerḥ fî nāḳilīhā. Beyrūt: Dār İbn Ḥazm, 1433/2013.
• İbn Maʿīn, Abū Zekeriyyā Yaḥyā b. Maʿīn b. ʿAvn al-Baġdādī. Tārīḫu İbn Maʿīn rivāyete’d-Dūrī. Mekke al- Mukerrame: Merkez al-Baḥs̱ al-ʿIlmī we Iḥyā al-Turās̱’l-Islāmī, 1399/1979.
• İbn Saʿd, Abū ʿAbdillāh Muḥammed b. Sa‘d al-Baṣrī. al-Ṭabaḳātu'l-kubrā. Beyrūt: Dār al-Kutub al-ʿĪlmiyye, 1410/1990.
• İbn al-Ṣalāḥ, Abū ʿOmer ʿOs̱mān b. ʿAbdirraḥmān al-Shehrazūrī. Maʿrifetu envāʿi ʿilmi’l-ḥadīs̱. Beyrut: Dār al-Fikr, 1406/1986.
• İbn Shāhīn, Abū Ḥafṣ ʿOmer b. Aḥmed al-Baġdādī. Tārīḫu’ḍ- ḍuʿafā ve’l-keẕẕābīn. Thk. ʿAbdurraḥīm Muḥammed Aḥmed el-Ḳashḳarī. Beyrut: 1409/1989.
• Kevserī, Muḥammed Zāhid al-Kevserī. al-Nüketu’ṭ-ṭarīfe fi’t-teḥaddus̱ ʿan rudūd Ibn Ebī Sheybe ʿalā Ebī Ḥanīfe. Ḳāhira: Mektebe al-Ezheriyye.
• Kevserī, Muḥammed Zāhid al-Kevserī. Te’nīb al-Ḫaṭīb ʿalā mā sāḳahū fī terceme Ebī Ḥanīfe mine’l-ekāẕīb. Ḳāhira: 1990.
• Köktaş, Yavuz – Kurt, İsmail. “İbn Hibbân’ın Kitâbü’l-Mecrûhîn’deki Ricâl Tenkit Metodu / Ibn Hibban's Narrator Critisim Method In His Book Named Kitabu'l-Majruhin”. Turkish Studies: Comparative Religious Studies 14/4 (2019), 713-725. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.39893
• Melchert, Christopher. “Kûfe’de Hanefîliğin Ortaya Çıkışı ve Medine Hadisçiliği /How Hanafism Came to Originate in Kûfe and Traditionalism in Madina”. çev. Tuğba Altuncu. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/8 (2018), 261-294.
• Mizzī, Abū al-Ḥaccāc Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdirraḥmān al-Mizzī. Tehẕīb al-Kemāl fī esmā’ al-ricāl. Beyrut: Müessese al-Risāle,1400/1980.
• Muneccid, Ṣalaḥuddîn el-Muneccid. “Arabça Yazmaların Neşir Kaideleri”. çev. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1966), 245-262.
• Muslim, Abū al-Ḥuseyn Muslim b. al-Ḥaccāc b. Muslim al-Ḳurashī. al-Musned al-ṣaḥīḥ al-muḫtasar min al- sünen bi nakl al-ʿadl an al-ʿadl an Rasūlillūh. Beyrut: Dār İḥyā’ al-Türās̱ al-ʿArabī.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması -Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 225-273.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları-Şeybânî Örneği-. İstanbul: İFAV, 2015.
• Öztoprak, Mustafa. “Târîhu Bağdâd’da Ebû Hanîfe ile İlgili Müspet ve Menfi Rivayetlerin Değerlendirilmesi /Evaluation of Narrations about Abû Hanîfe in Tarikh al-Baghdâd”. Diyanet İlmi Dergi 49/4 (2013), 105-130.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: İFAV, 2010.
• Rizzo, Hasan Muzaffer er-Rizzo. “دراسة نقدية لمنهج ابن حبان في كتابه المجروحين من المحدثين الضعفاء والمتروكين”. Hadis Tetkikleri Dergisi 7/2 (2009), 19-44.
• Sakallı, Talat. “Saîd b. Abdülazîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Sönmez, Mehmet Ali. “İbn Hibbân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Re’y İhtilafları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• ʿUḳaylī, Abū Caʿfer Muḥammed b. ʿAmr b. Mūsā al-Mekkī al-ʿUḳaylī. al-Ḍuʿafā al-kebīr. Beyrut: Dār al-Mektebe al-ʿĪlmiyye, 1404/1984.
• Vādiʿī, Abū ʿAbdirraḥmān Muḳbil b. Hādī al-Vādiʿī. Neshr al-ṣaḥīfe fī ẕikr al-ṣaḥīḥ min aḳvāl eimme al-cerḥ we-l- taʿdīl fī Ebī Ḥanīfe. Ḳāhira: Dār al-Ḥarameyn.
• Ẕehebī, Abû ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b. Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. Siyeru Aʿlāmi’n-nübelā. Beyrut: Müessese al-Risāle, 1405/1985.
• Ẕehebī, Abū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b. Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. Mîzānu’l-i‘tidāl fī naḳdi’r-ricāl. Beyrut: Dār al-Maʿrife, 1382/1963.
• Ẕehebī, Abū ʿAbdillāh Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmān b. Ḳaymāz al-Turkmānī al-Ẕehebī. al- Kāshif. Beyrut: Cidde: Dār al-Ḳible, 1413/1992.