Çağdaş Türk Romanında Din ve Siyaset İlişkisi: ‘Kar’ Örneği

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 2, 977 - 1012, 15.12.2017

Şaban Erdiç

https://doi.org/10.18505/cuid.314334

Cited By: 1

Öz

Öz: Bu makale Orhan Pamuk’un Kar romanından hareketle çağdaş Türk romanında din ve
siyaset ilişkisine odaklanmıştır. Çalışma, Türkiye’nin
yakın dönemdeki dini ve siyasi tartışmalarına edebi bir kurgu ile yaklaşan Kar’da din-siyaset ilişkilerinin nasıl bir paradigma üzerine oturduğunu
ve bu çerçevede Türkiye’de dini ve siyasi kültürün romana nasıl yansıdığını
anlama ve açıklama hedefini gütmüştür. Romanda 1980 sonrası yeni bir gelişim ivmesi yakalamış ve 1990’lar
boyunca siyaseti daha aktif bir şekilde motive eden sağ, muhafazakar ve İslamcı
çevrelerle aslında -yazarın yaklaşımı çerçevesinde-
Türkiye’ye bir türlü uğramayan modernizmin Türkiye’deki
jakoben ve taşralı temsilcilerinin değerleri
arasındaki çatışmalar öne çıkarılmıştır. Postmodern bir
bakış açısıyla yazılan Kar İslamcı-laik,
Doğulu-Batılı çatışmaları arasında modernleşme çabalarının devam ettiği bu
aşamada din ve siyaset ilişkileriyle ilgili
önemli fotoğraflar paylaşmıştır. Nihayet romanda din; yoksulluk
ve yoksunlukları araçsallaştırıcı, yerine göre değişimi
engelleyici karakteri yanında baskın olarak
ideolojik yönü ile öne çıkarılmıştır. Siyaset ise orada daha çok jakoben ve laik, modernleşme ile ilişkisi bağlamında da taşralı
olarak betimlenmiştir.

Özet: Şüphe yok ki imparatorluktan
Cumhuriyete geçiş sürecinde edebiyat; özellikle de Batılı bir ürün olarak
roman, modern Türkiye’nin bilinç düzeyinin inşasında önemli bir rol oynamıştır.
Bu edebi etki belli bir çizgi takip etmek yerine 2 asra yaklaşan maceralı
yolculuğu içinde genellikle Türk toplumunun dönemsel tarihi, sosyal, politik
şartları ile uyum içinde yürümüştür. Bu bağlamda Türk romanı başlangıçta daha
yoğun olmak üzere siyasal yapıyı meşrulaştırıcı bir tavır takınırken özellikle
son yarım asırda modernleşmenin ulaştığı noktalar itibariyle farklı iktidar ve
ideoloji üretmenin bir aracı olarak da görülmüştür. Fakat bununla birlikte
kültürel sistemin önemli bir unsuru olarak din romanın söz konusu yolculuğunda
hep ana temalardan biri olmuştur.

Makale çağdaş
Türk romanında din-siyaset ilişkilerinin din sosyolojisi açısından
incelenmesini konu edinmiştir. Çalışmaya örnek olarak Orhan Pamuk’un, ilk
baskısını 2002 yılında yapan ve Türkiye’de 1980’li şartların olgunlaştırdığı
gerilimli din-siyaset ilişkilerini geniş bir kültürel birikimden hareketle
temalaştıran Kar romanı seçilmiştir.
Çalışmanın amacı çağdaş Türk romanının Türkiye’de her zaman bir gerilim ortamı
yaratmış din-siyaset ilişkilerine yaklaşımını Kar örnekleminde anlamak ve açıklamaktır. Bu çerçevede tarihsel bir
karşılaştırma yapılarak Türk romanının siyaset ve din algısında Karın yeri gözden geçirilmiş, bir sosyal
kişilik ve yazar olarak Orhan Pamuk üzerinde durulmuş ve daha sonra da
romandaki sosyal olay, olgu ve süreçlerin inşa ettiği farklı bilinç düzeyleri
fenomenolojik bir perspektiften değerlendirilmiştir.

