Mawthūqiyya of the Tafsir Gharib al-Qur'an Attributed to Zayd b ʻAli

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 206 - 231, 30.06.2025

Mustafa Ural

https://doi.org/10.30627/cuilah.1632621

Öz

The commentators received help from various sciences while conducting their tafsir activities. One of the most important of these sciences, which are examined together in ʻulūm al-Qur'ān studies, is the issue of gharīb al-Qur'ān, whose roots go back to the Companions. In the history of Islamic science, many studies have been carried out that centre on the science of gharīb al-Qur'ān. In our article, one of these works, Tafsir gharīb al-Qur'ān, is attributed to Zayd b. ʻAli (d. 122/740), the founding imam of the Zaydiyya sect, has been examined. This work of Imam Zayd b. ʻAli stands out as the first gharīb al-Qur'ān work that has survived to the present day after the works attributed to ʻAbd Allāh b. ʻAbbās (d. 68/687-88). Despite this, it is seen that there is no reference to Tafsir gharīb al-Qur'ān in the tafsir sources written in the period after Zayd b. ʻAli. The most obvious reason is that serious allegations were put forward regarding the soundness of the work's mawthūqiyya to Zayd b. ʻAli. For this reason, in our article, the issue of the origin of the work has been analysed in detail from various aspects by focusing on the hadith method criteria. As a result of this analysis, it has been concluded that there is no significant problem in the mawthūqiyya of the work to Zayd b. ʻAli. It is thought that with the results achieved, the relevant work will be more recognised in our country's scientific circles and will be considered in academic studies.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Qur’an , Gharib , Zayd b. Ali , Mawthūqiyya

ZEYD B. ALİ’YE İSNÂD EDİLEN TEFSÎRU GARÎBİ’L-KUR’ÂN’IN MEVSÛKİYETİ

Öz

Müfessirler tefsir faaliyeti yürütürken birtakım ilimlerden yardım almışlardır. Ulûmu’l-Kur’ân türü çalışmalarda bir arada incelenen bu ilimlerin en önemlilerinden birisi de kökleri sahâbeye kadar uzanan Garîbu’l-Kur’ân ilmidir. İslâm ilim tarihinde garîbu’l-Kur’ân ilmini merkeze alan birçok çalışma yapılmıştır. Makalemizde, bu çalışmalardan biri olan ve Zeydiyye mezhebinin kurucu imamı Zeyd b. Ali’ye (ö. 122/740) isnâd edilen Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân isimli eser incelemeye alınmıştır. Zeyd b. Ali’nin bu eseri, Abdullâh b. Abbâs’a (ö. 68/687-88) isnâd edilen eserlerden sonra çağdaş döneme kadar ulaşan ilk garîbu’l-Kur’ân türü çalışma olarak ön plana çıkmaktadır. Buna rağmen Zeyd b. Ali sonrası dönemde kaleme alınan tefsir kaynaklarında Tefsîru garîbi’l-Kur’ân’a atıfta bulunulmadığı görülmektedir. Bunun en belirgin sebebi eserin Zeyd b. Ali’ye isnâdının sıhhatiyle ilgili menfi yönde seyreden ciddi iddiaların öne sürülmüş olmasıdır. Bu sebeple makalemizde eserin mevsûkiyeti meselesi, hadis usulü kriterleri merkeze alınarak çeşitli yönlerden ayrıntılı bir şekilde tahlil edilmektedir. Bu tahlil sonucunda eserin Zeyd b. Ali’ye isnâdında önemli bir problem olmadığı sonucuna varılmaktadır. Ulaşılan sonuçla birlikte ilgili eserin, Türkiye’de ilim çevrelerinde daha tanınır olacağı ve akademik çalışmalarda daha çok dikkate alınacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur’ân , Garîb , Zeyd b. Ali , Mevsûkiyet

