The Disabled People’s View Towards Being Disabled And Their Approach Towards Religion

Yıl 2018, Cilt: 22 Sayı: 3, 1457 - 1482, 15.12.2018

Vehbi Ünal

https://doi.org/10.18505/cuid.440470

Cited By: 7

Öz

Events such as industrialization, population growth and old age have made the disability more visible. We think that the disabled people's attitude towards being disabled and religion is an important issue to be investigated in terms of formation of the social sensitivity about the learning of the thoughts of disabled people.  In this context, it is aimed to investigate the function of the religion in terms of how the disabled identify, understand and overcome the problems related to being disabled. The sample of the study consisted of 58 people, 20 (34.5%) female and 38 (65.5%) male. Semi-structured interview technique was used as the research qualitative research method and descriptive analysis technique was used in the analysis of the data. In the article, the relation between disability and religion has been tried to be understood in terms of sociology of religion in the context of functionalist approach. In general, disabled people evaluate disability (81.1%) as "examination", (10.3%) as "problem" and (8.6%) as "difference”. It is concluded that religion affects the thoughts of disabled person in a positive way to understand and accept the disability. It has been seen that the disabled people have applied to the state, social support systems and spiritual values ​​to overcome their problems. However, it is the duty of all social institutions to increase the social sensitivity to the disabled people.

Summary: Events such as industrialization, population growth and old age have further increased disability. It is important that the social sensitivity towards disabled people and disabled people’s thoughts about disability should be learned. We think that the disabled people's attitude towards being disabled and towards religion is an important issue to be investigated. In this study, the functions of religion to overcome the problems related to the disability and the way how the disabled people define and understand the disability will be investigated. In this context, we think that an individual's overcoming the problems related to disability is an important issue that should be examined in terms of religion-referenced behavior.

The sample of the study consisted of 58 people, 20 (34.5 %) female and 38 (65.5 %) male. Semi-structured interview technique was used as the research qualitative research method and descriptive analysis technique was used in the analysis of the data. In the article, the relation between disability and religion has been tried to be perceived in terms of sociology of religion in the context of functionalist approach.

It is a fact that various approaches to disability in various societies have been made during the historical process. These approaches are known as moral, medicinal/medical, social, human rights and limitative models. Each of these approaches points to a specific direction and problems of disability. In other words, each model handles and predicts a different dimension of the subject.

According to the Qur’ân, disability means not to be in a bodily sense, but to stay away from the truth and expressed in the way of not seeing the truth, not grasping and not hearing, that is, figuratively meaningful. Again from the point of view of the Qur’ân, the first cause of disability comes to people through the divine will and test. The others are due to people's own mistakes.

The changing paradigm shift with the enlightenment process has changed the way people view each other. In this context, with the thought and modernization of enlightenment, people's view of human beings and environment has changed. The body which is thought as the trust of God has turned into a body in which one is his proprietor. Therefore, this situation brought the contest, the debate, the comparison and the alienation together.

Today, people with disabilities face many financial, spiritual, social and cultural problems. Poverty arising from unemployment, livelihood, accommodation constitute financial problems that are the first to come to mind; access to places of worship, instruction of worship, fulfillment of worship, lack of spiritual care and support constitute spiritual problems; education, health, access and social exclusion constitute social and cultural problems.

Disabled people ask themselves these questions related to disability: Why did it happen to me? If it is a test, why do not I start the test on equal conditions with healthy people? Here the disabled person consults the religion to understand and find an answer to the situation that he is in. Because religion is an important factor that responds to the search for meaning, it reduces the feeling of deprivation, and fulfills the task of compensation mechanism. In addition to this, religion gives life a goal and power to the person to overcome the problems he encounters with.

In our research on the relationship between disability and religion, religion as in many subjects has contributed positively to the individual’s view towards the fact of disability and to overcome some problems. For example, as a result of the research, the participants evaluated "disability" (81.1 %) as ‘test’ (10.3%) as ‘problem’ and (8.6 %) as ‘difference’.