Bu çalışmada Kar modern Türkiye’nin yakın dönem
din-siyaset ilişkilerini dini ve siyasi kültürün farklı anlam setleri üzerinden
postmodern bir alegori ile işleyen bir roman olarak görülmüştür. Bu yönüyle Kar edebi bir ürün olmanın yanında
kendini toplumun dini, siyasi ve ideolojik bilgi gövdesi hakkında farklı bilinç
düzeylerine yer veren hatta bugünkü din-siyaset ilişkilerinin köklü sorunlarına
ışık tutan bir metin olarak da sunmuştur. Buradan hareketle denilebilir ki
roman, edebiyat-toplum ilişkisi bağlamında bir taraftan toplumunun dini ve
siyasi değerleri çerçevesinde olayları örgütlerken diğer taraftan bu değerlere
postmodern bakış açıları sunmak suretiyle bir zenginlik katmıştır. Nihayet Karda Pamuk Türkiye’de din ve siyaset
ilişkilerinin toplum temelinde edebi bir dışavurumunu gerçekleştirmiştir. Ancak
bu dışavurum Osmanlıdan Cumhuriyete intikal eden dini ve siyasi birikim yanı
sıra kendinin kurumsal bir bagaj etrafında şekillendirdiği sosyal kişiliğinden
bağımsız olmamıştır.

Açıkça Pamuk, Karda din ve siyasete, onların
birbirleriyle olan ilişkilerine bazen farklı karakterler üzerinden bazen de
ironi ve eleştiriler yoluyla bir dizi anlamlar yüklemiştir. Postmodern bir
paradigma etrafında Kar din ve
siyasetin farklı anlam dünyalarını ve bu kadim iki sosyal kurumun farklı
görüntülerini felsefi ve sosyolojik bir bakış açısı içinde sunmuştur. Başka bir
ifadeyle Pamuk romanın olay örgüsünü, sosyal tiplerini, sosyal sınıfları ve
bunların epistemolojik birikimlerini kendi doğal sosyoekonomik, kültürel, dini
ve politik ortamlarında ele almıştır. Kar,
İslamcı-modernist gerilimi üzerinden şekillenen bir kimlik mücadelesi
etrafında kurgulanmıştır. Burada din ve siyasetin bireysel-uzlaşmacı yönlerine
yer verilmekle birlikte “Kemalist” ve “İslamcılar”ın dayatmacı, popülist siyaset
anlayışları ile dinin dışlayıcı ve ideolojik yönü öne çıkarılmıştır. Dolayısıyla
roman 28 Şubat 1997 askeri müdahalesinden esinlenerek Türkiye’de bir karşılığa
sahip dini ve siyasi kültüre ışık tutmuş ve nihayet toplumun din ve siyaset
kurumlarına ait anlam şebekeleri hakkında bugüne de yansıyan önemli fotoğraflar
çekmiştir.

Karda din ve siyaset
“darbe”, “Kemalizm”, “siyasal İslam”, “türban”, “İslamcı”, “laik” gibi kavramlara
yüklenen anlamlar üzerinden işlenmiştir. Romanda “darbe” özelinde ortaya konan
sosyal ve politik görüntüler 2000’li yıllar itibariyle Cumhuriyet’in yaklaşık
son yarım yüzyılını gösteren bir dizi semboller taşımıştır. Nitekim romanda
konu edinilen darbe özellikle 1980 sonrası yaşanan sosyoekonomik, kültürel,
siyasi, dini ve etnik sorunlar etrafında örgütlenip güçlenen “dinci”lere karşı
yapılmıştır. Öte yandan romanda “Kemalizm” ve onun yaydığı ideoloji, Türkiye’de
siyasetin değerlendirildiği diğer önemli bir tema olmuştur. Bu bağlamda farklı
kategorik özellikler taşımakla birlikte genel olarak “Kemalizm” ve askeri
bürokrasinin topluma ve onun değerlerine bakışı, romanda bireysel hak ve
özgürlükleri devlet lehine kısıtlayan jakoben ve elitist bir tavır içinde
sunulmuştur.

Romanda dinin alt
sınıf örüntüsü olma, görece yoksunlukları telafi etme, yerine göre sosyal
değişimi engelleme gibi özelliklerine vurgu yapılmakla birlikte daha çok onun
darbe ile siyasal, ideolojik, popülist ve araçsal bir kimlik kazanması üzerinde
durulmuştur. Nitekim türbanlı kızlar meselesi siyasal İslamcılar tarafından
sembol bir dava olarak görülmüş ve onlar bu davayı siyasi bir malzeme
yapmışlardır. Karda din ve siyaset
ayrı, yerine göre birbirleriyle çatışan sosyal kurumlar olarak
değerlendirilmekle birlikte özellikle Şeyh Efendi ve bazı bürokratların çıkar
ilişkileri bağlamında söz konusu iki kurumun karşılıklı ilişkilerine de yer
verilmiştir. Dolayısıyla Kar
Türkiye’de din-siyaset ilişkisinin sembolik düzlemde yerini bulan kadim
ilişkilerine de işaret etmiş olmaktadır.

