Eyüp Sultan Türbesi Civarındaki Kitabeli Dua Pencerelerinin Türk-İslam Sanatları ve Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 3, 1085 - 1100, 15.12.2024

Saliha Tanık , Aliye Öten

https://doi.org/10.18505/cuid.1446803

Öz

Dua pencereleri, mezarlık ya da hazirenin ihata duvarlarının yüzeyine, insanların geçiş yönüne doğru açılan ve genelde kitabeleri bulunan çeşitli forma sahip mimari unsurlardır. Türbelerin beden ya da avlu duvarında açılan hacet (niyaz) pencereleri insanların ilgisini çekecek tarzda heybetli bir görünüm sergiler. Bu tür pencerelerin önünde, medfûn zatın huzurunda, onun hatırına Allah’a dua ve istekte bulunulmaktadır. Eyüp Sultan Camii ve Türbesi, Cuma gibi dînî önemi haiz kutsal günlerde halkın kalabalık teşkil ettiği mekânlardır. Dini önder mertebesinde sayılmayan, sosyal statüsü yüksek olsa dahi Eyüp Sultan Türbesi civarındaki hazirelere defnedilen halktan insanların kabirlerinin yakınına, bu hazirelerin ihata duvarındaki açıklıklara yapılan dua pencereleri, Fatiha talebiyle son bulan kitabeleriyle çalışmamıza konu olmuştur. Hazirelerin sokakla bağlantısını teşkil eden konumda yer alan dua pencerelerinin; cami ve türbe ziyareti amacıyla yoldan geçen kişilerin dikkatini çekmek suretiyle dua talebinde bulunmak amacıyla açıldığı anlaşılmaktadır. İslam’ın ilk döneminde uygulanmayıp özellikle Osmanlı devrinde ortaya çıkan zarif bir uygulama olması ve daha önce çalışılmamış olması nedeniyle dua pencerelerinin sanat tarihi disiplinindeki yerini saptamaya çalıştık. İslam dininin Osmanlı devri müntesiplerinin şekillendirdiği ziyaret geleneğinin İslam sanatına etkisi ve yansımasını bu konu genelinde belirlemeye gayret ettik. Araştırmamızda dua pencereleri ile ilgili ilk bölümde İslam’da ziyaret geleneği açısından Eyüp Sultan Camii ve Türbesi; ikinci bölümde ise dua pencerelerinin inşa amacı ve önemiyle birlikte form, malzeme-teknik, yazı, tezyinat ve kimlik açısından bu yapı elemanlarının değerlendirilmesi ele alınmıştır. Bu süreçte Eyüp Sultan çevresindeki hazirelerde saptadığımız 11 adet pencerenin incelenmesi için Türbeler Müdürlüğü, İstanbul Mezarlıklar Müdürlüğü ve T.C. Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul 1. Bölge Müdürlüğü’nden gerekli izinler ve kullanılabilecek veriler alınarak yaklaşık iki haftayı bulan süreçte pencerelerin ölçüleri alınmıştır. Gerekli güvenlik önlemleri çerçevesinde merdiven, üç ayak gibi aletler kullanılarak yüksek pencerelerin ölçülerinin doğru alınmasına dikkat edilmiştir. Kitabelerde ve yüksek kabartmalı süslemelerde estampaj tekniği uygulanmıştır. Arazi konumu ve insanların geçiş noktasında bulundukları için pencerelerin ölçümü ve fotoğraf çekiminde birtakım zorluklar yaşanmıştır. Fotoğraflar detay içeren ve genel görünüm olarak paylaşılarak çekilmiş olup makalenin hacmini aşmamak için sadece genel görünümler kullanılmıştır. Pencerelerin arka planında yer alan konuyla irtibatlı mezar taşları da hazirelerin tamamı taranarak tek tek tarafımızca tespit edilmiştir. Ölçüm ve fotoğraflama neticesinde elde edilen verilerle pencereler AutoCAD programıyla yaklaşık bir buçuk ay sürecinde çizilmiştir. Konuyla ilgili kaynaklar İstanbul ve Ankara’daki çok sayıda kütüphanede ve net ortamında araştırılarak ortalama bir aylık süre içinde toplanmıştır. Değerlendirme aşamasında her bir dua penceresinin ve ilişkili mezar taşlarının kitabesi okunarak yazı analizlerinde bulunulmuş, kitabelerdeki sanatkâr imzalarıyla sanat ve usta ile ilgili çıkarımlar ortaya konmuştur. Sanat tarihi yönünden pencerelerin formlarına göre alt başlıklar açılarak tanımlamalar yapılmıştır. İslam mimarisi ve sanatında Osmanlı devrine has bir uygulama örneği olarak Eyüp Türbesi civarındaki hazirelerde açılan dua pencerelerini böylelikle form, süsleme, yazı ve ölüm bağlamında Sanat Tarihi disiplinine kazandırmak temel amacımız olmuştur. Tüm verilerin değerlendirilmesi suretiyle oluşturulan metin titiz, kapsamlı ve uzun soluklu bir sürecin neticesidir. Bu çalışmayla söz konusu yapı unsurlarından yola çıkarak Müslümanların ölüme bakışı ve bu çerçevede gelişen kültürel miras anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatı, İstanbul, Eyüp Türbesi, Dua Pencereleri, İstanbul Folklorü, Ziyaret Folklorü

