Dindarlık ve Biliş: İçsel Dini Motivasyon ile Eleştirel Düşünme ve İkili Düşünme Arasındaki İlişkiler

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 1, 281 - 296, 15.06.2023

Meryem Şahin Büşra Kılıç Ahmedi Mücahit Gültekin

https://doi.org/10.18505/cuid.1238218

Cited By: 1

Öz

İnançların sunduğu ilkeler bireylerin düşünme tarzlarını etkilemektedir. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda inanan ve inanmayan bireylerin farklı düşünme tarzlarına sahip oldukları tartışılmakla birlikte, Müslüman gruplarda inanç ve bilişsel stiller ilişkisini inceleyen az sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmada içsel dini motivasyon ile günümüzde en çok arzu edilen düşünme becerileri arasında gösterilen “eleştirel düşünme” ve siyah-beyaz düşünme şekli olarak ifade edilebilecek ve çoğunlukla olumsuz yapılarla ilişkilendirilen “ikili düşünme” arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Çalışma 395 üniversite öğrencisi ile gerçekleştirilmiş, veriler sosyo-demografik bilgi formu, İçsel Dini Motivasyon Ölçeği, Eleştirel Düşünme Eğilimi Ölçeği ve İkili Düşünme Ölçeği kullanılarak elde edilmiştir. Araştırma sonucunda içsel dini motivasyon ile eleştirel düşünme ve ikili düşünme arasında pozitif yönlü anlamlı, eleştirel düşünme ile ikili düşünme arasında da pozitif yönlü anlamlı ilişki bulunmuştur. İkili düşünme ile eleştirel düşünme arasındaki ilişkide ise içsel dini motivasyonun aracı rolünün olduğu görülmüştür. İslam inancı sıklıkla akletmeye, düşünmeye davet etmekte ve bu düşünce tarzını olumlamakta; aynı zamanda cennet-cehennem, iyi-kötü, karanlık-aydınlık, iman-inkar gibi söylemlerle ikili düşünme için çeşitli kavramsal araçlar sunmaktadır. Eleştirel düşünme ve ikili düşünme birbirine zıt yapılar olarak görülmesine rağmen, bulgular İslam inancının aynı anda hem eleştirel düşünme hem de ikili düşünme ile ilişkili olduğunu, bu sayede eleştirel düşünmenin ikili düşünmenin katılığını azalttığı şeklinde yorumlanmıştır. Bulgular ilgili literatür ışığında tartışılmış ve ileri araştırmalar için öneriler getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Dini Motivasyon, Eleştirel Düşünme, İkili Düşünme, Biliş.

Religiousness and Cognition: The Relationships Between Intrinsic Religious Motivation, Critical Thinking, and Dichotomous Thinking

Öz

The principles offered by beliefs affect the thinking styles of individuals. Although it has been argued in recent studies that believers and non-believers have different thinking styles, there are few studies examining the relationship between belief and cognitive styles in Muslim groups. In this study, the relationships between intrinsic religious motivation and "critical thinking", which is one of the most desired thinking skills today, and " dichotomous thinking", which can be expressed as black-and-white thinking and primarily associated with negative structures, were examined. The study was carried out with 395 university students, and the data was obtained by a socio-demographic information form, the Intrinsic Religious Motivation Scale, the Critical Thinking Disposition Scale, and the Dichotomous Thinking Scale. Findings suggested a positive significant relationship between intrinsic religious motivation and critical thinking and dichotomous thinking, and a positive significant relationship between critical thinking and dichotomous thinking. Regarding the relationship between dichotomous thinking and critical thinking, intrinsic religious motivation had a mediating role. The Islamic faith often invites reasoning and thinking and affirms this way of thinking; at the same time, it offers various conceptual tools for dichotomous thinking with discourses such as heaven-hell, good-evil, dark-light, and faith-denial. Although critical thinking and dichotomous thinking are seen as opposite constructs, the findings have been interpreted as the Islamic belief supporting both critical thinking and dichotomous thinking at the same time, thus reducing the rigidity of dichotomous thinking. The findings were discussed in the light of the relevant literature, and suggestions were made for further research.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Religious Motivation, Critical Thinking, Dichotomous Thinking, Cognition.