Gerek siyasi gerek
dini her türlü dayatmaya karşı edebi bir tavır olarak kendini gösteren Kar din ve siyasete çoğulcu bir bakış
önerisi getirmiştir. Türk romanı açısından yeni sayılabilecek bu durum aslında
bir yönüyle de okuyucuya dinsel ve siyasal kültür konusunda yeni evrenler
sunmuştur. Ancak söz konusu öneri ve bakış açıları dini ve siyasi kültürün
kendi dinamiklerinden bağımsız şekillenmiş değildir    

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk romanı, Orhan Pamuk, Din, Siyaset, Kar

The Relationship Between Religion and Politics in Contemporary Turkish Novel: The Case of ‘Kar’ Novel

Öz

Abstract: This article focuses on the
relationship between religion and politics in contemporary Turkish novel, based
on Orhan Pamuk’s novel Kar. The study aims to understand and
explain paradigms of religion-politics relations in Kar, which approaches Turkey’s recent religious and political debates with a literary fiction, and reflects how
religious and political cultures are reflected in Turkey in this frame. In the
novel, a new development momentum after 1980, and with the right, conservative
and Islamist circles that motivated politics more actively during the 1990s,
the modernization that has not undergone in Turkey in a way, in fact, within
the framework of the approach of the writer, the values of provincial
representatives in Turkey conflicts have been brought forward. In a postmodern perspective,
the Kar shared important photographs
of religion and politics at this stage of the modernization struggle between
Islamist-secular, Eastern-Western conflicts. Finally, religion in the novel was
dominated ideologically by the instrumentalist of poverty and deprivation,
rather than the character of preventing change according to its place. Politics
is described as more Jacobean and secular, and also as provincial in relation
to modernization there.

Summary: There is no doubt that literature
in the process of transition from the empire to the republic; the novel,
especially as a Western product played an important role in the consciousness
level of modern Turkey. This literary influence, rather than pursuing a certain
line, took place within two centuries of adventurous journey, generally in
harmony with the periodical historical, social and political conditions of the
Turkish society. In this context, the Turkish novel was seen as a means of
producing different powers and ideologies, especially at the points reached by
the modernization in the last half century, while at the beginning adopting a
legitimizing attitude to make politics more intense. But with it, as an
important element of the cultural system, religion has always been one of the
main themes in the journey of the novel.

The article deals
with the study of religion-politics relations in the contemporary Turkish novel
in terms of sociology of religion. As an example of the study, Orhan Pamuk was
chosen as the Snow novel, which made its first publication in 2002 and took the
subject of tense religious-political relations matched by the 1980s conditions
in Turkey with a broad cultural background. The aim of the study is to
understand and explain the approach of the contemporary Turkish novel to religion-politics
relations which always created a tension environment in Turkey. By making a
historical comparison in this framework, the place of the Snow is glanced in
the politics and religion perception of the Turkish novel, Orhan Pamuk was
emphasized as a social personality and writer, and then different levels of
consciousness constructed by the social events, phenomena and processes in the
novel have been evaluated from a phenomenological perspective.

In this study, the
Snow was regarded as a novel whose recent religion-politics relations of modern
Turkey were treated with a postmodern allegory through different sets of
meanings of religious and political cultures. In this regard, the Snow has
presented itself as a literary product, as well as a text that sheds light on
the fundamental problems of today’s religion-politics relations, which include
different levels of consciousness about the religious, political and
ideological knowledge of society. From here it can be said that the novel, in
the context of literature-society relations, has brought wealth from the one
side by organizing the events within the framework of the religious and
political values of the society while offering postmodern points of view to
these values from the other side. Finally, in the Snow, Pamuk realized a
literary expression on the basis of society of religion and politics relations
in Turkey. This expression, however, has not been independent of the religious
and political accumulation that has been transferred from the Ottoman to the
Republic, as well as the social personality that it shapes around an
institutional baggage.