Kaynakça

• Abdu’t-Tevvâb, Ramazan. Menâhicu tahkîki’t-turâs. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1. Basım, 1406/1985.
• Abdülhamid Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu’cemu’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muâsır. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1429/2008.
• Alhila, Nour. Hadis Lafızlarının Tespiti: Sahîhu’l-Buhâri Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Aydın, İsmail. “İlk Filolojik Tefsirin Tespiti Konusunda Cereyan Eden Tartışmalar”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) XXII/1 (2011), 26-31.
• Aydınlı, Abdullah. “Muttasıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/405. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bahşel, Ebu’l-Hasen Eslem b. Sehl b. Selm er-Rezzâz el-Vâsıtî. Târîhu Vâsıt. thk. Korkîs Avvâd. 1 Cilt. Beyrut: Âlemu’l Kütüb, 1. Basım, 1406/1986.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1414/1993.
• Beğavî, Ebu’l-Kâsım. Vefâtu’ş-şuyûh ellezîne edrakehum el-Beğavî. thk. Muhammed Azîz Şems. 1 Cilt. Hind: ed-Daru’s-Selefiyye, 1. Basım, 1409/1988.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. ʿAbdulmuʿtî Emîn Kalʿacî. 15 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1412/1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. et-Târîhu’l-evsat. thk. Mahmûd İbrâhim Zâyed. 2 Cilt. Haleb: Dâru’l-Vaʿî, 1. Basım, 1397/1977.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. 12 Cilt. Riyad: en-Nâşiru’l-Mütemeyyiz, 1440/2019.
• Büstî, İbn Hibbân. es-Sikāt. thk. Muhammed Abdulmuîd Han. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• Cemmâîlî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Abdülganî b. Abdilvâhid b. Alî el-Makdisî. el-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Şâdî b. Muhammed b. Sâlim Âli Nu’mân. 10 Cilt. Kuveyt: el-Heyetu’l-Âmmetu li’l-İnâye, 1. Basım, 1437/2016.
• Cüşemî, Hâkim. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahmân b. Süleymân es-Sülemî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1. Basım, 1439/2018.
• Çimen, Fatih. “Muhammed Avvâme’nin Cerh ve Ta’dîlin Kabulüne Dair Bazı Değerlendirmeleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2021), 1-16.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ömer. Suâlâtü’l-Hâkim en-Nîsâbûrî li’d-Dârekutnî. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1. Basım, 1404/1984.
• Demirci, Mustafa. “Zenc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/249-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. Doğan, İsa. İmam Zeyd b. Ali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2015.
• Ebî’r-Ricâl, Şihâbu’d-dîn Aḥmed b. Sâlih. Metlau’l-budûr mecmau’l-buhûr. thk. Abdurrakîb Muhammed Hicr. 4 Cilt. Yemen: Merkezu Ehli’l-Beyt li-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1425/2004.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-İmâmu Zeyd b. Ali. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1425/2005.
• Ebu’l-Ferec el-İsfahânî, Ali b. el-Huseyn. Mekâtilü’t-tâlibiyyîn. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Erünsal, İsmail E. “Verrâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/646-652. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Gölcük, Şerafettin - Bebek, Adil. “el-Fıkhü’l-Ekber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gömbeyaz, Kadir. “İlk Fıkh-ı Ekber Şerhi 9./15. Yüzyılda mı Yazıldı?” Diyanet İlmi Dergi LVI/4 (2020), 1221-1247.
• Gündüz, Eren. “Ebû Hanîfe ile Zeyd b. Ali Arasındaki İlmî İlişki: el-Mecmû’u’l-Fıkhî’deki Bir Rivayet Bağlamında Bir İnceleme”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 429-454.
• Gündüz, Eren. İmâm Zeyd b. Ali “El-Mecmû’u’l-Fıkhî” Adlı Eseri ve İslâm Hukuk Düşüncesindeki Yeri. Bursa Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2007.
• Hâkim el-Kebîr, Ebû Ahmed Muhammed b. Muhammed b. Ahmed en-Nîsâbûrî. el-Esâmî ve’l-künâ. thk. Ebû Amr Muhammed b. Ali el-Ezherî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fârûk, 1. Basım, 1436/2015.
• Hamîs, Muhammed b. Abdirrahmân. El-fıkhu’l-ekber şerhen ve dirâseten. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1436/2015.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1422/2002.
• Hatîb, Sâlih Ahmed. el-İmâmu Zeyd b. Ali el-müfterâ aleyh. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nedve el-Cedîd, 1. Basım, 1404/1984.