Kaynakça

• Akbıyık, Cenk. Eleştirel Düşünme Eğilimleri ve Akademik Başarı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Aliyev, Kamran. İkili Düşünme Ölçeğinin Türkçe Formunun Geçerlilik ve Güvenilirlik Çalışması. Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı, Tıpta Uzmanlık Tezi, 2018.
• Allport, Gordon W. - Ross, Michale J. “Personal Religious Orientation and Prejudice”. Journal of Personality and Social Psychology 5/4 (1967), 432-443. https://doi.org/10.1037/h0021212.
• Allport, Gordon, W. Önyargının Doğası. Çev. N. Nirven. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2016.
• Alper, Ömer Mahir. “İslam, Akıl ve Hakikat”. Milel ve Nihal İnanç Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 7/3 (2010), 39-72.
• Alper, Sinan - Yılmaz, Onurcan. Sağcılığın ve Solculuğun Psikolojisi: Farklı Dünyaların İnsanları. İstanbul: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Arkes, Hal R. “Costs and Benefits of Judgment Errors: Implications For Debiasing”. Psychological Bulletin 110/3 (1991), 486-489. https://doi.org/10.1037/0033-2909.110.3.486
• Bahçekapılı, Hasan G. - Yılmaz, Onurcan. “The Relation Between Different Types of Religiosity and Analytic Cognitive Style”. Personality and Individual Differences 117 (2017), 267-272. https://doi.org/10.1016/j.paid.2017.06.013.
• Baron, Jonathon. “Religion, Cognitive Style, and Rational Thinking”. Current Opinion in Behavioral Sciences 34 (2020), 64-68.
• Batur, Zekeriya - Özcan, Halil Ziya. “Eleştirel Düşünme Üzerine Yazılan Lisansüstü Tezlerin Bibliyometrik Analizi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 9/2 (2020), 834-854.
• Beck, Aaron T. “Cognitive Therapy: A 30-year Retrospective”. American Psychologist 46/4 (1991), 368-375.
• Bonfá‐Araujo, Bruno vd. "Seeing Things in Black‐and‐White: A Scoping Review on Dichotomous Thinking Style1." Japanese Psychological Research 64/4 (2022), 461-472.
• Bonnefon, Jean-François. “The Pros and Cons Of İdentifying Critical Thinking With System 2 Processing”. Topoi 37 (2018), 113-119. https://doi.org/10.1007/s11245-016-9375-2.
• Bostyn, Dries H. vd. “Of Mice, Men, and Trolleys: Hypothetical Judgment Versus Real-Life Behavior in Trolley-Style Moral Dilemmas”. Psychological Science 29/7 (2018), 1084-1093. https://doi.org/10.1177/0956797617752640
• Bronstein, Micahel V. vd. “Belief in Fake News is Associated with Delusionality, Dogmatism, Religious Fundamentalism, and Reduced Analytic Thinking”. Journal of Applied Research in Memory and Cognition 8/1 (2019), 108-117.
• Casner Lotto, Jill –Barrington, Linda. Are They Really Ready to Work? Employers' Perspectives on the Basic Knowledge and Applied Skills of New Entrants to the 21st Century U.S. Workforce. Washington: Partnership for 21st Century Skills, 2006.
• Certel, Hüseyin. Din Psikolojisi. Isparta: Berivan Yayıncılık, 2018.
• Chen, Bo-Shen vd. “A Preliminary Study of the Relationship among Critical Thinking, Religious Motivation, Religious Devotion, and Homosexual Attitude in Taiwan”. Proceedings of the 5th ASEAN Conference on Psychology, Counselling, and Humanities (ACPCH, 2019). https://doi.org/10.2991/assehr.k.200120.047.
• Coşkun, Ali. “Din, Bilim ve Felsefe İlişkileri”. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/1 (2018), 213-229.
• Coşkun, Cüneyt. “Din-Bilim İlişkisi ve Çatışmanın Dinamiği”. Bilimname 27/2 (2019), 1057-1084.
• Coşkun, Mehmet. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmen Adaylarının Eleştirel Düşünme Eğilimleri (İlahiyat-Eğitim DKAB Karşılaştırması)”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17/1 (2013), 143-162. Diyanet İşleri Meali. Erişim 15 Ocak 2023. https://www.kuranmeali.com/index.php
• Donahue, Micahel J. – Nielsen, Michael E. “Dini Ttutumlar ve Sosyal Davranış”, çev. Suzan Ceylan, Din ve Maneviyat Psikolojisi: Temel Yaklaşımlar ve İlgi Alanları, çev. ed. İhsan Çapçıoğlu – Ali Ayten. 541-572. Ankara: Phoenix yayınları, 2013.
