Analitik Psikoloji Doğrultusunda Mutasavvıf Şairlerin Şiirlerinde Gölgeler Ve Öğütler

Yıl 2024, Cilt: 28 Sayı: 2, 865 - 889, 15.12.2024

Emel Nalçacıgil

https://doi.org/10.18505/cuid.1516312

Öz

Analitik psikoloji 20. yüzyılda İsviçreli psikoterapist Carl Gustav Jung tarafından oluşturulmuş kuramdır. Kuram sadece psikoterapi alanını değil psikolojiden teoloji, etnografi, edebiyat ve güzel sanatlara kadar pek çok bilim dalını da etkilemiştir. Jung’un kuramındaki en önemli başarısı; bilinçdışı ile bireysel bilinçdışı ve kolektif bilinçdışının keşfidir. Bu keşifle sadece çeşitli bilim dalları edebî metinlerde geçen kolektif imgeler ve onların kolektif simgelerinin neler olduğunu değil insanlar da ruhun ihtiyacının ne olduğunu öğrenmiştir. Jung’un kuramının birincil maddesi ontolojik açıdan insanın kendisinden daha güçlü bir varlığa bağlanma ihtiyacıyla doğmasıdır. İnsan bu temel ihtiyacını göz ardı ederek yaşamını sürdürdüğünde enerjisini yapısına ters yönde isteklere harcayarak giderir. Nitekim insan doğası gereği hayatın çeşitli yönlerine ilgi duyan, onları gerçekleştirmede istekli olan varlıktır. Bu istekler bazen toplumun refahını engelleyici dolayısıyla dinî emirlere aykırı olabilir. Böylece gerek toplumun kurallarına gerek dinin buyruklarına ters düşülür. Bu durumda dinen istenilen insan olunamadığı gibi psikolojik açıdan da bireyselleşme gerçekleştirilememiş olur. Bireyselliğini gerçekleştirememiş insanlar Jung’un kuramında isimlendirdiği gibi gölgelerinin farkına varamamış kişilerdir. Analitik psikolojide insanlık adına çok önemli olan gölgelerin farkına varılması oldukça zordur. Klinik gözlemlerinden hareketle kuramını oluşturan Jung’a göre hayatı boyunca gölgelerinin farkına varamayan insanlar olduğu gibi hayatlarının bazı evrelerinde yaşadıkları tecrübe neticesinde kendilerini bitkin, yorgun hatta hasta hisseden insanların olması da mümkündür. Jung kuramında gölgelerinin farkına varamayan insanların; bireyselleşmelerinin gerçekleşmediğini belirtir. Ona göre insanlığın en büyük yıkımı bireyselleşmenin gerçekleşmediği toplumlardan kaynaklanacaktır. Makale; analitik psikolojide gölge arketipinin tasavvufî görüşte arzu, istek, hayatın ilkeleri manalarına da gelen nefs teriminin benzeşik oluşu üzerine kaleme alınmıştır. Bu sebeple makalede on bir tane mutasavvıf şairin dîvânında zikredilen nefs kelimesi kuram doğrultusunda titizlikle incelenmiştir. Makale Jung’un kuramı ışığında bir arketip olan gölge ibaresinin mutasavvıf şairlerin dîvânlarında incelenen nefs ibaresine karşılık geldiği elli bir manzumenin açıklanmasından oluşmaktadır. Elde edilen veriler neticesinde makale gölgenin tanımı, bilinçlenmeye başlama, gölgeleri tanıma, bireyselleşme ve gölge çeşitleri olmak üzere beş bölümdür. Makalede yer alan gölge çeşitleri; acelecilik, hırs, kibir ve kin alt bölümlerini ihtiva etmektedir. Bu alt bölümlerde insanın olumsuz özelliklerini anlatan gölge çeşitlerini bildiren manzumelerin aynı zamanda insanın bu kötü hasletleriyle nasıl mücadele edeceğine dair öğütleri, çözüm önerilerini içerdiği tespit edilmiştir. Mutasavvıf şairler tarafından okuyucusuna verilen bu öğütler Jung’un da kuramında özellikle üzerinde durduğu hasletlerdir. Çalışmayla gerek klasik Türk edebiyatı gerek Türk İslâm edebiyatı alanına metinlerde zikredilen kelimelerin sembolik anlamlarının kazandırılması, farklı bir derinlik getirilmesinin yanında teoloji bilim dallarına da katkı sağlaması ümit edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, Analitik psikoloji, Jung, Mutasavvıf şairler, Gölge, Nefs İmgeler, Semboller.

