Arap Diline Can Veren Panayır: Mirbed

Yıl 2025, Cilt: 29 Sayı: 1, 185 - 206, 15.06.2025

İzzettin Bilgehan

https://doi.org/10.18505/cuid.1624321

Öz

Bu çalışma, Mirbed panayırının Arap kültürü ve edebiyatında oynadığı derin rolü ve etkilerini incelemektedir. Giriş bölümünde, Mirbed’in tarih sahnesine çıkışını hazırlayan etkenler ve bu süreçte geçirdiği gelişim özetlenmiştir. Mirbed’in, Câhiliye döneminde ünlü olan Ukaz panayırıyla benzeşen ve ayrılan yönlerine kısaca değinilmiş, böylece iki panayır arasındaki tarihsel ve kültürel bağa dikkat çekilmiştir. Ardından Mirbed’in Arap dili ve edebiyatı açısından önemi; Nekâiz türü şiirlerin gelişimindeki rolü ve Basra dil ekolünün doğuşu ve gelişimine etkisi ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Çalışmanın büyük bir bölümünü oluşturan Mirbed’de okunmuş şiirler, tematik bir sınıflamaya tabi tutularak detaylı biçimde incelenmiştir.
Mirbed panayırı, Arap dünyasında yalnızca ekonomik bir merkez değil, aynı zamanda sosyal, kültürel ve siyasî hayata yön veren çok boyutlu bir odak noktası olmuştur. İslam Devleti’nin genişlemesine paralel olarak ticaret yolları ve kültürel merkezlerin değişmesiyle Câhiliye döneminde önemli bir konumda olan Ukaz’ın yerini İslam tarihi boyunca daha stratejik bir noktada bulunan Mirbed almıştır. Böylece Mirbed, İslam dünyasının yeni ticaret ve kültür merkezi olarak öne çıkmıştır. Mirbed bir ticaret merkezi olmasının yanı sıra, şairlerin bir araya gelerek edebî atışmalar yaptığı bir arena olarak da tanınmıştır. Özellikle Emevîler döneminde yeniden canlanan kabile asabiyetiyle kabileler arası güç ve onur mücadelesine sahne olan Mirbed, Nekâiz türü şiirlerin doğuşuna ve gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Bu dönemde şairler kabilelerinin onurunu koruma amacıyla karşılıklı hicivler, fahr ve hamase konulu şiirler yazmış; bu rekabet ortamı, Arap edebiyatında Nekâiz türünün en güzel örneklerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şairler burada yalnızca bireysel yeteneklerini sergilemekle kalmayıp mensubu oldukları kabilelerin itibarını savunma amacı da gütmüşlerdir. Bu durum, şairleri kabilelerin adeta sözcüsü konumuna getirerek şiirlerini birer sosyal statü ve güç sembolü haline getirmiş, aynı zamanda bu şiirsel atışmalar, halk için de büyük bir eğlence kaynağı oluşturmuştur.
Abbâsî dönemine gelindiğinde, siyasî yapı ve kültürel önceliklerin değişmesiyle birlikte bu edebî rekabet yerini daha çok dilin ve gramer kurallarının belirlenmesine yönelik çalışmalara bırakmıştır. Mirbed, artık yalnızca bir edebî rekabet merkezi değil, aynı zamanda Arap dilinin gelişimi ve Arapçanın yapısal kurallarının sistematize edilmesi için önemli bir merkez haline gelmiştir. Basra ve Kûfe gibi Arap dil ekollerinin doğuşunda ve gelişiminde Mirbed panayırının büyük bir katkısı olmuştur. Basralı dil âlimleri, Mirbed’e gelen bedevî Araplardan ve onların yaşadıkları bölgelere yaptıkları ziyaretlerden elde ettikleri bilgileri esas alarak Arapçanın en doğru ve fasih kullanımını belirleme çabasına girişmişlerdir. Bu titiz çalışmalar, Basra ekolünün Arap dili için genel kurallar koymasını sağlamış ve yaklaşık bir yüzyıl sonra gelişmeye başlayan Kûfe dil ekolüne de temel oluşturmuştur. Mirbed, bu yönüyle yalnızca Basra dil ekolü için değil, Kûfe dil ekolü için de dolaylı bir bilgi kaynağı olarak önemli bir yere sahip olmuştur. Sonuç olarak Mirbed panayırı, Arap kültürü, edebiyatı ve dilbilimi açısından köklü bir etki yaratarak Arap toplumunun edebî ve dilsel gelişiminde belirleyici bir rol oynamış ve bu mirası Arap edebiyatı ile diline kalıcı katkılar sunarak pekiştirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Şiir , Nekâiz , Basra Dil Ekolü , Mirbed

