Hastane Örneği Üzerinden Manevî Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetlerine Genel Bir Bakış

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 2, 1267 - 1304, 15.12.2017

Mebrure Doğan

https://doi.org/10.18505/cuid.347681

Cited By: 10

Öz

Öz: Din ve maneviyat kaynaklarından yararlanılarak
gerçekleştirilen manevî danışmanlık ve rehberlik, psikolojik danışma ve
rehberlik yaklaşımları, yöntem ve tekniklerinin kullanıldığı profesyonel,
psikolojik yardım ilişkisidir. Hıristiyan teolojisine dayalı bir gelenek
içerisinde oluşan bu alan, Batı’da “pastoral psikoloji” olarak
adlandırılmaktadır. Teoloji yanında psikoloji ve din psikolojisi yaklaşımlarını
birbirine bağlayan manevî danışmanlık ve rehberliğin dünyada en yaygın uygulama
alanlarından birisi sağlık alanıdır. Araştırmalar dindarlığın insan sağlığıyla
pozitif ilişkisini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Dinî inançların
hastanın başa çıkmasına yardımcı olması durumunda hastanın manevî ihtiyaçlarını
karşılamak için manevî danışmanın yardımına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makalede genel
olarak manevî danışmanlık ve rehberliğin özelde de sağlık alanında manevî
danışmanlığın ne olduğu, manevî danışman yeterlikleri, hastanelerde manevî
danışmanlık ihtiyacı ile birlikte danışmanlığın kimler tarafından, kimlere ve
ne şekilde uygulanabileceği konuları incelenmiştir.

Özet: İnsanın hayatta karşılaştığı sorunların çözümünde
dinden ve maneviyattan destek alması son derece doğal bir durumdur. Sorunlarla
başa çıkmada yardımcı bir kaynak olan dinden yararlanabilmek ve insanın içinde
var olan maneviyat potansiyelini ortaya çıkarabilmek herkesin tek başına ve her
zaman başarabileceği bir durum değildir. Bu konuda insanlar profesyonel yardıma
ihtiyaç duyabilmektedirler.

Araştırmanın amacı, manevî danışmanlığın ne olduğundan
başlayarak manevî danışman yeterliklerini, hastanelerde manevi danışmanlığın
ihtiyaç olup olmadığını ve kapsamını, kimler tarafından kimlere ve nasıl
uygulanabileceğini teorik anlamda incelemektir. Zira ülkemizde sağlık alanında manevî
danışmanlığın uygulama sahalarından biri olan hastanelerde pratik uygulamalara
başlandığından konunun teorik alt yapısının oluşturulması önem kazanmıştır.

Manevî danışma ve rehberlik Batı literatüründe “pastoral care and counseling” şeklinde
birlikte veya “pastoral care”, “pastoral counseling” şeklinde ayrı
kullanılmaktadır. Ülkemizde ise son zamanlarda ”manevî danışmanlık ve rehberlik” ismine sıklıkla rastlanmaktadır.
Teoloji ile insan bilimlerini birleştiren bir disiplin olarak manevî
danışmanlık ve rehberlik, teolojik yaklaşımlar ile din psikolojisi
yaklaşımlarını birbirine bağlamaktadır. Sorun yaşayan insanlara yönelik
iyileştirme, yönlendirme, uzlaştırma, destekleme ve geliştirmenin yanı sıra
bireyin her manada olgunlaşmasına yardımcı olmak, alanın amaçlarındandır.

Manevî danışmanlık, uzmanlık gerektiren bir alan
olduğundan manevî danışmanların yeterliği meselesi önemli bir konudur. Manevî
danışma ve rehberlik uzmanının aynı zamanda psikolojik yardım yaptığı
düşünüldüğünde klinik psikoloji ve benzeri eğitimlerin gerekliliği ortadadır.
Çeşitli ülkelerde “pastoral danışmanlık” adı altında uzman yetiştirmek üzere
hazırlanmış programlarda klinik psikoloji ve buna benzer bazı derslerin yer
aldığı görülmektedir. Din ve maneviyata ilişkin bilgi düzeyi kadar psikolojik
danışmanlık bilgi ve deneyim düzeyi de manevî danışmanlık yapacak bireyler için
önem taşımaktadır.