Shadows and Advises the Poems of Sufi Poets Within Analytical Psychology

Öz

Analytical psychology is a theory proposed by Carl Gustav Jung, a famous Swiss psychotherapist, in the 20th century and now influences not only psychotherapy but also many branches of science, from psychology to theology, ethnography, literature, and fine arts. Jung’s major success in this theory may be his discovery of unconscious, personal unconscious, and collective unconscious. This discovery has uncovered not only the collective images and their collective symbols in literary texts but also what the soul’s needs are. The primary assumption of Jung’s theory is that one is born with the need to attach to an ontologically stronger entity. Thus, continuing life by ignoring this basic need refers to spending energy on non-innate desires. Indeed, human beings are innately interested in various aspects of life. These desires may sometimes hinder social welfare and thus contradict religious orders. In this case, one is not accepted as religious and cannot achieve individuation psychologically. As Jung calls it in his theory, people failing to realize themselves are considered those failing to recognize their shadows. Yet, it is presumed in analytical psychology that it is rather challenging to realize shadows. According to Jung, some people cannot realize their shadows throughout their lives, and some may feel exhausted, tired, or even sick due to their experiences at some stages of their lives. In Jungian theory, people failing to realize their shadows cannot achieve their individuation. He even proposes that the greatest destruction of humanity will result from societies deprived of individuation. Ultimately, this article is interested in the similarity of the “shadow” archetype to the term nafs, which refers to desire, aspiration, and principles of life in the Sufi view, and meticulous examination of the term in the Divans of eleven Sufi poets in line with the theory. Therefore, it consists of the explanations of fifty-one poems in these Divans where the term shadow corresponds to the term nafs. The data obtained from the mentioned works are interpreted in five sections: definition of shadow, becoming conscious, recognizing shadows, individuation, and shadow types; hastiness, ambition, arrogance, and hatred. Interestingly, the poems describing the types of shadows also offer advice and solution suggestions on how to combat these shadows - detrimental human qualities. It should also be noted that Sufi poets’ advice to readers is among the recommendations that Jung particularly emphasizes in his theory. We believe that this paper will contribute to classical Turkish literature, Turkish-Islamic literature, and theology by uncovering the symbolic meanings of the terms and phrases aired in the examined texts.