A Fair that Breathes Life into the Arabic Language: Mirbed

Öz

This study examines the profound role and impact of the al-Mirbad Fair on Arab culture and literature. The introduction summarizes the factors that led to the emergence of al-Mirbad and its developmental journey. The similarities and differences between al-Mirbad and the ʿUkāz Fair, which was prominent during the Jahiliyyah period, are briefly discussed, highlighting the historical and cultural connection between the two. Following this, the significance of al-Mirbad for Arabic language and literature, its role in the development of Nakāʾid poetry and its influence on the establishment and growth of the Basra linguistic school are addressed under separate headings. Most of the study is dedicated to analysing the poems recited at al-Mirbad, organized thematically.
Al-Mirbad Fair served not only as an economic hub in the Arab world but also as a multifaceted focal point influencing social, cultural, and political life. With the expansion of the Islamic State and the shift in trade routes and cultural centers, al-Mirbad replaced ʿUkāz, a key hub during the Jahiliyyah era, assuming a more strategic role throughout Islamic history. As a trade center, al-Mirbad also became renowned as an arena where poets gathered for literary debates. Particularly during the Umayyad era, the resurgence of tribal partisanship saw al-Mirbad become a battleground for tribal honour and power struggles, significantly contributing to the rise and development of Nakāʾid poetry. Poets composed reciprocal satires, boasting verses, and heroic poetry to defend their tribes' honour, resulting in some of the finest examples of Nakāʾid poetry in Arabic literature. These poetic rivalries turned poets into spokespeople for their tribes, and their verses became symbols of social status and power. At the same time, these contests provided entertainment for the public.
By the Abbasid period, however, changes in the political landscape and cultural priorities led to a shift from literary competition to a focus on establishing the rules of Arabic grammar and language. Al-Mirbad transitioned into a key center for linguistic development and the systematization of Arabic’s structural rules. It played a significant role in the emergence and growth of linguistic schools like Basra and Kufa. Linguists from Basra utilized information gathered from Bedouin Arabs visiting al-Mirbad and through field research in Bedouin regions to define the most accurate and eloquent usage of Arabic. These meticulous efforts allowed the Basra school to establish general rules for the Arabic language, laying the groundwork for the Kufa school, which began developing about a century later. Thus, al-Mirbad became an indirect yet critical resource for both linguistic schools.
In conclusion, the al-Mirbad Fair left a lasting impact on Arab culture, literature, and linguistics, playing a decisive role in the literary and linguistic evolution of Arab society. Its legacy endures through its substantial and enduring contributions to Arabic literature and the Arabic language.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Poetry , Nakāʾid , Basra Linguistic School , al-Mirbad