Dünya literatürüne bakıldığında bu alanda yapılan en
yaygın hizmetin hastanelerde yapılan manevî, psikolojik yardımlar olduğu
görülmektedir. Maneviyat, sağlık hizmetlerinde hastanın iyileşmesini, bu mümkün
değilse durumu kabullenmesini, mevcut durumuyla barışık olmasını veya hayata
bağlığının devam etmesini sağlamaktadır. 
Bu nedenle hastanelerde “manevî destek” sağlıkta bütüncül yaklaşımın bir
parçası olarak görülmekte, hasta hakları yönetmeliğinin 38. Maddesinde yer
almaktadır. Hastaların fiziksel ve psikolojik anlamda iyileşmelerine yardımcı
olmak amacıyla tedavileri sırasında moral ihtiyacının desteklenmesinin gerekli
olduğunu tıp da kabul etmektedir. Ülkemizde ise bu ihtiyacın fark edilmesinin
sonucu olarak son yıllarda Sağlık Bakanlığı ve Diyanet İşleri Başkanlığı
arasında bir protokol imzalanmıştır. Ancak pilot hastanelerde verilen bu hizmet
henüz tam anlamıyla sistemleşmemiştir.

Varoluşsal kriz durumları ile köklü çaresizlik
durumlarında insan, dinî inançlarına yönelmektedir. İnsanın inandığı dinin
kendisine sunduğu çözümlere en çok ihtiyaç duyduğu durumlar, hastalık ve ölüm
gibi hayatın zorluklarıdır. Ancak manevî danışmanlığın hastanelerde sadece
kendini dindar veya maneviyat eğilimli olarak tanımlayanlar için değil,
istemeleri halinde herhangi bir inancı olmayan veya zayıf olan bireyler için de
faydalı olabileceği unutulmamalıdır.

Hasta sorunlarıyla başa çıkmak için dinî enstrümanları
kullanıyorsa bunu dikkate almak, tedaviyi desteklemek demektir. Hastaya manevî
danışmanlık yapılarak dinî başa çıkma kaynaklarının harekete geçirilmesi, onu
psikolojik olarak rahatlatabileceği gibi bedensel olarak hastalıkla mücadele
etme azmini artırabilir. Hastaların hastalıklarını kabullenmeleri, umutlu
olmaları, şükretmeleri, sabırlı davranmaları ve dua etmeleri halinde pozitif
duygularda artış sağlanabilir, iyileşme süresi kısalabilir ve beklenmedik
mucizevî şifalar elde edilebilir.

Bütüncül bakım çerçevesinde hastalara manevî destek verme
konusunda sağlık personeline de sorumluluklar düşmektedir. Bu hizmette
hemşirelerin yanı sıra doktorların da rol alabileceği unutulmamalıdır.
Doktorların hastalarına, sağlık problemleriyle başa çıkma konusunda dine
yönelip yönelmediklerini açıkça sorması ve hastanın doktordan kendisi için dua
etmesini istemesi halinde bu isteği yerine getirmesi gerektiği belirtilmekte,
bunun hastanın umudunu artırarak sağlığı üzerinde olumlu etki
oluşturabileceğine işaret edilmektedir.

Her ne kadar manevî danışmanlık dinler üstü bir insanî
destek ve yardım faaliyeti olsa da hastalara verilecek danışmanlık
hizmetlerinde dinî, kültürel, ahlâkî ve geleneksel farklılıkların göz önünde
bulundurulması gerekir. Danışmanlıkta evrensel olanın yanı sıra yerel
unsurların önemli olduğu unutulmamalıdır.

