İbn Sînâcı ve Kartezyen İkiciliğe Dair Bir Karşılaştırma

Yıl 2021, Cilt: 25 Sayı: 1, 173 - 194, 15.06.2021

Aykut Alper Yılmaz

https://doi.org/10.18505/cuid.860096

Öz

Günümüzde ruh-beden ikiciliği/düalizmi denilince akla gelen görüş Descartes’ın (öl. 1650) sistematize etmiş olduğu cevher ikiciliğidir. Adından da anlaşılacağı gibi cevher ikiciliği, iki farklı türde cevherin var olduğu imasında bulunur. Benzer şekilde İbn Sînâ (öl. 428/1037) da nefsin maddeden farklı türde bir cevher olduğunu ifade ederek bir tür cevher ikiciliği benimsemişse de onun ikiciliği Descartes’ınkinden önemli açılardan ayrılmaktadır. Bu önemli ayrılığın, her iki düşüncenin de bambaşka geleneklere ait olmalarından kaynaklandığı söylenebilir. İbn Sînâ’nın ikiciliği Aristocu hilomorfizmin izlerini taşırken, Kartezyen düşünce ise Newton sonrası mekanik evren anlayışı üzerine inşa edilmiştir. Bu önemli fark, her iki filozofun ruh-beden anlayışını da derinden etkilemiştir. Bu çalışmanın amacı da farklı geleneklere bağlı olan bu filozofların ruh-beden bağlamındaki ikici anlayışları arasındaki temel ayrılıkları açığa çıkarmaktır. Böylelikle İbn Sînâcı bir düalizmin çağdaş zihin felsefesi açısından nerede durduğu da daha açık bir hale gelecektir. Bu bağlamda, burada üzerinde durulacak ilk soru, her iki filozofun da insanın gayri-maddi cevheri ile kastettikleri şeyin aynı olup olmadığıdır. Bu sorunun cevabı olumsuzdur. Yani İbn Sînâ ve Descartes’ın gayri-maddi cevhere atfettikleri işlevler, birbirinden oldukça farklıdır. Descartes’a göre, ruh, aslında zihinle özdeştir. Zira o, ruhu, özü düşünmek olan cevher şeklinde tarif eder. Descartes’ın düşünme ile kastettiği şey, yalnızca teorik düşünme tarzı değildir. Aynı zamanda o, çağdaş zihin felsefesinde qualia olarak da isimlendirilen, fenomenal bilinci yani bilinçli deneyimleri de kapsamaktadır. Dolayısıyla, Kartezyen geleneğe göre ruh/zihin (gayri-maddi cevher) ile beden arasındaki temel ayrım, fenomenal bilinçtir. Bir şey, ancak ve ancak fenomenal bilince sahip olabiliyorsa ruhanidir. Oysa İbn Sînâ, günümüz Kartezyen düalist geleneğin ruha atfettiği en temel işlev olan fenomenal bilinci, gayri-maddi cevherin temel işlevi olarak görmemektedir. Diğer bir ifadeyle, ona göre, insan nefsinin asıl işlevi hissetmek/deneyimlemek veya fenomenal bilinç sahibi olmak değildir. Zira bu tür işlevleri, gayri-maddi bir cevhere sahip olmayan hayvanlar da yerine getirebilmektedir. İbn Sînâ’ya göre, insan nefsinin asıl işlevi, teorik veya tümel düşünmek ve öz-bilinçtir. Bu sebeple İbn Sînâ, maddi bir cevherin de fenomenal bilince sahip olabileceğini düşünmüştür. Bu ayrımın en net görülebileceği yerlerden biri de söz konusu iki filozofun hayvan ruhları hakkındaki düşünceleridir. Her iki filozof da hayvanların, maddi bedenlerine ek olarak gayri-maddi bir cevhere daha sahip olmadıklarını öne sürerler. Ancak bu durum, bir filozof için (Descartes) hayvanların bilinçsiz birer otomat oldukları anlamına gelirken, diğeri için ise böyle bir şey ifade etmez. Zira İbn Sînâ’ya göre, bilinç veya his sahibi olmak için gayri-maddi bir cevher gerekli değildir. Oysa Descartes’a göre, bir varlığın bilinçli ya da his sahibi olabilmesi, onun gayri-maddi bir cevhere sahip olmasını gerektirir. Hayvanlarda da bu türden (cevhersel) ruhlar olmadığından, Descartes, onları bilinçsiz birer robot olarak görmüştür. Yine aynı hususun gözlemlenebileceği diğer bir nokta da İbn Sînâ’nın, insandaki gayri-maddi cevheri kanıtlamak için öne sürdüğü bir argümandır. Bu argümana göre, gayri-maddi cevherin varlığı, insanın tümel bilgilere erişimi için gereklidir, bilinç sahibi olmak için değil. Oysa Kartezyen gelenek içerisinde kullanılan ve “bilincin birliği argümanı” olarak isimlendirilen argümana göre, gayri-maddi cevherin varlığı, (bilginin değil) bilincin birliği için gereklidir. Elinizdeki çalışma, İbn Sînâ ve Descartes’ın ikiciliğindeki bu tür farklılıklar üzerine odaklanmaktadır. Bu farkları açığa çıkarmak için şu iki nokta üzerinden hareket edilecektir: Hayvanların bilinçli olup olmadıkları meselesi ve İbn Sînâ’nın yukarıda bahsi geçen argümanı. Zira her iki filozofun da bu iki meseleyi ele alışındaki farklılıklar, onların ikici anlayışlarındaki temel farkları ortaya koymamız için bize yol gösterecektir. Bu çalışmada, özellikle bu iki mesele üzerinden, İbn Sînâ ile Descartes’ın ruh-beden bağlamındaki ikici anlayışlarının radikal bir biçimde birbirinden farklı olduğu iddia edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, Zihin Felsefesi, Düalizm, Nefs, Ruh, İbn Sînâ, Descartes.