• Hûî, Ebu’l-Kâsım. Muʿcemu ricâli’l-hadîs ve tafsîlu tabakâti’r-ruvât. 24 Cilt. Necef: Mektebetü’l-İmâmi’l-Hûî, 1368/1978.
• İbn Abdi’l-Hâdî, Şemseddîn. Tʿalîkat ale’l-ʿilel li’bni Ebî Hâtim. thk. Muhammed b. Câdullah. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1. Basım, 1423/2003.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak. El-muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1414/1989.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed. Muʿcemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l Fikr, 1399/1979.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali ez-Zahiri. Cemheretü ensâbi’l-ʿArab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1962.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İmamüddin İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Sâmî b. Muḥammed Selâme. 8 Cilt. b.y.: Dâru Taybe, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. 1 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 2. Basım, 1413/1992.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1410/1990.
• İbnu’l-Vezîr, Ebû Abdillâh. el-ʿAvâsım ve’l-kavâsım fi’z-zeb ʿan sünneti Ebi’l-Kâsım. thk. Şuʿayb el-Arnâʾût. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1415/1994.
• İbnu’s-Sâatî, Tâcuddîn. ed-Dürrü’s-semîn fî esmâi’l-musannifîn. thk. Ahmed Şevkî Binebîn - Muhammed Saîd Hanşî. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1430/2009.
• İclî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Maʿrifetü’s-sikat. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1. Basım, 1405/1985.
• İsferâyînî, Ebû ʿAvâne Ya‘kūb b. İshâk b. İbrâhîm. Müstahrecü Ebî ʿAvâne. thk. Heyet. 24 Cilt. Suudi Arabistan: el-Camiʿatü’l-İslamiyye, 1. Basım, 1435/2014.
• İshâk, Ali Şevvâh. Mu‘cemu musannefâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’r-Rifâî, 1. Basım, 1404/1984.
• İzzî, Abdullah b. Hammûd. ʿUlûmu’l-hadîs ʿinde’z-zeydiyye ve’l-muhaddisîn. 1 Cilt. Yemen: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1. Basım, 1421/2001.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Avâne el-Vâsıtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/100-101. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemu’t-târîhi’t-turâsi’l-İslâmî fi mektebâti’l-âlem: el-mahtûtât ve’l-matbûât. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Kaya, Mehmet Fatih. Hadis Usulünde İhtilat: Ravinin Akıl ve Hafıza Fonksiyonlarının Zarar Görmesi ve Bunun Rivayetlerine Etkisi. İstanbul: Rıhle Kitap, 1. Basım, 2011.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemu’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1. Basım, 1406/1985.
• Köse, Saffet. “Zeyd b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/313-316. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kurtubî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ahmed el-Hazrecî el-. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim İtfeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʿdîl. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 1 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1407/1986.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Moğultay b. Kılıç, Ebu Abdullah Alâüddîn. el-İʿlâm bi-sünnetihî ʿaleyhisselâm. thk. Kâmil Uveyda. Suudi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Muṣṭafâ el-Bâz, 1. Basım, 1419/1999.
• Müessetu Âli’l-Beyt. el-Fihrisu’ş-şâmil li’t-turâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmî el-mahtût. 9 Cilt. Umman: Meâb Müessetu Âli’l-Beyt, 1987.
• Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramazân. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 2. Basım, 1417/1997.
• Özafşar, Mehmet Emin. “Vekî‘ b. Cerrâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/8-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özata, Havva. “Hicrî İkinci Asırda Dilbilimsel Tefsir”. Hi̇cri̇ İki̇nci̇ Asırda İslâmî İli̇mler- 2. Ankara: İKSAD, 1. Basım, 2022.
• Özervarlı, M. Sait. “İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/240-242. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Kurucu Kök Metin Fıkhü’l-Ekber’in Otantikliği Sorunu ve Osmanlı Ulemasının Katkısı I”. Kelâm Araştırmaları Dergisi XX/1 (2022), 281-304.
• Öztürk, Yunus. “el-Fıkhü’l-Ekber Şerhleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz”. Trabzon İlahiyat Dergisi VII/1 (2020), 87-126.