Hastanelerde verilecek manevî danışmanlık hizmetleri ile
ilgili olarak üç yöntemden söz edilmektedir. Bunlar: Tebliğ ve İrşad Modeli:
Karşılıklı diyaloğun olmadığı, danışmanların
danışma sürecinde merkezde bulunduğu klasik tebliğ metodudur. Terapi
(tedavi) Modeli: Hastayı merkeze almak suretiyle ve onun
ihtiyaçlarından hareketle sürdürülen psikoterapi modelidir. Yaklaşımın öncüleri Rogers ve Maslow’dur. Teselli-Tefsir
Modeli: İki modelin birleşiminden oluşan bu metot
karşılıklı konuşarak anlama, açıklama, yorumlama ve anlamlandırma esasına
dayanmaktadır. Teselli metodu bireyin hikâyesini dinleyerek onu
yorumlama ve teselli etmeyi içermektedir.

Manevî danışmanlıkta yapılması gerekenlerin yanında
yapılmaması gerekenler de bulunmaktadır. Manevî danışmanlık ve rehberlik
hizmetlerinin temelinde bireye acıma duygusuyla yaklaşıp onun sorunlarını onun
adına çözmek gibi bir anlayış bulunmamaktadır. Danışma sürecinde manevi
destekle, bireyin kendi sorunlarını kendisinin çözmesinin sağlanması
amaçlanmaktadır.

Hastalık hali ve hastane ortamının karmaşık duygulara yol
açması nedeniyle hastanın yanı sıra hasta yakını ve sağlık personelinden
istekli olanlara da manevî destek verilebilir. Böylece hastaya hizmet sunan
personel veya yakının manevî destek almasının psikolojik iyi oluşuna olumlu
etkisi dolaylı olarak hastaya olumlu yansıyabilir. Hastanelerde manevi
danışman, hasta, hasta yakını veya sağlık personeline psikolojik yardım
sağlamanın yanında dinî konulardaki bilgi eksikliklerini gidermeye yönelik
yardımda da bulunabilir.

Anahtar Kelimeler

Hastane, Hasta, Manevî danışmanlık ve rehberlik, Sağlık, Pastoral Danışma

A General Over View of Spiritual Counselling and Guidance Services Based on Hospital Sample

Öz

Abstract: Spiritual counselling and guidance is carried out by benefitting from
sources of religion and spirituality. It is a professional psychological help
relationship in which the approaches, methods, and techniques of psychological
counselling and guidance are used. In the world, the field of health is one of
the most common application areas of spiritual counselling and guidance
connecting the approaches of psychology and psychology of religion to each
other together with theology. Researches have clearly demonstrated the positive
association of piety with human health. If religious beliefs help the patient
to cope with the disease, the assistance of a spiritual consultant is needed to
meet his/her spiritual needs. In the present article, the topics of spiritual
counselling and guidance in general; and, in specific, what the spiritual
counselling is in the field of health, proficiencies of the spiritual
counsellors, the need for spiritual counselling in the hospitals together with
the topics of how, to whom and by whom the spiritual consultancy can be
performed were investigated.

Summary: It is a very natural case that an individual takes support from
religion and spirituality in solution of the problems of life. In coping with
the problems, everybody may not always manage on their own to benefit from
religion as a supplementary aid and to reveal the potential of spirituality
within themselves. In this regard, individuals may need professional
assistance.

The purpose of the current study is to analyse the qualifications of
spiritual advisors theoretically, whether there is any need for spiritual
counselling in hospital and its scope, and by whom, to whom, and how it can be
applied by starting from what spiritual counselling is.

In the Western literature, spiritual counselling and guidance is used
either together as “pastoral care and
counselling” or separately as “pastoral
care” and “pastoral counselling”
The title “Spiritual counselling and
guidance” has been frequently encountered in recent years in Turkey. As a
discipline combining theology and human sciences, spiritual counselling and
guidance interconnects the theological approaches and approaches of psychology
of religion. Assisting the maturation of an individual in any sense together
with healing, guidance, reconciliation, supporting and developing the
individuals having problems are among the aims of the field.