Anahtar Kelimeler

Analytical Psychology, Jung, Sufi poets, shadow, images, symbols

Kaynakça

• Akay, Mehmet. İbrahim Gülşenî’nin Divanı. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Aksöz, Tuncay. “İnsan Benliğinin Arınması”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/31 (Haziran 2015), 81-101.
• Arslan, Adnan. “Klasik Arap Edebiyatı Kaynaklarında Ahlak-Yaratılış Karşılaştırılması ve Şiirde Bunun Bir Motif Olarak Kullanılmasına Dair Bir Alan Taraması”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/2 (2021), 941-956. https://doi.org/10.18505/cuid.986787
• Arslan, Mustafa. “Söylem Mitos ve Tarih: Popüler Dini Literatürde Hz. Muhammed (sav) Tasavvuru- Muhammediye Örneği”, Milel ve Nihal, 6/1 (Mart 2009), 1975-219.
• Atay, Hüseyin. “Nefis”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37/3 (1997), 1-58.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Tasavvuf Düşüncesinde Bir Nefis Terbiye Metodu Olarak Riyazet”, Kur’ân ve Sünnet Araştırmaları Dergisi 1/1 (2021), 34-47.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Nefis Mertebelerinin Psikolojideki Karşılıkları Üzerine Bir Değerlendirme: Robert Frager Örneği”, 7/14 (2019), 547-567.
• Aykıt, Asiye. “Nefis Nazariyesi Çerçevesinde Fahreddin er-Râzî’nin Ahlâk Düşüncesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 18/1 (2014), 199-225. https://doi.org/10.18505/cuifd.254653
• Aykıt, Asiye. “Şehrezûrî Düşüncesinde Nefsin Kuvvelerinin Ahlâkî Tekâmüle Tesiri”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/3 (2022), 1161-1179. https://doi.org/10.18505/cuid.1156721
• Bulut, Hasan. “Tasavvufi Bir Bakış Açısıyla Nefis”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/1 (2020), 165-188.
• Çağrıcı, Mustafa. “Hırs”, Türkiye Diyanet VakfıI İslâm Ansiklopedisi. 17/383.İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kanaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/289. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kibir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/561. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Çapak, İbrahim. “Nefis Kaynaklı Problemlerin Aşılması: İsfahanî Örneği”, Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2015), 77-92.
• Çatak, Adem. “Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Nefs Anlayışı”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1(Ocak 2012), 217-232.
• Çınar, Fatih. “Zarûrî Küllî Makâsıdın Tertibi Üzerine Bir İnceleme”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/1 (2021), 115-137. https://doi.org/10.18505/cuid.855800
• Dede Ömer Rûşenî. Dede Ömer Rûşenî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkitli Metni, PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yayınları, 2016.
• http://www.ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73031
• Eliade, Mircae. İmgeler ve Simgeler. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2022.
• Elmalılı Vâhib Ümmî Halvetî. Dîvân-ı İlâhiyât. çev. Mustafa Tatcı-Ahmet Ögke, İstanbul: H Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Erbay, Nazire. “Eşrefoğlu Rûmî’nin Gazellerinde Nasihat ve Nefis Muhasebesi”, Doğu Esintileri 3 (2015), 295-315.
• Eskigün, Kübra. Klasik Türk Şiirinde Efsanevi Kuşlar, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2006.
• Eşrefoğlu Rûmî. Divan. çev. Mustafa Tatcı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Fordham, Frieda. Jung Psikolojisinin Ana Hatları. çev. Aslan Yalçıner. İstanbul: Say Yayınları, 2023.
• Erıch Fromm. İnsan Olmak Üzerine, çev. Şükrü Alpagut. İstanbul: Say Yayınları, 2023.
• Gözütok, Şakir. “Özdenetimde Din Eğitiminin Etkisi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/2 (Aralık 2017), 1035-1060. https://doi.org/10.18505/cuid.338632
• Haque, Amber. “İslâmî Bir Perspektiften Psikoloji ve Din Arasındaki İlişki ve Bütünleşme”, çev. Mustafa Koç, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 20/1(2011), 227-258.
• Harman, Ömer Faruk. “Firavun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/121. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Harman, Ömer Faruk. “Mûsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/207. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• İçli, Ahmet. “Akıl ve Nefis Üzerine Sembolik Okumalar: Tursun Fakı’nın “Hazreti Resûl Ebu Cehil Güreş Tuttuğudur” Başlıklı Eserinde Aklın Nefisle Mücadelesi”, Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 13 (2023), 50- 77. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1349869
• İnce, Eyüp. “Tüsterî’nin Nefis Kavramına Dâir Tasavvufî Yorumları”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/2 (2022), 393-404. 10.58568/firatilahiyat.1158705
• Jung, Carl Gustav vd. İnsan ve Sembolleri. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2020.
• Jung, Carl Gustav. Jung Psikolojisi. çev. Murat Ukray. İstanbul: e-Kitap Yayınları, 2020.