Clearly, Pamuk
has put a number of meanings in religion and politics and their relationship to
each other, sometimes through different characters, sometimes through irony and
criticism in the Snow. Around the postmodern paradigm, the Snow has presented
different meanings worlds of religion and politics and the different images of
these two old social institutions in a philosophical and sociological
perspective. In other words, Pamuk deals with the novel’s event pattern, social
typologies, social classes and their epistemological accumulations in their
natural socioeconomic, cultural, religious and political environments. The Snow
is fictionalized around an identity struggle shaped by the Islamist-modernist
thriller. Here, although the individual-compromising aspects of religion and
politics “Kemalist” and “Islamist” have emphasized the imperative, populist
political understandings and the exclusionary and ideological aspects of
religion. Thus, the novel inspired by the military intervention on February 28,
1997, shed light on the religious and political culture of Turkey, and finally
attracted significant photographs of the society, which are reflected on the meaning
networks of religious and political institutions.

In the Snow,
religion and politics are based on the meanings of concepts such as “coup”,
“Kemalism”, “political Islam”, “turban”, “Islamist”, “secular”. In the novel,
the social and political images put forward in the context of “coup” carried a
number of symbols representing the last half-century of the Republic in the
2000s. As a matter of fact, the coup that was taken on the novel was made
especially against the “religious” who organized and strengthened around the
socioeconomic, cultural, political, religious and ethnic problems that occurred
after 1980. On the other hand, in the novel “Kemalism” and his ideology have
become another important theme in which politics is evaluated in Turkey. In
this context, in general terms, the view of the “Kemalism” and the military
bureaucracy on the public and its values have been presented in a Jacobean and
elitist attitude, which restricts individual rights and freedoms to the state,
with different categorical characteristics.

In addition to
stressing the characteristics of being a subclass of religion, compensating for
the deprivations and preventing social change in place, in the novel emphasized
the fact that, with its coup, it gained a political, ideological, populist and
instrumental identity. As a matter of fact, girls with headscarves have been
seen as a symbolic case by political Islamists and they have made this case a
political material. In the Snow, religion and politics are regarded as social
institutions that are separate and sometimes in conflict with each other, but
also the mutual relations between the two institutions in the context of the
interest relations of Sheikh Efendi and some bureaucrats. Thus, the novel also
points to the old relations of religion-politics relations in Turkey that find
their place on the symbolic plane.

The Snow, which
manifested itself as a literary attitude against all kinds of political and
religious impositions have proposed for religion and politics a pluralistic
view. This situation which can be regarded as new in terms of the Turkish novel
has in fact provided new universes for the reader about religious and political
culture. However, the proposals and perspectives are not shaped independently
of their own dynamics of religious and political cultures.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkish Novel, Religion, Politics, Orhan Pamuk, Kar