Since spiritual counselling is a field requiring specialization, the
qualifications of spiritual advisors is a vital issue. It is apparent that
clinical psychology and similar educations are necessary when it is considered
that a specialist of spiritual counselling and guidance also provides
psychological assistance. In various countries, it is seen that there are
courses of clinical psychology and similar ones in the programs prepared for
educating specialists under the name of "pastoral counselling".
Together with the knowledge level about the religion and spirituality, the
knowledge and experience level of psychological guidance are also important for
the individuals who will perform spiritual counselling.

When the world
literature has been analysed, it is observed that the most widespread services
in this field are the spiritual and psychological ones. Spirituality enables a
patient to heal in health services; if this is not possible, it maintains them
to acknowledge this situation, get on with his current condition, or continue
his attachment to life. For this reason, “spiritual support” in the hospitals
is accepted as a part of an integrated approach in health, and it takes a part
in the Article 38 of the patient’s rights legislation. The medical science also
accepts that it is necessary to assist the patients’ morale during their
treatments for helping them heal physically and psychologically. As a result of
this need being realized in Turkey, a protocol was signed between the Ministry
of Health and Directorate of Religious Affairs in recent years. However, this
service provided in the pilot hospitals has not become systematized yet.

In the cases of existential crisis and deep-scaled desperation, an
individual inclines towards his/her religious beliefs. The situations that an
individual needs the solutions offered by the religion at most are the
difficulties of the life such as illness and death.  However, it should not be forgotten that
spiritual counselling can be beneficial for not only the people in the hospital
who describe themselves as piety or prone to spirituality, but also the ones
who do not have any or have poor religious believes on the condition that they
wish to have counselling. 

There is a
possibility that patient may use religious instruments in order to overcome
his/her problems, and taking this possibility into consideration means to
support the treatment. Activation of the sources for religious coping by
providing spiritual counselling to the patient can relieve the patient
psychologically and increase the perseverance of struggling with the disease
physically. On the condition that the patients accept their diseases and pray
and they are optimistic, grateful, and patient; it will be possible that their
positive feelings may increase and healing period may reduce, and they may
unexpectedly and miraculously recover from illness. 

In the scope of the holistic care, health staff also has some
responsibilities related to providing spiritual counselling.  It should not be forgotten that doctors can
also have a part in this service in addition to nurses.  On the condition that the doctors ask clearly
whether their patients incline religion in order to overcome their health
problems, and the patient wants the doctor to pray for him/her; it is stated
that the doctor needs to realize this request, and it is indicated that this
can have a positive influence on the health by increasing hope of the patient.

Although spiritual
counselling is a supra-religious humanistic support and help activity;
religious, cultural, moralistic, and traditional varieties in the consultancy
services provided to the patients should be taken into consideration.  It should not be forgotten that local factors
are crucial in counselling in addition to the universal ones.

Three methods are
mentioned related to the spiritual counselling services to be provided in the
hospitals, as follows:  Advice and Irsad
Model: This is a classical advice method that the advisors are at the centre
during the consultancy period where there is not a mutual dialogue.  Therapy (treatment) Model: It is a
psychotherapy model carried out by means of moving the patient to the centre and
with reference to the needs of the patient. The pioneers of this approach are Rogers and Maslow. Consolation-Interpretation
Model: This method that is
formed as the combination of two models is based on understanding, explaining,
interpreting, and making sense by talking mutually. Consolation method consists
of listening to the history of an individual and interpreting it and
consoling. 

In spiritual
counselling, there are also things that should not be carried out in addition
to the ones that should be done.  At the base of the spiritual counselling and
guidance services, there is not an understanding of treating to the patient
with humane sentiment and solving his/her problem on behalf of the patient. During the period of consultation, it is aimed
to provide the patient to solve his/her own problem with spiritual counselling.