They answered the question ‘How has the disability affected your religious thoughts?’, 71% of the participants expressed that it has affected in a positive way (as a test, made me closer to God, increased my loyalty to God, a motivation source). Besides, 23 % of the participants expressed that it hasn't caused any changes (already believed, fate, disability isn't an obstruct to worship) and 6 % of the participants expressed that it has affected in a negative way (my life is upside down, I am questioning this situation).

In addition to those who answered the question ‘Has the disability affected your life?’  in a ‘positive’ way, there is a considerable amount of people who said that the entrances of the mosques are not suitable for the disabled people. In addition, the disabled people stated that they have problems with the way of worshipping (orthopedically disabled), listening to the Qur’ân, hearing the azan (hearing impaired), and cannot go to the mosques and cannot fast because of the health problems, all of which have affected their religious life in a ‘negative’ way. 

We can gather the answers given to the question in three categories about what kind of behaviors the disabled people do to overcome/eliminate problems. The first is that they receive a variety of services and assistance by applying to the state for material support in order to overcome the problems related to disability and the second is that the social support services are mainly given within the family and friends, and the third is they worship, pray and fast, which are must of Islam, to eliminate the spiritual distress.

The rate of people, whose answers are ‘positive’ to this question ‘Does your religious belief have an effect to deal with the disability?’ because they believe the afterlife and who say they feel relieved by praying and worshipping, is very high (95%). Moreover, it is remarkable that the ones say they are ‘not positive’ still explain this with religious concepts such as test and examination which require patience. In short, religion relieves disabled people by fulfilling the task of compensation mechanism with understanding disability and overcoming problems.

Almost half of the participants (45%) said no to the following question: Is there any kind of material/spiritual support given to you by the religious officials or religious people in your community? Some factors affecting this situation are that religious officials have no knowledge and education about how to treat disabled people and how to help them.

As a result, disabled people face various financial and spiritual problems. They consult religion to solve some of these problems. The vast majority of the disabled consider disability as a test and a fate. Therefore, religion plays an important role for disabled people to understand disability and cope with it. Besides, disabled people have stated that they face various problems in fulfilling their worship and in accessing the places of worship. In this context, physically disabled people also need the supportive power of religion just like other disabled people.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Disabled, Disability, Religion, Piety, Overcoming

Engellilerin Engelliliğe Bakışı ve Dine Yaklaşımları

Öz

Sanayileşme, nüfus artışı ve yaşlılık gibi olgular engelliliği daha görünür hale getirmiştir. Engelliler ile ilgili toplumsal duyarlılığın oluşması ve bizzat engellilerin bu konudaki düşüncelerinin öğrenilmesi önemlidir. Engellilerin engelliliğe ve dine yaklaşımlarının da araştırılması gereken bir konu olduğunu düşünmekteyiz. Bu bağlamda engellilerin engelliliği nasıl tanımladıkları, anlamlandırdıkları ve engellilikle ilgili sorunları aşmada dinin fonksiyonunun araştırılması amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemi 20 (%34,5)’si kadın, 38 (%65,5)’i erkek olmak üzere toplam 58 bedensel engelli kişilerden oluşmaktadır. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden yarı-yapılandırılmış görüşme tekniği, verilerin çözümlenmesinde ise betimsel analiz tekniği kullanılmıştır. Makalede engellilik, din ilişkisi, din sosyolojisi bakış açısıyla, işlevselci yaklaşım bağlamında ele alınıp anlaşılmaya çalışılmıştır.Engelliler genel olarak engelliliği (%81,1) “sınav”, (%10,3) “sorun” ve (%8,6) “farklılık” olarak değerlendirmektedirler. Dinin engelliliği kabullenmede ve anlamlandırmada engellilerin düşüncelerini olumlu yönde etkilediği sonucuna varılmıştır. Engellilerin sorunlarını aşmak için devlete, sosyal destek sistemlerine ve manevi değerlere müracaat ettikleri görülmüştür. Ancak engellilere yönelik toplumsal duyarlılığın artırılması için tüm toplumsal kurumlara görev düşmektedir.