A Comparison Between Avicennian Dualism and Cartesian Dualism

Öz

Today, when it comes to soul-body dualism, the view that comes to mind is the substance dualism that Descartes systematized. As the name suggests, this dualism implies that there are two different types of substances. Similarly, although Ibn Sīnā also adopted a kind of substance dualism by stating that the soul is a different type of substance than matter, his dualism differs from Descartes’ in important aspects. It can be said that the most important reason for this difference is that both ideas belong to different traditions. While Ibn Sīnā’s dualism carries the traces of Aristotelian hylomorphism, Cartesian thought is built on the post-Newtonian understanding of the mechanical universe. This significant difference has deeply affected soul-body conception of both philosophers. The aim of this study is to reveal the fundamental differences between the dualistic understandings of these philosophers in the context of soul-body. Thus, it will become clearer where the Avicennian dualism stands in terms of contemporary philosophy of mind. In this context, the first question to be addressed here is whether, according to both philosophers, the immaterial part of man means the same thing. The answer to this question is negative. The functions that Ibn Sīnā and Descartes attribute to the immaterial substance are quite different from each other. According to Descartes, it can be said that the soul is actually identical with the mind. Because, he describes the soul as the substance whose essence is to think. Here, Descartes is not only referring to theoretical calculations by thinking. It also includes phenomenal consciousness, that is, conscious phenomena, which is also called qualia in contemporary philosophy of mind. Thus, according to the Cartesian tradition, the fundamental distinction between soul/mind (the immaterial substance) and body is phenomenal consciousness: A thing is a soul only if it can have phenomenal consciousness. Whereas, Ibn Sīnā does not see phenomenal consciousness, which is the most basic function that the present Cartesian dualist tradition attributes to the soul, as the basic function of the immaterial substance. In fact, he does not even see it as a function of the human nafs. In other words, according to him, the main function of the human nafs is not to feel/experience or to have phenomenal consciousness. Such functions can also be performed by animals that do not have an immaterial substance. According to Ibn Sīnā, the main functions of the human soul are theoretical or universal thinking and being self-conscious. One of the places where this distinction can be seen most clearly is their thoughts about animal souls. Both philosophers argue that animals do not have an immaterial substance in addition to their material bodies. However, while this means that animals are unconscious automatons for one philosopher (Descartes), it does not mean anything like that for the other. Because, according to Avicenna, an immaterial substance is not necessary to have consciousness or feeling. However, according to Descartes, for a being to be conscious or sentient requires it to have an immaterial substance. Since animals do not have such (substantial) souls, Descartes saw them as unconscious robots. Another point where the same difference can be observed is an argument put forward by Avicenna to prove this immaterial substance, which he addresses as the human soul. According to Avicenna’s argument, the existence of an immaterial substance is necessary for man’s access to universal knowledge, not for having consciousness. However, according to the argument used in the Cartesian tradition and known as the unity of consciousness argument, the existence of immaterial substance is necessary for the unity of consciousness (not knowledge). The aim of this study is to reveal the basic differences between the dualistic understandings of these philosophers in the context of soul and body. In order to reveal these differences, the following points will be discussed: The question of whether animals are conscious and Avicenna’s argument mentioned above. Because the differences in the handling of these two issues by both philosophers will guide us to reveal the fundamental differences in their dualistic understanding. In this study, it will be argued that the dualistic understanding of Avicenna and Descartes in the context of soul-body are radically different from each other, especially over these two issues.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Philosophy of Mind, Dualism, Nafs, Soul, Ibn Sīnā, Descartes.