Anahtar Kelimeler

Spiritual Counselling and Guidance, Health, Hospital, Patient, Pastoral Counselling

Kaynakça

• Abdullah, Somaya. “Islam and Counseling: Models of Practice in Muslim Communal Life”. Journal of Pastoral Counseling 42 (2007): 42-55.
• Altaş, Nurullah. “Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Deneysel Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39, sy. 1 (1999): 599-659.
• Ashy, Majed A. “Health and Illness from an Islamic Perspective,”. Journal of Religion and He-alth 3, sy. 3 (1999): 241-257.
• Bakar Uğurlu, Sinem. “Dinî Danışmanlık Eğitimi: AAPC Akreditasyon Kriterlerinin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 259-280. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Bal Koçak, Dilek. “Çocuk Hastalara ve Yakınlarına Uygulanan Manevî Bakım”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
• Belen, Fatma Zeynep. “Manevî Bakım ve Danışmanlıkta Bibliyoterapi: Bir Uygulama Örneği”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 439-458. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Boisen, Anton. T. The Task and Methods of Theology. New York: Boisen Files, Chicago Theological Seminary, 1926.
• Bülbül, Mustafa. “Almanya’da Hastanelerde Yapılan Manevi Bakım (Din) hizmeti”. Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu içinde, 590-630. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Cebeci, Suat. “Bir Din Eğitimi Yaklaşımı Olarak Dini Danışma ve Rehberlik”. Değerler Eğitimi Dergisi 8, sy.19 (2010): 53-69. Cengil, Muammer ve Kaya, Ümmügülsüm Günsel. “Psikolojik Rahatsızlıkları Olan Bireylere Mesnevî ile Bibliyoterapi Uygulaması”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 415-458. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Chang Bei-Hung, Anne E Noonan and Sharon L Tennstedt. “The Role of Religion/Spirituality in Coping with Care Giving for Disabled Elders”. The Gerentologist 38, no. 4 (1998): 463-470.
• Clebsch, William A. and Charles R. Jaekle. Pastoral Care in Historical Perspective. New Jersey: Prentice-Hall, 1964.
• Clinebell, Howard. Basic Types of Pastoral Care & Counseling: Resources for The Ministry of Healing & Growth. Nasville: Abingdon Press, 1984.
• Clinebell, Howard. Basic Types of Pastoral Care & Counseling: Resources for The Ministry of Healing and Growth. Nashville: Abingdon Press, 2011.
• Collins Cobuild English Dictionary. London: Harper Collins Publishers, 1997.
• Çelikay, Ferdi ve Erdal Gümüş. “Sağlıkta Dönüşümün Ampirik Analizi”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 66, sy. 3 (2011): 55-92.
• Çelikel, Bülent. “Dinî Danışmanlık: Psikoterapi ile Din Eğitiminin Buluşma Noktası”. Marife Dergisi (2013): 55-68.
• Çerik, Oğuz. “Yaşlılıkta Sosyal ve Manevi Bakım Yaşlılık Dönemi ve Problemleri”. Yaşlılık Döne-mi ve Problemleri içinde, ed. Faruk Bayraktar, 141-157. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Doğan, Mebrure. Sabır Psikolojisi, Pozitif Psikoloji Bağlamında Bir Araştırma. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
• Ege, Remziye. “Dini Danışmanlık ve Rehberliğin Bir Bilim Dalı Olarak Gelişmesinin Gerekliliği Üzerine Bazı Düşünceler”. Dini Araştırmalar 14, sy. 39 (2011): 104-114.
• Genia, Vicky. “Seküler Psikoterapistler ve Dindar Danışanlar: Mesleki Mülahazalar ve Öneri-ler”. Trc. Üzeyir Ok. İslami Araştırmalar Dergisi 12, sy.1 (1999): 78-83.