Kaynakça

• Alver, Köksal. “Edebiyatın Sosyolojik İmkanı”. Edebiyat Sosyolojisi içinde, ed. Köksal Alver, 11-19. Ankara: Hece Yayınları, 2006.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Coşkun, İsmail. “Türkiye’de Siyaset Sosyolojisinin Gelişimi Üzerine”. 75. Yılında Türkiye’de Sosyoloji içinde, haz. İsmail Coşkun. İstanbul: Bağlam Yayınları, 1991.
• Çarkoğlu, Ali ve Binnaz Toprak. Değişen Türkiye’de Din Toplum ve Siyaset. İstanbul: Tesev Yayınları, 2006.
• Çiftçi, Adil. Anlayıcı Yaklaşım ve Din Sosyolojisi için Uzanımları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Dağlar, Zeynep. “Modern Türk Romanında Din ve Toplum İlişkileri -Orhan Pamuk Örneği-”. Yüksek lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2015.
• Demir, Fethi. “Orhan Pamuk’un Romancılık Serüveninde Yeni Bir Durak: Tematik Romanlar”. Turkish Studies 6, sy. 1 (Winter 2011): 930-940.
• Duverger, Maurice. Siyaset Sosyolojisi. çev. Şirin Tekeli. İstanbul: Varlık Yayınları, 2014.
• Erdoğan, Türkan. “Türkiye’de Edebiyat Sosyolojisinin Gelişimi Üzerine Düşünceler”. Edebiyat Sosyolojisi içinde, ed. Köksal Alver, 211-249. Ankara: Hece Yayınları, 2006.
• Evin, Ahmet Ö. Türk Romanın Kökenleri ve Gelişimi. çev. Osman Akınhay. İstanbul: Agorakitaplığı, 2004.
• Fichter, Joseph H. Sosyoloji Nedir. çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Anı Yayınları, 2012.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Günay, Ünver. Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat. İstanbul: Erzurum Kitaplığı, 1999.
• Karaca, Alâattin. “Çağdaş Türk Romanında Dinî-Tasavvufî İçerik”. VI. Dinî Yayınlar Kongresi içinde, 275-287. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karpat, H. Kemal. Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012. haz. Güneş Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Karpat, Kemal H. Çağdaş Türk Edebiyatında Sosyal Konular. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1962.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı’dan Günümüze Edebiyat ve Toplum. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Kıran, Eda. “Postmodernizmin Dini Varsayımlarının 1990 Sonrası Postmodern Türk Romanındaki Yansımaları”. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
• Köroğlu, Ömer. “Türk Romanında Batıcılığın Yeri: Gecikmişlik Bataklığında Utanç Duymayı Öğrenmek”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce içinde, c. 3, 499-510. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Michaud, Guy. “Bir Disiplin Olarak Edebiyat Sosyolojisinin Kurulması”. çev. Hilmi Uçan. Edebiyat Sosyolojisi içinde, ed. Köksal Alver, 53-63. Ankara: Hece Yayınları, 2006.
• Moran, Berna. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I. İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
• Okutan, B. Banu. “Din Sosyolojisi ve Toplumsal Metin: Cinsiyet Tipolojilerinin Çözümlenmesi (Kar Örneği)”. Toplum Bilimleri Dergisi 7, 14 (2013): 119-146.
• Önertoy, Olcay. Türk Roman ve Öyküsü. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1984.
• Özbolat, Abdullah. “Bir ulus Yaratmak: Erken Dönem Cumhuriyet Romanında Din Adamının Temsili”. Kültür ve Din içinde, ed. M. Ali Kirman ve Abdullah Özbolat, 289-306. Adana: Karahan Kitabevi, 2014.
• Pamuk, Orhan Öteki Renkler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Pamuk, Orhan. İstanbul Hatıralar ve Şehir. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• Pamuk, Orhan. Kar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Sağlam, M. Halil. “Türk Romanında Din ve İnanç Algısı (1934-1938)”. Doktora tezi, Dicle Üniversitesi, 2016.
• Seyhan, Azade. Dünya Edebiyatı Bağlamında Modern Türk Romanı. çev. Erkan Irmak. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Smith, Philip. Kültürel Kuram. çev. Selime Güzelsarı ve İbrahim Gündoğdu. İstanbul: Babil Yayınları, 2005.
• Solak, Ömer. Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Merkez-Taşra Çatışması. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
• Subaşı, Necdet. Ara Dönem Din Politikaları. İstanbul: Küre Yayınları. 2005.
• Subaşı, Necdet. Gündelik Hayat ve Dinsellik. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Tanpınar, A. Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. haz. Abdullah Uçman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Taş, Cumhur. “Çağdaş Türk Romanında Din ve Tasavvuf (1980 Sonrası)”. Yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi, 2009.
• Timur, Kemal. “Tanzimat Dönemi Türk Romanında Din Duygusu Ve İnançlar”. Turkish Studies 4, sy. 1-2 (Winter 2009): 2089-2125.
• Turgut, C. Öktemgil. “Türk Romanında İslami Öğeler (1872-1896)”. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2011.
• Weber, Max. Din Sosyolojisi. çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.
• Wolf, Eric R. Köylüler. çev. Abdülkerim Sönmez. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Yalçın, Alemdar. Siyasal ve Sosyal Değişmeler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı 1946-2000. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Yalçın, Alemdar. Siyasal ve Sosyal Değişmeler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı 1920-1946. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.
• Yaprak, Tahsin. “Postmodernizmin Orhan Pamuk’un Romanlarındaki Yansımaları” Yüksek lisans tezi, Adıyaman Üniversitesi, 2012.
• Yavaş, Gürkan. “Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Din ve Din Adamı (1923-1950)”. Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2014.
• Yıldırım, Gökşen. “Tanzimat Dönemi Türk Romanında Tanrı ve Kötülük”. Journal of Turkish Language and Literature 2, sy. 1 (Winter 2016): 545-558.