Evaluation of Prayer Windows with Inscriptions Located Around the Mausoleum of Eyup Sultan

Öz

Prayer windows are architectural elements of various forms that are opened on the surface of the walls of mosques, tombs, lodges, cemeteries, or treasuries in the direction of people's passage and usually have inscriptions. The prayer windows opened on the body or courtyard wall of the tombs exhibit an imposing appearance in a way to attracts people's attention. In front of such windows, in the presence of the deceased, prayers and requests are made to Allah for his sake. Eyüp Sultan Mosque and Mausoleum are places where crowds of people gather on holy days of religious importance such as Friday. The prayer windows were made near the graves of common people who were not considered religious leaders, even if they had a high social status, and buried in the cemeteries around Eyüp Sultan Tomb, and in the openings in the enclosure wall of these cemeteries, have been the subject of our study with their inscriptions ending with the request for Fatiha. It is understood that the prayer windows, which are in the position that constitutes the connection of the treasuries with the street, were opened to request prayer by attracting the attention of people passing by to visit mosques and tombs. We have tried to determine the place of prayer windows in the discipline of art history since they were not applied in the first period of Islam but were an elegant practice that emerged especially in the Ottoman period and had not been studied before. We have endeavored to determine the effect and reflection of the visit tradition shaped by the Ottoman period adherents of the Islamic religion on Islamic art throughout this subject. In our research, we have tried to find the first information about prayer windows. We have tried to determine the place of prayer windows in the discipline of art history since they were not applied in the first period of Islam but emerged especially in the Ottoman period and have not been studied before. We have endeavored to determine the effect and reflection of the visiting tradition shaped by the Ottoman period followers of the Islamic religion on Islamic art throughout this subject. In the first part of our research on prayer windows, Eyüp Sultan Mosque and Tomb in terms of the tradition of visitation in Islam; in the second part, the purpose and importance of the construction of prayer windows and the evaluation of these building elements in terms of form, material-technique, writing, ornamentation, and identity are discussed. In this process, the necessary permissions and usable data were obtained from the Directorate of Tombs, Istanbul Directorate of Cemeteries, and the General Directorate of Foundations Istanbul 1st Regional Directorate for the examination of 11 windows that we identified in the cemeteries around Eyüp Sultan, and the measurements of the windows were taken in a process of approximately two weeks. Within the framework of the necessary security measures, tools such as ladders and tripods were used to take the correct measurements of the high windows. The stumpage technique was applied to the inscriptions and high-relief decorations. There were some difficulties in measuring and photographing the windows due to the location of the land and the passage point of the people. The photographs were taken in detail and shared as general views and only general views were used in order not to exceed the volume of the article. The gravestones related to the subject in the background of the windows were also identified one by one by scanning the whole of the treasuries. With the data obtained because of measurement and photography, the windows were drawn with the AutoCAD program in about one and a half months. Sources on the subject were researched in many libraries in Istanbul and Ankara and on the net and collected in an average of one month. In the evaluation phase, the inscriptions of each prayer window and the associated tombstones were read and analyzed, and inferences about the art and the master were made with the signatures of the artisans on the inscriptions. In terms of art history, subheadings were opened according to the forms of the windows, and definitions were made. As an example of an application specific to the Ottoman period in Islamic architecture and art, our main aim has been to bring the prayer windows opened in the cemeteries around Eyüp Tomb to the discipline of Art History in the context of form, ornamentation, writing, and death. The text created by evaluating all the data is the result of a meticulous, comprehensive, and long-term process. With this study, it has been attempted to understand the Muslim view of death and the cultural heritage developed within this framework based on the building elements in question.

Anahtar Kelimeler

Turkish-İslamic Art, İstanbul, Eyup Mausoleum, Prayer Windows, Istanbul Folklore, Visitation Folklore.