• Duran, M. Emrullah. “Eleştirel Düşünme ve Dindarlık: Üniversite Öğrencileri Üzerine Nicel Bir Araştırma”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/43 (2021), 53-79. https://doi.org/10.17335/sakaifd.905315.
• Egan, Sarah J. vd. “The Role of Dichotomous Thinking and Rigidity in Perfectionism”. Behaviour Research and Therapy 48/8 (2007), 1813-1822. https://doi.org/10.1016/j.brat.2007.02.002
• Eğmir, Eray – Ocak, Gürbüz. “Eleştirel Düşünme Becerisi Öğretim Programı Tasarısının Öğrencilerin Yansıtıcı Düşünme Becerilerine Etkisi” Kuramsal Eğitimbilim Dergisi 11/3 (2018), 431-456.
• Emir, Serap. “Öğretmenlerin Düşünme Stillerinin Eleştirel Düşünme Eğilimlerini Yordama Gücü (İstanbul-Fatih Örneği)”. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/1 (2013), 325-347.
• Emre, Yusuf. Üniversite Öğrencilerinde Mizah Anlayışı ve Dindarlık: Çukurova Üniversitesi Örneği. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ennis, Robert H. “A Logical Basis for Measuring Critical Thinking Skills”. Educational Leadership 43/2 (1985), 44-48.
• Ennis, Robert H. A Taxonomy Of Critical Thinking Skills: Theory And Practice. Freeman, 1986.
• Er-Ruveyte, Abdullah S. - Ayten, Ali. “Dini Yönelim Boyutlarının Kişiliğin Beş Boyutu ile İlişkisi (Amprik Bir Araştırma)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (2014), 133-148.
• Evancho, Susan Ranno. Critical Thinking Skills and Dispositions of the Undergraduate Baccalaureate Nursing Student. Connecticut: Southern Connecticut State University, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Evans, Janothan St. B. T. - Stanovich, Keith E. “Dual-Process Theories of Higher Cognition: Advancing the Debate”. Perspectives on Psychological Science 8/3 (2013), 223-241. https://doi.org/10.1177/1745691612460685.
• Finley, Anna J. vd. “Revisiting the Relationship between Individual Differences in Analytic Thinking and Religious Belief: Evidence That Measurement Order Moderates Their Inverse Correlation”. PLoS ONE 10/9 (2015), e0138922. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0138922.
• Foong, Hui Foh vd. “Moderating Effect of Intrinsic Religiosity on the Relationship Between Depression and Cognitive Function Among Community-Dwelling Older Adults”. Aging & Mental Health 22/4 (2018), 483-488. https://doi.org/10.1080/13607863.2016.1274376
• Gerry, Stoker vd. “Fast Thinking: Implications for Democratic Politics”. Europan Journal of Political Research 55/1 (2015), 3-21. https://doi.org/10.1111/1475-6765.12113.
• Gervais, Will M. vd. “Analytic atheism: A cross-culturally weak and fickle phenomenon?”. Judgment and Decision Making 13/3 (2018), 268-274.
• Gültekin, Mücahit. Eleştirel Düşünme Becerilerini Geliştirme Programının Lise Öğrencilerinin Otomatik Düşünceleri Üzerindeki Etkisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Gürses, İbrahim. “Dogmatik Zihnin Bazı Özellikleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2002), 183-192.
• Gürses, İbrahim. “Önyargının Nedenleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1(2005), 143-160.
• Gürses, İbrahim. Kölelik ve Özgürlük Arasında Din. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Güven, Meral - Kürüm, Dilruba. “Öğrenme Stilleri ve Eleştirel Düşünme Arasındaki İlişkiye Genel Bir Bakış”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/1 (2006), 75-89.
• Hasan Kayıklık. "Çeşitli Meslek Gruplarında Dinsel Eğilim ile Hoşgörüsüzlük Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma." Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 1/1 (2001), 124-135.
• Haselton, Martie G. vd. “The Evolution of Cognitive Bias”, The Handbook of Evolutionary Psychology (2015), 724- 746. https://doi.org/10.1002/9780470939376.ch25
• Hayes, John R. The Complete Problem Solver. New York: Routledge, 2013.