Kaynakça

• Alwishah, Ahmed. “Avicenna on Animal Self-Awareness, Cognition and Identity”. Arabic Sciences and Philosophy 26/ (2016), 73–96.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. çev. Saffet Babür - Lale Levin Basut. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2019.
• Chalmers, David. The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory. Oxford University Press, 1996.
• Cottingham, John. “Kartezyen Düalizm: İlahiyat, Metafizik ve Bilim”. çev. Özden Arıkan. Cogito 10 (1997), 273–286.
• Descartes, René. Duygular ya da Ruh Halleri. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
• Durusoy, Ali. İbn Sinâ Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• El-Cevziyye, İbn Kayyim. Kitābu’r-Rūḥ. çev. Şaban Haklı. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• El-Ğazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed. Tehāfutu’l-felāsife. çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2014.
• Er-Rāzī, Faḫruddīn. Kelâm’a Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Feser, Edward. “Animals are Conscious! In Other News, Sky is Blue, Water Wet”. 2012. Erişim 29 Eylül 2019. http://edwardfeser.blogspot.com/2012/08/animals-are-conscious-in-other-news-sky.html
• Feser, Edward. “Aquinas on the Human Soul”. The Blackwell Companion to Substance Dualism. ed. Jonathan Loose vd. 87–101. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2018.
• Goetz, Stewart - Taliaferro, Charles. A Brief History of the Soul. Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2011. https://books.google.com.tr/books?id=kPmDdzQ7BscC
• Hatfield, Gary. “René Descartes”. The Blackwell Guide to the Modern Philosophers: From Descartes to Nietzsche. ed. Steven M. Emmanuel. 1–28. Malden: Blackwell Publishers, 2001.
• Heil, John. Philosophy of Mind: A Contemporary Introduction. New York: Routledge, 2013.
• Hickson, Michael. “Soul Immortality of the”. The Cambridge Descartes Lexicon. ed. Lawrence Nolan. 686–690. New York: Cambridge University Press, 2016.
• İbn Ruşd, Ebū’l-Velīd Muḥammed. Tehāfutu’t-Tehāfut. ed. Muḥammed ’Ābid El-Cābirī. Beyrut: Merkezu Dirāseti’l- Vahḍeti’l-’Arabiyyeh, 1998.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. Aḥvālu’n-Nefs: Risāle fī’n-Nefs ve Beḳā’ihā ve Me‘ādihā. ed. Ahmed Fu’ād El-İhwānī. Paris: Dār Byblion, 2007.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. Avicenna’s De Anima (Kitābu’n-Nefs), being the Psychological Part of Kitāb al-Shifā’. ed. Fazlur Rahman. London: Oxford University Press, 1959.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. Danişnâme-i Alâî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2013.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. En-Necât. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. “Nefs-i Natıka Üzerine Söz”. çev. İsmail Hanoğlu. Aḥvālu’n-Nefs. 165–173. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• İbn Sīnā, Ebū ’Alī Ḥuseyn. “Nefsâni Kuvvetler Hakkında Araştırma”. çev. İsmail Hanoğlu. Ahvālu’n-Nefs. 111–151. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Ivry, Alfred. “Arabic and Islamic Psychology and Philosophy of Mind”. ed. Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2012. Erişim 05 Ekim 2019. https://plato.stanford.edu/archives/sum2012/entries/arabic-islamic-mind/
• Jaworski, William. “Hylomorphism and Post-Cartesian Philosophy of Mind”. Proceedings of the American Catholic Philosophical Association 80/ (2006), 209–224.