Özet: Sanayileşme, nüfus artışı ve yaşlılık gibi olgular engelliliği daha da artırmıştır. Engelliler ile ilgili toplumsal duyarlılığın oluşması ve bizzat engellilerin bu konudaki düşüncelerinin öğrenilmesi önemlidir. Engellilerin engelliliğe ve dine yaklaşımların da araştırılması gereken bir konu olarak düşünmekteyiz. Bu çalışmada engellilerin engelliliği nasıl tanımladıkları, anlamlandırdıkları ve engellilikten kaynaklanan sorunları aşmada dinin işlevleri araştırılacaktır. Bu bağlamda bireyin engellilikle ilgili bazı sorunları aşmada dini referanslı davranışların incelenmesi gereken önemli bir husus olduğunu düşünmekteyiz.

Araştırmanın örneklemi 20 (%34,5)’si kadın, 38 (%65,5)’i erkek olmak üzere toplam 58 bedensel engelli kişilerden oluşmaktadır. Araştırma nitel araştırma yöntemlerinden yarı-yapılandırılmış görüşme tekniği, verilerin çözümlenmesinde ise betimsel analiz tekniği kullanılmıştır. Makalede engellilik din ilişkisi, din sosyolojisi bakış açısıyla, işlevselci yaklaşım bağlamında ele alınıp anlaşılmaya çalışılmıştır.

Tarihi süreç içerisinde çeşitli toplumlarda engellilere çeşitli şekilde yaklaşımlarda bulunulduğu bir gerçektir. Bu yaklaşımlar moral, tıbbi/medikal, sosyal, insan hakları ve sınırlılık modeller olarak bilinmektedir. Bu yaklaşımların her biri engelliliğin belirli bir yönüne ve sorunlarına işaret etmektedir. Bir başka ifadeyle her bir model konunun farklı bir boyutunu ele almakta ve öncelemektedir.

Kur’an’a göre engellilik bedensel anlamda değil, gerçeği görmeme, akletmeme ve işitmeme şeklinde ifade edilen hak ve hakikatten uzak kalmayı ifade etmektedir yani mecazi anlamdadır. Yine Kuran açısından bakıldığında engelliliğin insanların başına gelme sebeplerinin birincisi ilâhî irade ve imtihan gereğidir. Bir diğeri ise insanların kendi hatalarından kaynaklanmaktadır. 

Aydınlanma süreciyle birlikte değişen paradigma değişimi insanların da birbirine olan bakışını değiştirmiştir. Bu bağlamda aydınlanma düşüncesi ve modernleşme ile birlikte insanın insana ve çevreye olan bakışı değişmiştir.  Allah’ın emaneti olarak düşülen bedenden, kişinin kendi sahibi/maliki olduğu bir bedene dönüşmüştür. Dolayısıyla bu durum yarışmayı, çekişmeyi, kıyaslamayı ve ötekileştirmeyi de beraberinde getirmiştir.

Günümüzde engelliler maddi, manevi, sosyal ve kültürel birçok sorunla karşılaşmaktadırlar. İş, istihdamdan kaynaklanan yoksulluk, geçinme, barınma, imar ilk akla gelen engellinin karşılaştığı maddi; ibadet yerlerine ulaşım, ibadetlerin öğretimi, ibadetin yerine getirilmesi, manevi bakım ve destek yoksunluğu manevi; eğitim, sağlık, erişim, sosyal dışlanma ise sosyal ve kültürel sorunları oluşturmaktadır.

Engelliler engellikle ilgili olarak neden benim başıma geldi? İmtihan ise sağlıklı insanlarla niçin eşit şartlarda başlamıyorum? Sorusunu kendilerine sormaktadırlar. İşte içinde bulunduğu durumu anlamlandırma ve cevap bulmada engelli dine müracaat etmektedir. Çünkü din insanın anlam arayışına cevap veren, mahrumiyet duygusunu azaltan, telafi mekanizması görevi yerine getiren önemli bir faktördür. Ayrıca din hayata gaye kazandırarak insanın karşılaştığı zorlukları aşmada ona güç vermektedir.

Engellilik ile din arasındaki ilişkiye yönelik araştırmamızda din birçok konuda olduğu gibi bireyin engellilik olgusuna bakışını ve bazı sorunları aşmada olumlu yönde katkı sağladığını söyleyebiliriz. Örneğin araştırma sonucunda katılımcılar engelliliği (% 81,1) “sınav”, (%10,3) “sorun” ve (%8,6) “farklılık” olarak değerlendirmektedirler.