Kaynakça

• Abdulmelik, el-Asmaî. Dîvânu’l-Accâc. thk. Hasan İzzet. Beyrût: Daru’ş-şarki’l-Arabî, 1995.
• ‘Atîḳ, Abdulazîz. ‘İlmu’n-nahv ve’s-sarf. Beyrût: Mektebetü Müneymene, 1963.
• Ayyıldız, Esat. “Cerîr b. Atıyye’nin Nakîzaları”. Uludağ İlahiyat Dergisi 32/1 (2023), 95-124. https://doi.org/10.51447/uluifd.1197963
• Ayyıldız, Esat. “Ferezdak’ın Şairliği ve Arap Edebiyatındaki Yeri”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 15 (2022), 107-133. https://doi.org/10.47502/mizan.1142133
• Bakır, Abdulhalik. “Basra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘arabî. çev. Abdulhalîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 5. Basım, 1977.
• Câḥiẓ, Ebû Osman ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 2002.
• Cerîr b. Atıyye. Dîvânu Cerîr bi şerhi Muhammed b. Habib. thk. Nuʿmân Muhammed Emin Taha. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 3. Basım, ts.
• Çağrıcı, Mustafa. “Medih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî. el-Eğânî. 24 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, ts.
• Emin, Ahmed. Ḍuḥa’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Müessetü Hendâvî, 2012.
• Emin, Ahmed. “Ukâẓ ve’l-Mirbed”. er-Risâle 15 (1933).
• Ergin, Ali Şakir. “Ferezdak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ferrûḫ, Ömer. Târîḫu’l-edebi’l-‘arabî. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1981.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Cemel Vak‘ası”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Goldziher, İgnace. “Arap Dili Mektepleri”. çev. Süleyman Tülücü. AÜİFD 9 (1990), 329-356.
• Gökgöz, Turgay. “Arap Şiirinde Nakîza Türü”. NÜSHA 20/51 (2020), 31-56. https://doi.org/10.32330/nusha.682885
• Hafâcî, Muhammed Abdulmun‘îm. el-Edebu’l-‘Arabî ve tariẖuẖu. Beyrût: Dâru’-Cil, 1990.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrût/Lubnân: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemü’l-üdebâ. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Ḥâvî, İliyyâ. Şerḥu dîvâni Ferezdak. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, 1983.
• Hüsnü Harputlu. el-‘Arab ve’-l-Ḥaḍara. Kahire: Mektebetü’l-Angelo el-Mısrıyye, 1966.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
• İbn Ḳuteybe, Abdullah b. Muslim ed-Dîneverî. eş-Ş‘ir ve’ş-şu‘arâ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs, 2002.
• İbn Raşîḳ, Ebû Ali el-Hasen el-Ḳayrevânî. el-‘Umde. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981. İ clî, Ebu’n-Necm. Dîvânu Ebî’n-Necm el-‘İclî. thk. Muhammed Edîb Abülvâhid Cemrân. Dımaşk: Matbû‘atu Mecme‘i’l-Lugati’l-Arabiyye, 2006.
• Kılıç, Hulusi. “Accâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Küçüksarı, Mücahit. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerinden İbrâhîm es-Sefercelânî ve Şiirleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân. el-Müveşşaḥ. thk. Muhammed Huseyn Şemsüddîn. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1995.
• Mesʿûdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥuseyn b. ʿAlî. Murûc’ẕ-ẕeheb. 4 Cilt. Beyrût: Mektebetu’l-‘Asriyye, 1. Basım, 2005.
• Mohammadı, Mohammad. Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatında Bir Portre İbn Matuk ve Şiirleri. Konya: Palet Yayınları, 2024.
• Okay, M. Orhan. “Hiciv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Saîd el-Efğânî, Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed ed-Dımaşkî. Esvâku’l-‘Arab fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm. Dımaşk: el-Matbaatu’l-Haşimiyye, 1937.
• Saîd el-Efğânî, Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed ed-Dımaşkî. Fî Uṣûli-n-naḥv. Müdiretu’l-Kutub, 1994.
• Sanevberî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed el-Halebî. Şerḥu Bâʾiyyeti Ẕirrumme. thk. Mahmûd Mustafa Halâvî Halâvî. Beyrût: Müessestü’r-Risâle, 1985.
• Sarıcık, Murat. “Cahiliye Döneminde Arap Yarımadası Panayırları”. SDÜİFD 31 (2013), 109-140.
• Seyyid, Abdurrahman. Medresetü’l-Basra en-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Ma‘arif, 1968.
• Suyutî, Abdurrahman Celalettin. el-Müzhir. thk. Muhammed Ahmed Câd el-Mevlâ Bey vd. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’-t-Türâs, 3. Basım, ts.
• Şevḳî Ḍayf. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 7. Basım, ts.
• Şevḳî Ḍayf. et-Teṭavvur ve’t-tecdîd fi’ş-şi‘ri’l-Emevî. Kahire: Lecnetu’t-Te’lîf, 1952.
• Şevḳî Ḍayf. er-Risâ. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 4. Basım, 1955.
• Şevḳî Ḍayf. Tariẖu’l-edebi’l-‘arabî. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 20. Basım, ts.
• Ṭâî, Abdullatif Ḥamûdî. Ḳabiletu Ḍabbe. Beyrût: Dâru Kutubi’l ‘İlmiyye, 2009.
• Tüccar, Zülfikar. “Cerîr b. Atıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yağan, Halit. Basra Dil Mektebi ve Başlıca Temsilcileri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, 2002.
• Yavaş, Fatih. “Arap Şiirinde Hayvanlar İçin Yazılmış Mers̱iyeler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 65/1 (2024), 397-434. https://doi.org/10.33227/auifd.1413099
• Yavaş, Fatih. “Doğaçlama Şiir Söyleme Becerisi Olarak Arap Şiirinde İcâze”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 28/1 (2024), 350-369. https://doi.org/10.18505/cuid.1413113
• Yavaş, Fatih. “Bir Urcûze Örneği Olarak Ebü’l-Abbâs el-Hilâlî’nin Nasihatnamesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 24/2 (2024) 466-493. https://doi.org/10.33420/marife.1461969
• Yılmaz, İbrahim. Panayırlar ve Arap Dili ve Edebiyatının Gelişmesinde Oynadığı Rol. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, 1997.
• Zübeydî, Ebu Bekr. Ṭabaḳâtü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl ibrahim. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 2. Basım, 1984.
• Zürrumme, Ebü’l-Hâris el-Kahtânî. Dîvânu Zirrumme; Şerhu el-Hatîb et-Tebrîzî. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 2. Basım, 1996.