• Haque, Amber. “Psychology and Religion: Two Approaches to Positive Mental Health”. Intellectual Discourse 8, no 1, (2000): 81-89.
• Horozcu, Ümit. “Tecrübî Araştırmalar Işığında Dindarlık ve Maneviyat ile Ruhsal ve Bedensel Sağlık Arasındaki İlişki”, Milel ve Nihal 7, sy. 1 (2010): 209-240.
• Karagül, Arslan. “Manevi Bakım: Anlamı, Önemi, Yöntemi ve Eğitimi (Hollanda Örneği)”. Dini Araştırmalar 14, sy. 40 (2012): 5- 27.
• Karataş, Zeki. “Evde Bakım Hizmeti Sunan Aile Bireyi Bakıcıların Moral ve Manevi Değerleri-nin Başa Çıkmadaki Etkisi”. Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2011.
• Kardaş Özdemir, Funda, Akgün Şahin ve Zümrüt, Küçük Dilek. “Kanserli Çocuğu Olan Anne-lerin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi”. Yeni Tıp Dergisi 26, sy.23 (2009): 153-159.
• Kavas, Erkan ve Kavas, Nurgül. “Manevi Destek Algısı Ölçeği (MDA): Geliştirilmesi, Geçerliği ve Güvenirliği”. Turkish Studies 9, sy. 2 (2014): 905-915.
• Kaymakcan, Recep ve Şirin, Turgay. “Bilişsel Davranışçı Psikoterapi Yaklaşımı ile Bütünleşti-rilmiş Dinî Danışmanlık Modelinin Din Eğitimi Alan Erkek Yükseköğrenim Öğrencileri-nin Durumluk Kaygı ve Sürekli Kaygı Düzeylerine Etkisi”. Değerler Eğitimi Dergisi 11, sy. 26 (2013): 11-148.
• Kılavuz, Akif. “Hasta Hekim İlişkileri Açısından Din Öğretiminin Önemi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, sy.2 (2002): 73-86.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil), Kore: Korean Bible Society, 2013.
• Koç, Mustafa. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hastanelerdeki Manevî Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetleri (1995-2015): Sınırlılıklar ve Bir Eğitim Programı Önerisi” Manevi Danışman-lık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 321-362. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Koenig, G. Harold. “Din, Maneviyat ve Tıp: Klinik Uygulama İçin Araştırma Bulguları ve Öneri-ler”. trc. Nurten Kimter. Bilimname 30, sy. 2 (2013): 215-230.
• Konur, Himmet. “Mesnevî’de Mürid-Mürşid İlişkisi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14, (2005):149-157.
• Korkmaz, Arif. “Hastanede Dinî Hayat: Teorik Çerçeve”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29, (2010): 283-311.
• Köylü, Mustafa. “Ruh ve Beden Sağlığı ile Din İlişkisi Üzerine Yapılan Araştırmaların Bir De-ğerlendirmesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010): 5-36.
• Kula, Naci. “Engelli Birey ve Ailesinin Psiko-sosyal Sorunları ve Manevi Destek”. Din Felsefe ve Bilim Işığında Engelli Olmak ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri içinde, 74-107. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, 2012.
• Longman Dictionary of American English. Second Edition. Harlow: Pearson English Language Teaching, 1997.
• Mollaoğlu, Hasan. “Hastane Hizmetleri Bağlamında Manevi Bakım ve New York Healthcare Chapla-incy” Örneği”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2013.
• Ok, Üzeyir. “İnanç Bakım Danışmanlığı Bir Model Geliştirme Denemesi”. 1. Din Hizmetleri Sem-pozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde, 550-574. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Özdoğan Öznur. “İnsanı Anlamaya Yönelik Bir Yaklaşım: Pastoral Psikoloji”. Ankara Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2006): 127-141.
• Özdoğan, Öznur. “Hastalıklara Manevi Psikolojik Yaklaşım”. IV. Din Şurası Tebliğ Müzakereleri içinde, 366-372. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Özoğlu, Süleyman Çetin. Eğitimde Rehberlik ve Psikolojik Danışma. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Basımevi, 2007.