Engellilik dini düşüncenizi nasıl etkiledi? sorusuna büyük bir oranda (%71) olumlu şekilde etkilediğini (sınav olarak, Allah’a daha yakınlaştırdığı, Allah’a bağlılığı artırdığı, motivasyon kaynağı olduğu) belirtenlerin yanı sıra (%23)’ü “değiştirmediğini” (zaten inanıyordum, kader, engellilik ibadetlere mani değildir) ve (% 6) ‘sı da “olumsuz” (hayatım alt üst oldu, bu durumu sorguluyorum)  şekilde etkilediğini ifade etmişlerdir.

Engellilik dini yaşantınızı etkiledi mi sorusuna dini yaşayışı “olumlu”yönde daha fazla etkilediğini ifade edenlerin yanı sıra camiye girişlerin engellilere uygun olmadığını belirtenler de azımsanamayacak kadar fazladır. Ayrıca engelliler ibadetlerin yapılış şekillerini yerine getirmede zorlandıkları (ortopedik engelliler), kuranı dinlemek, ezanı duymak (işitme engelliler) gibi sorunlarla karşılaştıklarını sağlık sorunları nedeniyle camiye gidememe ve oruç tutamama gibi nedenlerle “olumsuz” yönde dini yaşayışı etkilediğini belirtmişlerdir.

Engelliler sorunlarını aşmak/ hafifletmek adına ne tür davranışlarda bulundukları ile ilgili soruya verilen cevapları üç kategoride toplayabiliriz. Birincisi, engellilikle ilgili sorunları aşmak/ hafifletmek için maddianlamda devlete müracaat ederek çeşitli hizmet ve yardımlar aldıklarını, ikincisi, sosyal destekhizmetlerini ağırlıklı olarak aile ve arkadaş içerisinde verildiğini, üçüncüsü ise, manevianlamda ise sıkıntılarını gidermek adına İslam dinin gereği olan namaz, oruç dua gibi çeşitli ibadetler yaptıklarını belirtmişlerdir.

Engellilikle başa çıkmada dini inancınızın bir etkisi oldu mu? Sorusuna katılımcıların ibadet ve dua ederek rahatladıklarını, ahiret inancı dolayısıyla bu duruma “pozitif”baktıklarını ifade edenlerin oranı (%95) oldukça yüksektir. Ayrıca “olmadığını” belirtenler ise sınav, kader dolayısıyla sabredilmesi gereken bir durum olarak yine dini kavramlarla açıklamaları dikkat çekicidir. Kısacası din engelliliği anlamlandırmada, sorunları aşmada, telafi mekanizması görevini yerine getirerek engellileri rahatlatmaktadır. 

Çevrenizdeki din görevlilerin ya da dindar kimselerin size herhangi bir maddi/manevi desteği oldu mu? Sorusuna yaklaşık yarıya yakını (%45) olmadığını belirtmiştir. Bu duruma etki eden faktörler ise din görevlilerinin engellilere nasıl davranacağı konusunda bilgi sahibi olmaması, eğitim almaması, nasıl yardımcı olacağını bilememesi etkili olmaktadır. 

Sonuç olarak engelliler maddi manevi çeşitli sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Bu sorunların bir kısmını çözmek için dine müracaat etmektedirler. Engellilerin büyük bir çoğunluğu bunu bir imtihan ve kaderolarak değerlendirmektedirler. Dolayısıyla din engellilerin engelliliği anlamlandırma ve sorunlarla başa çıkmada önemli bir işlev yerine getirmektedir. Ayrıca yine engelliler ibadetlerin yerine getirilmesi ve ibadet yerlerine erişim konusunda çeşitli sorunlarla karşılaştıklarını belirtmişlerdir. Bu bağlamda bedensel engelliler de diğer engelliler gibi dinin destekleyici gücüne ihtiyaç duymaktadırlar. 