Kaynakça

• Akar, Azade. “Tezyini San’atlarımızda Vazo Motifleri”. Vakıflar Dergisi 8 (1969), 267-271.
• Arslan, S. Meryem.” İstanbul’un Türbe, Hazire, Mezarlık ve Kabir Yerleri Envanter Çalışması”. I. Uluslararası Türk- İslam Mezar Taşları Kongresi Sempozyum Kitabı. ed. Muvaffak Duranlı vd. 17-32. Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları, 2018.
• Ayvansarayi, Hafız Hüseyin. Hadîkatü’l-cevâmi. çev. İhsan Erzi. İstanbul: Tercüman Aile ve Kültür Yayınları, 1987.
• Ayverdi, E. Hakkı. Osmanlı Mi‘mârîsi’nde Fatih Devri. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1953.
• Barışta, Örcün H. İstanbul Çeşmeleri Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Bayrı, M. Halit. İstanbul Folkloru. Ankara: Devlet Tiyatroları Yayını, 1986.
• Bozkurt, Nebi. “Mezarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/519-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2014.
• Carnoy, Henry - Nicolaïdes, Jean. Folklore de Constantinople. Paris: Aux Bureaux de la Tradition, 1894.
• Coşkun, Feray. “Osmanlı İstanbulu'nda Müstesnâ bir Ziyâretgâh: Eyüp Sultân Türbesi”. III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri (25-26 Mayıs 2015). İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2015.
• Çakmak, Şakir. Erken Osmanlı Dönemi Mimarisinde Taçkapılar (1300-1500). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Çuhadar, İbrahim Hakkı (der.) Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t Tevârîh’i. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Derin, Sevil. “Tarihî Süreçte Eyüp Sultan Camisi”. Sanat Tarihi Dergisi 25/2 (Aralık 2016), 177-191.
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Osmanlıca Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
• Doğanay, Aziz. “Eyüp'teki Çardaklı Türbelerin Asma Kapıları (Hacet Kapıları)”. Tarih Kültür ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu VII. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler (10-12 Mayıs 2003). 182-191. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2. Basım, 2009.
• Emeksiz, Abdülkadir. “İstanbul Folkloru”. Karaların ve Denizlerin Sultanı İstanbul. 255-284. İstanbul: YKY, 2009.
• Eyice, Semavi. “Eyüp Sultan Külliyesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/9-12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gürleyik, Sebiha. Sivas Mezar Kitâbeleri Üzerine Bir İnceleme . Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Haskan, M. Nermi. Eyüp Tarihi. İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi Yayınları, 1999.
• Kafadar, Cemal. “Eyüp’te Kılıç Kuşanma Törenleri”. Eyüp: Dün/Bugün Sempozyumu (11-12 Aralık 1993). ed. Tülay Artan. 50-62. İstanbul: Eyüp Belediyesi, 1993.
• Kara, İsmail. Biraz Yakın Tarih, Biraz Uzak Hurafe. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1998.
• Karademir, Murat. Mimar Sinan Dönemi Yapılarında Taçkapılar. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Karateke, Hakan T. Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devletinin Son Yüzyılında Merasimler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Laquer, H. Peter. Hüve’l Bâki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. çev. Selahattin Dilidüzgün. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Önalp, Ertuğrul. “Bir İspanyol Gezgininin Gözüyle 1807 Yılında Eyüb Sultan Camii”. Tarihi Kültür ve Sanatıyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu. 276-281. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 1999.
• Özcan, Abdülkadir. “Kılıç Alayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/408-410. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Özel, Mustafa. “Ölünün Ardından Kur’an-ı Kerim Okunmasının Dini Dayanakları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 477-486.
• Özkafa, Fatih. “Türk Su Mimarisi Kitâbelerinde Hat Estetiği”. İstem 8/15 (2010), 193-219.
• Öztürk, Mustafa. “Ölülere Dua ve İstiğfar Niyetiyle Kur’an Okuma Meselesi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 85-106. Avaliable at https:// doı:10.31121/tader.529194.
• Öztürkmen, Arzu. “From Constantinople to Istanbul: Two Sources on the Historical Folklore of a City”. Asian Folklore Studies 61/2 (2002), 271- 294. Avaliable at https://doı:10.2307/1178974
• Subaşı, Hüsrev. “Eyüp Sultan ve Civarındaki Mezartaşı Kitâbelerinin Hat San’atı ve Tarihi Açısından Önemi”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla I. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler (9-11 Mayıs 1997). 181-197. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 4. Baskı, 2009.
• Şahin, Sami. “Sivas Gök Medrese (Sahibiye Medresesi) ve Kitabelerindeki Rivayetlerin Hadis Değeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Haziran 2006), 145-163.
• Tanman, Baha. “Eyüp Sultan Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/237-243. İstanbul: Ana Basım A.Ş., 1994.
• Tanman, Baha. “Hâcet Penceresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/435-438. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Tarım Ertuğ, Zeynep. XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Cülus ve Cenaze Törenleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa, "Manaqib", es-Sünen (el-Camiu's-Sahih). thk. Ahmed Muhammed Şakir, Daru'l-Fikr, 59.
• Türer, Osman. “Biat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/124-125. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uluengin, Nihal. Osmanlı- Türk Sivil Mimarisinde Pencere Açıklıklarının Gelişimi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1983.
• Ünver, A. Süheyl. İstanbul’da Sahabe Kabirleri. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Yayınları, 1953.
• White, Charles. Three Years in Constantinople or Domestic Manners of the Turks in 1844. London: Henry Colburn, 1846.
• Yardım, Ali. Alanya Kitâbeleri (Tesbit, Tescil, Tasnif ve Değerlendirme). İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 2022.
• Yüksel, Murat. Gümüşhâne Kitabeleri. Gümüşhane: Gümüşhane Valiliği Yayınları, 1997.
• Yüksel, Ayşe Ersay. II. Abdülhamid Sanatkâr ve Sanat Hamisi Bir Sultan. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.