• Jaworski, William. Philosophy of Mind: A Comprehensive Introduction. New York: Wiley-Blackwell, 2011.
• Jolley, Nicholas. “Malebranche on the Soul”. The Cambridge Companion to Malebranche. ed. Steven Nadler. 31– 58. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000.
• Kant, Immanuel. Arı Usun Eleştirisi. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 1993.
• Kim, Jaegwon. Philosophy of Mind. Boulder: Westview Press, 2011.
• Levine, Joseph. “Materialism and Qualia: The Explanatory Gap”. Pacific Philosophical Quarter 64/4 (1983), 354– 361.
• Malebranche, Nicholas. The Search After Truth. çev. Thomas M. Lennon - Paul J. Olscamp. New York, NY: Cambridge University Press, 1997.
• Matson, Wallace I. “Why isn’t the Mind-Body Problem Ancient”. Mind, Matter and Method: Essays in Philosophy and Science in Honor of Herbert Feigl. ed. Paul K. Feyerabend - Grover Maxwell. 92–103. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1966.
• McGinnis, Jon. Avicenna. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• Miller, Michael R. “Descartes on Animals Revisited”. Journal of Philosophical Research 38/1 (2013), 89–114.
• Murphy, Nancey Claire. Bodies and Souls, or Spirited Bodies? New York: Cambridge University Press, 2006. https://doi.org/10.1017/CBO9780511802805
• Nagel, Thomas. “Yarasa Olmak Nasıl Bir Şeydir?” çev. Füsun Doruker. Aklın G’özü. ed. Daniel C. Dennett - Douglas R. Hofstadter. 377–390. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2008.
• O’Connor, Timothy - Kimble, Kevin. “The Argument from Consciousness Revisited”. Oxford Studies in Philosophy of Religion. ed. Jonathan L. Kvanvig. 3/110–142. New York: Oxford University Press, 2011.
• Perler, Dominik. “Why is the Sheep Afraid of the Wolf ? Medieval Debates on Animal Passions”. Emotion and Cognitive Life in Medieval and Early Modern Philosophy. ed. Martin Pickavé - Lisa Shapiro. 32–52. Oxford: Oxford University Press, 2012.
• Platon. Phaidon: Ruh Üzerine. çev. Nazile Kalaycı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Ravenscroft, Ian. Philosophy of Mind: A Beginner’s Guide. New York: Oxford University Press, 2005.
• René Descartes. The Philosophical Writings of Descartes II. çev. John Cottingham vd. New York: Cambridge University Press, 2005.
• Rorty, Richard. “Bedenden Ayrı Var Olma Yetisi”. çev. Doğan Şahiner. Cogito 10 (1997), 187–197.
• Ryle, Gilbert. The Concept of Mind: 60th Anniversary Edition. London, New York: Routledge, 2009.
• Searle, John R. Mind, Language and Society: Philosophy in the Real World. New York: Basic Books, 1999.
• Shields, Christopher. “Aristotle’s Psychology”. ed. Edward N. Zalta. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2016. Erişim 05 Ekim 2019. https://plato.stanford.edu/archives/win2016/entries/aristotle-psychology/
• Swinburne, Richard. The Evolution of the Soul. New York: Oxford University Press, 1997.
• Taliaferro, Charles. Consciousness and the Mind of God. New York, NY: Cambridge University Press, 2. Basım, 1996.
• Taşçi Yıldırım, Emine. “İbn Sînâ’da Ruh-Nefs Kavramı ve Ruh Kasidesi Bağlamında Ruhun Bedenle Olan Münasebeti”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/2 (2020), 671–692.
• Zimmerman, Dean W. “From Experience to Experiencer”. The Soul Hypothesis. ed. Mark C. Baker - Stewart. Goetz. 168–202. New York: Continuum, 2011.
• Zimmerman, Dean W. “From Property Dualism to Substance Dualism”. Aristotelian Society Supplementary Volume 84/1 (2010), 119–150.