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Engelli, Engellilik, Din, Dindarlık, Başa Çıkma

Kaynakça

• Acara, Yusuf. “Saadet Asrı Model Toplum Tecrübesinin Engellilere İlişkin Kodları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/3 (2013): 131-171.
• Altaş, Nurullah. “Hastanelerde Dînî Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Deney-sel Bir Araştırma)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999): 599-660.
• Argyle, Michael - Benjamin, Beit-Hallahmi. “Dini Davranış Teorileri”. Trc. Ali Kuşat, Mehmet Korkmaz ve İsmail Güllü. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2004) : 247-280.
• Ault, Melinda Jones. “Inclusion of Religion and Spirituality in the Special Education Literature”. Journal of Special Education 44 (2010): 176–189.
• Avrupa Birliği Komisyonu, Avrupa Özürlüler Stratejisi 2010-2020. Trc. Gamze Akın. (Avrupa Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı AB Koordinasyon Daire Başkanlığı Bülteni), 55.
• Bahçekapılı, Mehmet. “Bio-Psiko-Sosyal Açıdan Dinin Ruh Sağlığı ve Engellilik Üzerindeki Etkisi”. Din, Felsefe ve Bilim Işığında Engelli Olmak ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri 240-258. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, 2012.
• Bauman, Zygmunt. Çalışma, Tüketicilik Ve Yeni Yoksullar. Trc. Ümit Öktem. İstanbul: Sarmal Yayınlar, 1999.
• Berger, Peter L. Pyramids of Sacrifice: Political Ethics and Social Change. London, 1974.
• Berger, Peter L. “Dini ve Toplumsal Kurumların Değişimi”. Din ve Modernlik: Toplumbilim Yazıları I. Trc. Adil Çiftçi. 121-174. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Burcu, Esra. “Özürlülük Kimliği ve Etiketlemenin Kişisel ve Sosyal Söylemleri”. Hacettepe Üniversi-tesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 23/2 (2006): 61-83.
• Burcu, Esra. Engellilik Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayınları, 2015.
• Courtney E. Taylor - Erik W. Carter - Naomi H. Annandale - Thomas L. Boehm - Aimee K. Loge-man. Welcoming People with Developmental Disabilities and Their Families: A Practical Guide for Congregations. Vanderbilt University: Kennedy Center, 2014.
• Çiftçi, Adil. Toplumbilim Yazıları. İzmir: Anadolu Yayınları, 1999.
• Çiftçi, Adil. Din ve Modernlik: Toplumbilim Yazıları I. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Demir, Orhan. Yetiştirme Yurdu Gençliği ve Din Eğitimi. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2004.
• Efe, Adem. “Engelli Çocuk Ve Ailelerinin Sorunlarının Belirlenmesi Ve Bunların Çözümünde Dinin Rolü” (Isparta Spastik Çocuklar Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi Örneği). Süley-man Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2006): 169-198.
• Erkal, Mustafa. Sosyoloji. 3. Baskı. İstanbul: Der Yayınları, 1987.
• Erkan, Gönül. “Özürlülerle Sosyal Hizmet Uygulamaları”. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 25/4 (2003): 34-38.
• Genç, Yusuf - Çat, Güldane. “Engellilerin İstihdamı Ve Sosyal İçerme İlişkisi”. Akademik İnceleme-ler Dergisi 8/1 (2013): 363-393.
• Gören, Ayşe Burcu. Down Sendromlu Bireylerin Manevi Bakım İhtiyacının Belirlenmesi ve Bir Model Önerisi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
• Gören, Ayşe Burcu. “Mimariden Din Hizmetlerine: Din Hizmetlerinde Evrensel Tasarım”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2016): 285-304.
• Glock, Charles Y. “The Role of Deprivation in the Origin and Evolution of Religious Groups”. In Religion and Social Conflict. Ed. R. Lee and M. E. Marty. 24-36. New York: Oxford Univer-sity Press, 1964.
• Gün, Ayşegül. “İşitme Engelliler Ortaokulunda Okuyan Öğrencilerin DKAB Dersine Yönelik Tu-tumları: Amasya ve Samsun Örneği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/28 (2015): 61-92.
• Kahn, Robert L. “Aging and Social Support. Paper Presented at The Meeting of The American Association for The Aduencement of Science”. Washington D.C. May. 1978.