• Patton, John. Pastoral Care in Context: An Introduction To Pastoral Car. Kentucky: Westminster John Knox Press, 2005.
• Sarı, Enver. “İslamî Değerleri Yaşam Biçiminde Öncelikli Danışanlara Yönelik Psikolojik Danış-ma: İslamî Psikolojik Danışma Model Önerisi”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 135-155. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
• Satan, Ayşin, Çıplak, Kübra, Kaplaner, Kaplaner Osman, Erol, Fatma. “Ebeveyn Kaybı Yaşamış Ergenlerde Bibliyoterapi Yönelimli Manevî Danışmanlık Uygulaması”, Manevi Danış-manlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 397-413. İstan-bul: Dem Yayınları, 2016.
• Selçuk, Mualla. “2000’li Yıllara Girerken İrşat Anlayışımız Üzerine Bazı İlk Düşünceler”, II. Din Şurası Tebliğ Müzakereleri içinde, 458-467. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Seyyar, Ali. “Bakıma muhtaç Özürlülere Dönük Manevi Bakım Uygulamaları”, 1. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde, 2: 251-272. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Seyyar, Ali. Tıbbi Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Snodgrass, Jill. “From Rogers to Clinebell: Exploring the History of Pastoral Psychology”. Pastoral Psychology 55, no. 4 (2007): 513-525.
• Snodgrass, Jill. “Pastoral Counseling: A Discipline of Unity Amid Diversity”. In Understanding Pastoral Counseling, ed. E. A. Maynard and J. L. Snodgrass, 1-15. New York: Springer Publishing Company, 2015.
• Söylev, Ömer Faruk. “Türkiye’de Dini Danışma ve Rehberlik: Alanları, İmkânları ve Yöntemle-ri (Diyanet İşleri Başkanlığı Örneği)”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2014.
• Sülü, Esma. “Yoğun Bakımda Yatan Çocuk Hastaların Annelerinin Manevî Bakım (Spiritüel Bakım) Gereksinimleri”. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2006.
• Türkdoğan, Orhan. Kültür ve Sağlık–Hastalık Sistemi. Ankara: MEB Yayınları, 1991.
• Tan, Hasan. Psikolojik Danışma ve Rehberlik, Teori ve Uygulama. İstanbul: MEB Yayınları, 2000.
• Tarhan, Sinem ve Hasan Bacanlı. “Sürekli Umut Ölçeği’nin Türkçe’ye Uyarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. The Journal of Happiness & Well-Being 3, sy. 1 (2015):1-14.
• Utsch, Michael. “Pozitif Psikolojiden Güdüler-Din Psikolojisi Araştırmaları ve Terapik /Manevi Yardım Uygulamaları”. trc. Abdulkerim Bahadır. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2008): 169-180.
• Yılmaz, Macit. “Yaşlılıkta Manevi Destek ve Din Eğitiminin Önemi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2013): 242-264.
• Yüzer, Selda, Rana Yiğit ve Bahar Taşdelen. “Çocuğu Hastanede Yatan Annelerin Aldığı Sos-yal Destek İle Depresyon Düzeyleri Arasındaki İlişki”. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 9, sy. 4 (2006): 54-62.
• “Hasta Hakları Yönetmeliği”, Erişim 04. 11. 2017. http://www.saglik.gov.tr/TR,10461/hasta-haklari-yonetmeligi.html. “Sağlık Bakanlığı ile Diyanet İşleri Başkanlığı arasında imzalanan işbirliği protokolü”, Erişim 28. 11. 2017.
• http://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/SosyalKulturelIsbirligiProtokolle-ri/Sa%C4%9Fl%C4%B1k%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20Protokol%C3%BC.pdf
• “Why Pastoral Counselling”. Erişim 28.06.2017. http://www.aapc.org/page/WhyPastoral.