• Hoge, Dean R. “A Validated Intrinsic Religious Motivation Scale”. Journal for the Scientific Study of Religion 11/4 (1972), 369-376. https://doi.org/10.2307/1384677
• Kağıtçıbaşı, Çiğdem. Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar Sosyal Psikolojiye Giriş. İstanbul: Evrim Kitap, 2014. Kahneman, Daniel. Hızlı ve Yavaş Düşünme. Çev. Filiz Deniztekin. İstanbul: Varlık Yayınları, 2015.
• Karaca, Faruk. “Din Psikolojisinde Metot Sorunu ve Bir Dindarlık Ölçeğinin Türk Toplumuna Standardizasyonu”. EKEV Akademi Dergisi 3/1 (2001), 187-201.
• Kazu, İbrahim Yaşar - Şentürk, Mustafa. “İlköğretim Programının Eleştirel Düşünmeyi Geliştirmesine İlişkin Öğretmen Görüşleri”. International Online Journal of Educational Sciences 2/1 (2010), 244-266.
• Kızılkaya, Mehtap - Kalgı, Mehmet Emin. “Farklı Meslek Üyelerinin Dogmatik Dindarlık, Ahlaki Yargı Düzeylerinin Hayatın Anlamı ve Amacına Etkisi”. Marife 21/2 (2021), 891-908.
• Köse, Ali - Ayten, Ali. Din Psikolojisi. İstanbul: Timaş yayınları, 2016.
• Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Anlamı. Çev. Ali Bulaç. İstanbul: Girişim Yayınları.
• Kütahya, Gülberk. Yetişkin Kadınlarda Yeme Bozukluklarında Dikotomi Düşünce (Dteds) Ölçeğinin Beslenme Durumu ile İlişkisinin Saptanması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Litinsky, Ann M. - Haslam, Nick. “Dichotomous Thinking as a Sign of Suicide Risk on the TAT”. Journal of Personality Assessment 71/3 (1998), 368-378. https://doi.org/10.1207/s15327752jpa7103_6
• Macrae, C. Neil - Bodenhausen, Gaden V. “Social Cognition: Thinking Categorically About Others”. Annual Review of Psychology 51/1 (200), 93-120. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.51.1.93
• Micahel, J. Donahue – Michael E. Nielsen. “Dini Tutumlar ve Sosyal Davranış”, çev. Suzan Ceylan,. Din ve Maneviyat Psikolojisi: Temel Yaklaşımlar ve İlgi Alanları. çev. ed. İhsan Çapçıoğlu – Ali Ayten. 541-572. Ankara: Phoenix yayınları, 2013.
• Michaels, Jay L. vd. “Individual Differences in Religious Motivation Influence How People Think” Journal for the Scientific Study of Religion 60 (2021), 64-82. https://doi.org/10.1111/jssr.12696.
• Mieda, Takahiro vd., “Dichotomous Thinking and Cognitive Ability”. Personality and Individual Differences 169 (2021), 110008. https://doi.org/10.1016/j.paid.2020.110008.
• Neisser, Ulric. Cognitive Psychology. New York and London: Psychology Press, 2014.
• Newton, Taylor - McIntosh, Daniel N. “Unique Contributions of Religion to Meaning”. The Experience of Meaning in Life. ed. Joshua A. Hicks - Clay Routledge. 257-269. Springer, 2013. https://doi.org/10.1007/978-94-007-6527- 6.
• Nisbett, Richard E. Düşüncenin Coğrafyası Doğulular ve Batılılar Nasıl ve Neden Birbirinden Farklı Düşünürler?. İstanbul: Varlık Yayınları, 2005.
• Norris, Stephen P. – Robert H. Evaluating Critical Thinking. Teaching Thinking. Critical Thinking Books & Software: Pasific Grove, 1989.
• Nosich, Gerald M. Disiplinlerarası Eleştirel Düşünme Rehberi. Ankara: Anı Yayıncılık, 2018.
• Oshio, Atsushi vd. “Younger People, and Stronger Effects of All-Or-Nothing Thoughts on Aggression: Moderating Effects of Age on the Relationships Between Dichotomous Thinking and Aggression”. Cogent Psychology 3/1 (2016), 1244874. https://doi.org/10.1080/23311908.2016.1244874
• Oshio, Atsushi. “Development and Validation of the Dichotomous Thinking Inventory”. Social Behavior and Personality: An International Journal 37/6 (2009), 729-741. https://doi.org/10.2224/sbp.2009.37.6.729.
• Ozorak, Elizabeth Weiss. “Dine Bilişsel Yaklaşımlar”. çev. Ali Ulvi Mehmedoğlu. Din ve Maneviyat Psikolojisi: Temel Yaklaşımlar ve İlgi Alanları. ed. İhsan Çapçıoğlu - Ali Ayten. 433-467. Ankara: Phoenix Yayınları, 2013.