• Karagöz, İsmail. “Kur’an’ın Engellilere Bakışı”. Ülkemizde Engelliler Gerçeği ve İslâm (Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Ed. İsmail Karagöz. 33-58. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Kobya, Murat. Sosyal Bilimler ve Dini İlimlerde Davranış Kuramları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Köksal, Ayşegül. Türkiye’de Engelli İstihdamı Ve Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi, 2010.
• Kula, M. Naci. “Engellilere Verilecek Tebliğ ve İrşad Hizmeti”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/1 (2004): 17-45.
• Kula, M. Naci. Bedensel Engellilik ve Dini Başa Çıkma. İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi, 2005.
• Kula, M. Naci. “Bedensel Engellilere Yönelik Tutumlar İle Dini Tutumlar Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma”. İslami Araştırmalar Dergisi 19/3 (2006): 511-524.
• Meşe, İlknur. “Engelliliği Açıklayan Sosyal Model Nedir?”. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi 14/33 (2014): 79-92.
• Okumuş, Ejder. “Dinin Sosyolojik Manası”. Din Sosyolojisi. Ed. Talip Küçükcan. 56-78. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Yayınları, 2015.
• Özbesler, Cengiz. Çocukluk Çağı Lösemileri ve Sosyal Destek Sistemlerinin Aile İşlevlerine Etkisi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2001.
• Özdemir, Saadettin. “Cezaevlerinde Verilen Din Eğitiminin Yeterliliği Üzerine Bir Araştırma: Isparta-Burdur Örneği”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/21 (2008): 23-49.
• Özdemir, Saadettin. “Dînî Sosyal Hizmetlerin Temelleri”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 25 (2012): 125-138.
• Öztürk, Mustafa. Türkiye’de Engelli Gerçeği. İstanbul: Müsiad Cep Kitapları, 2011.
• Özürlü Ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü (2011). İşgücü Piyasasının Özürlüler Açısından Analizi Özet Rapor. Erişim: 05 Nisan 2018. http://eyh.aile.gov.tr/.data/5458c557369
• Sezen, Yümni. Sosyoloji Açısından Din. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1988.
• T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı (ÖZİDA). Özürlüler Kanunu ve İlgili Mevzuat. 3. Baskı. Ankara: T.C. Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Tekin, Mustafa. “İslam’ın Tarihi Ve Tecrübesini Sosyolojik Okumak”. Eskiyeni 22 (2011): 51-56.
• Treloar, Linda L. “Engellilik, Dini İnançlar Ve Kilise: Engelli Yetişkinlerin Ve Aile Bireylerinin Deneyimleri”. Çeviren Mehmet Bahçekapılı. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012): 211-230.
• Turan, Süleyman. Tanrı’nın Engeli Mi? Engelli Tanrı Mı? Hıristiyan Geleneğinde Engellilik. İstanbul: Okurakedemi Yayınları, 2018.
• Turanalp, Muhammed Fatih. Almanya'daki ‘Bibelgarten İm Karton’ Örneğinin Ortopedik Engellilerin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi ve ‘Kur'an Bahçesi’ Uyarlaması. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
• Turnbull, Ann P. - Poston, Denise J. “Role of Spirituality and Religion in Family Quality of Life for Families of Children with Disabilities”. Education and Training in Developmental Disabilities 39: (2004): 95-108.
• Türnüklü, Abbas. “Eğitimbilim Araştırmalarında Etkin Olarak Kullanılabilecek Nitel Bir Araştırma Tekniği: Görüşme”. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Dergisi 6/4 (2000): 543-559.
• Ünal, Vehbi. Engellilerde Toplumsal Bütünleşme ve Dindarlık. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Ünal, Vehbi - Yıldız, Murat. “Üniversite Gençliğinin Engellilere Yönelik Tutumlarının İncelenmesi: Sivas Örneği”. International Journal of Social Science 57 (2017): 341-358.
• Wood, Phillip. International Classification of İmpairments, Disabilities and Handicaps. Geneva: World Health Organisation, 1980. Erişim: 02 Ocak 2018, www.eyh.gov.tr
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2005.