• Jung, Carl Gustav. Psikolojide Tipler. çev. Nur Nirven. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2020.
• Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. çev. Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Metis Yayınları, 2021.
• Jung, Carl Gustav. İnsan Ruhuna Yöneliş. çev. Engin Büyükinal. İstanbul: Say Yayınları, 2021.
• Jung, Carl Gustav. Bilinç ve Bilinçdışı. çev. Canberk Şeref. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2023.
• Jung, Carl Gustav. Psikoloji ve Din Batı ve Doğu Dinlerinin Psikolojisi Üzerine. çev. Canberk Şeref. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2024.
• Kaval, Musa. “Mevlânâ’nın Mesnevisinde Nefis Kavramı”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4/2 (Aralık 2011), 149-163.
• Kayacan, Mehmet. Haşim Baba ve Divânı. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Koç, Turan. Din Dili. İstanbul: İz Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Kömürcüoğlu, Şeyma. Logostaki Mitos. İstanbul: İz Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kuddûsî, Divan. çev. Ahmet Doğan. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2002.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Nur, İsmail Hakkı. “Mesnevide Hayvan Karakterleri Metaforları”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2017), 29-47.
• Özafşar, Mehmet Emin vd. (ed.) “Hz. Peygamber’in Beslenme Alışkanlığı”. Hadislerle İslâm Ansiklopedisi. 7. Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 13.Basım, 2004.
• Parlatır, İsmail vd. Türkçe Sözlük İstanbul: Türk Dil Kurumu, 8. Basım, 1988.
• Parıldar, Sümeyye. “Molla Sadra ve Nefis Konusunda Pre-sokratikleri Savunucusu”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/3 (2022), 1235-1251. https://doi.org/10.18505/cuid.1158642
• Sağlam, Soner. “Risâletü’n-Nushiyye” ve “Vagz-ı Azat”ta Nefis Terbiyesi”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 27 (2017), 349-351. 10.5505/pausbed.2017.04880
• Sun’ullâh-ı Gaybî. Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı. çev. Bilal Kemikli. İstanbul: H Yayınları, 1. Basım, 2017.
• Okşar, Yusuf. “Şemsüddin Muhammed B. Eşref-Essemerkandî’de Nefis ve Marifetullah”, Turkish Studies 13/9 (Nisan 2018), 175-194.
• Orhan, Kübra Zümrüt. “Alâüddevle Simnânî’nin Tasavvufî Eğitim Anlayışı Bağlamında Âhiret”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 375-393. https://doi.org/10.18505/cuid.538943
• Ölker, Perihan. “Türk Edebiyatında Nur-ı Muhammedî Konulu Eserler ve Çağatayca Nur-name “, Selçuk Türkiyat, 60 (Aralık 2023), 227-243. https://doi..org/10.21563/sutad. 1405513
• Özköse, Kadir. “Ahmed Zerruk, Hayatı ve Tasavvufi Düşüncesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 12/2 (2008), 141-177.
• Özköse, Kadir. “Mesnevideki “Bedevi ile Karısı” Hikâyesine Göre Aklın Kontrolünde Hareket Eden Nefsin Gelişim Seyri”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 15/1 (2011), 37-69.
• Özköse, Kadir. “Şeyh Hâlid Efendi’nin Divan’ında İnsân-ı Kâmil Düşüncesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/2 (2016), 385-417. https://doi.org/10.18505/cuid.277861
• Özalp, Hasan. “Nefs-Mead İlişkisi Bağlamında Farabi ve İbn Sina’nın Görüşlerinin Karşılaştırılması”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 16/1 (2012), 245-288.
• Uluç, Tahir. “Kınalızâde Ali Efendi’nin Nefis Görüşü”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/35 (2013), 7-28.
• Toker, Birgül. “Şâkir Ahmed Paşa ve Tertîb-i Nefîs Mesnevisi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2000), 361-374.
• Uludağ, Süleyman. “Kabz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/44-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/526-529. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ümmî Sinân. Ümmî Sinan Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• http://www.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55913
• Uyar, Mehmet. “Tasavvufta Kavramlar Arasındaki Anlamsal Bağların Mahiyeti Üzerine Bir Deneme: Nefs ile İlgili Kavramlar Örneği”, On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Kasım 2016), 167-195.
• Yalçın, Dilek. “Dervişin Şehri: Tuhfetü’l- Letâif’te Nefsin Kaleleri”, Mavi Atlas 12/1 (2024), 254-270. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1453815
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ruh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/187. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Yeniterzi, Emine. Na’t, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlar, 1992.
• Yıldız, Alim. “Şakir Ahmed Paşa’nın “Tertib-i Nefis” Mesnevisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 12/2 (2008), 179-223.
• Yunus Emre. Dîvân-ı İlâhiyât. çev. Mustafa Tatcı. Ankara: Semih Ofset, 2014.
• Zweig, Connie-Abrams, Jeremiah (ed.), Gölgeyle Buluşma. çev. Özgür Ertana. İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Basım, 2023.