• Öncel, Eyüp Serkan. “İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının Eleştirel Düşünme Becerileri Açısından İncelenmesi. OPUS International Journal of Society Researches 11/18 (2019), 2797-2829. https://doi.org/10.26466/opus.572254.
• Paloutzian, Raymond F. - Park, Crystal C (ed.). Handbook of the Psychology of Religion and Sprituality. New York: The Guilford Press, 2005.
• Paul, Richard - Elder, Linda. Critical Thinking Tools For Taking Charge of Your Professional an Personal Life. New Jersey: Prentice Hall, 2002.
• Pennycook, Gordon vd. “Atheists and Agnostics are More Reflective than Religious Believers: Four Empirical Studies and A Meta-Analysis”. PloS one 11/4 (2016), e0176586. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0176586
• Reichenbach, Bruce R. Introduction To Critical Thinking. New York: MC Graw Hill, 2001.
• Rokeach, Milton. The Open and Closed Mind: Investigations into the Nature of Belief Systems and Personality Systems. New York: Basic Books, 1960.
• Ruggiero, Vincent Ryan. Eleştirel Düşünme İçin Bir Rehber. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Sarıbay, Adil S. - Yılmaz, Onurcan. “Analytic Cognitive Style and Cognitive Ability Differentially Predict Religiosity and Social Conservatism”. Personality and Individual Differences 114 (2017), 24-29.
• Semerci, Nuriye. “Eleştirel Düşünme Eğilimi (EDE) Ölçeğinin Geliştirilmesi: Geçerlik ve Güvenirlik Revize Çalışması”. Turkish Studies 11/9 (2016), 725-740.
• Şahin, Adem. "Din Psikolojisinde Bilişsel Yaklaşım: Mcintosh’un ‘Bilişsel Bir Şema Olarak Din ’ Teorisi Örneği". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/23 (2007), 35-50.
• Tabachnick, Barbara G. - Fidell, Linda S. Using Multivariate Statistics. New York: Pearson, 2013.
• Tajfel, Henri. "Cognitive Aspects of Prejudice." Journal of Biosocial Science 1/1 (1969), 173-191.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 17 Ocak 2023. https://sozluk.gov.tr/
• Türkçapar, M. Hakan. Bilişsel Terapi. Ankara: HYB Yayıncılık, 2014.
• Ünal, Cavit. Israrlı Ayarlanışlar ve Psikolojik Tutuculuk. Ankara: Bilim matbaası, 1971.
• Wilson, James A. “Reducing Pseudoscientific and Paranormal Beliefs in University Students Through a Course in Science and Critical Thinking”. Science & Education 27 (2018), 183-210.
• Yapıcı, Asım – Kayıklık, Hasan. "Dinsel Eğilimle Ön Yargı ve Hoşgörüsüzlük Arasındaki İlişkiler Üzerine Psikolojik Bir Araştırma." Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 14/1 (2005), 413-426.
• Yapıcı, Asım. “Dini Yaşayışın Farklı Görüntüleri ve Dogmatik Dindarlık”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2002), 75- 119.
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Önyargı. Adana: Karahan Kitabevi, 2004.
• Yıldız, Murat. Dini Hayat ile Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Yılmaz Virlan, Ayşe. “Türkiye’de Yapılan Lisansüstü Eleştirel Düşünme Çalışmaları: Bir Alan İncelemesi”. Üniversite Araştırmaları Dergisi 4/3 (2021), 254-261. https://doi.org/10.32329/uad.897516.
• Yılmaz, Kürşad. Eleştirel ve Analitik Düşünme. İstanbul: Pegem Akademi Yayıncılık, 2021.
• Yılmaz, Onurcan - İşler, Ozan. “Reflection Increases Belief in God Through Self-Questioning Among Non-Believers”. Judgment and Decision Making 14/6 (2019), 649-657.
• Yılmaz, Onurcan. “Cognitive Styles and Religion”. Current Opinion in Psychology 40 (2021), 150-154.
• Yonker, Julie E. vd. “Primed Analytic Thought and Religiosity: The Importance of Individual Characteristics”. Psychology of Religion and Spirituality 8/4 (2016), 298-308.
• Yüksel, Ali vd. “Eleştirel Düşünme Eğiliminin Dindarlık Üzerine Etkisi: İlahiyat Fakültesi Öğrencileri Örneği”. Turkish Academic Research Review 6/3 (2021), 1086-1132. https://doi.org/10.30622/tarr.970684.
• Zuckerman, Miron vd. “The negative intelligence–religiosity relation: New and confirming evidence”. Personality and Social Psychology Bulletin 46/6 (2020), 856-868. https://doi.org/10.1177/0146167219879122