• Rabaî, Ebû Süleymân Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed. Târîhu mevlidi’l-ʿulemâʾ ve vefeyâtihim. thk. Abdullah b. Ahmed b. Süleyman el-Hamed. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1. Basım, 1410/19890.
• Râzî, İbn Ebî Hâtim. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1371/1952.
• Râzî, İbn Ebî Hâtim. el-ʿİlel. thk. Heyet. 7 Cilt. Riyad: Matbaatü’l-Humeydî, 1. Basım, 1427/2006.
• Râzî, İbn Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Mekke: Mektebetü’l-Bâz, 1419/1998.
• Ribât, Hâlid - Îd, Seyyid İzzed. el-Câmiʿ li ulûmi’l-imâmi Ahmed. 22 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felâh li’l-Bahîsi’l-ʿİlmî ve Tahkîki’t-Turâss, 1. Basım, 1430/2009.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. El-keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. thk. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Sanʿânî, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâk. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-ʾAzmî. 11 Cilt. Beyrut: Tevzîu’l-Mektebi’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Sehârenpûrî, Halîl b. Ahmed b. Mecîd. Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd. thk. Takiyyuddîn en-Nedvî. 14 Cilt. Hind: Merkezu’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen en-Nedvî, 1. Basım, 1427/2006.
• Seyyâgī, Şerefuddin Huseyn b. Ahmed. er-Ravdu’n-nadîr şerhu Mecmû’i’l-fıkhi’l-kebîr. 4 Cilt. Yemen: Mektebetü’l-Yemen el-Kübrâ, 2. Basım, 1405/1985.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-turâsi’l-Arabî. çev. Muhammed Fehmî Hicâzî. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Subhânî, Ca‘fer. Buhûs fi’l-milel ve’n-nihal. 8 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm Sâdık, 2. Basım, 1428/2007.
• Şecerî, Yahyâ b. el-Hüseyn. Tertîbu’l-emâli el-hamîsiyye. thk. Muhammed Hasen İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn. el-Milel ve’n-nihal. thk. Abdülazîz Muhammed el-Vekîl. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1. Basım, 1387/1968.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1387/1967.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Murtazâ, 1. Basım, 1427/2006.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 1995.
• Tanrıverdi, Mustafa. Zeydî Muhaddis Ahmed b. İsâ’nın Emâlî Adlı Eserinin Kaynakları ve Tasnîf Metodu. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Tayâlisî, Ebû Davud Süleyman b. Davud -et. el-Müsned. thk. Muhammed b. ʿAbdi’l-Muhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleymân. et-Tefsîru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1422/2001.
• Turhan, Halil İbrahim. “Bir Râvi/Rivayet Tenkidi İlkesinin Serüveni: Sadece Müfesser Cerh Kabul Edilir”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XVIII/1 (2018), 299-335.
• Turhan, Halil İbrahim. Cerh-Ta’dîl İlminin Hicrî İlk İki Asırdaki Gelişim Seyri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Duafâu’l-kebîr. thk. Abdulmu‘tî Emîn Kal‘acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1. Basım, 1404/1984.
• Ünal, Mehmet. “Zeydiyyenin Tefsir Anlayışı”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar (Sempozyum), 279-305.
• Vecîhî, Abdüsselâm Abbâs. A‘lâmü’l-müellifîn ez-Zeydiyye. Ummân: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1. Basım, 1420/1999.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ. Târîhu İbn Maîn. thk. Ahmed Muhammed Nûrseyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezüʾl-Bahsiʾl-ʿİlmî ve İhyâiʾt-Turâsiʾl-İslâmî, 1. Basım, 1399/1979.
• Yaldızlı, Hasan. Râgıb İsfahânî’nin Müfredât Adlı Eseri ve Dilbilimsel Tefsir Açısından Değeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Yıldız, Aytekin. Zeyd b. Ali ve Müsned’i. Erzurum : Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbuh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l Kütüb, 1408/1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i̇ʿtidâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• Zeyd b. Ali. el-Mecmûu’l-hadîsî ve’l-fıkhî. thk. Abdullah b. Hammûd el-İzzî. San’a: Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1. Basım, 1422/2002.
• Zeyd b. Ali. Mecmûu kütüb ve resâili’l-imâm Zeyd b. Ali. thk. İbrâhîm Yahyâ ed-Dersî. Yemen: Merkezu Ehli’l-Beyt li-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1422/2001.
• Zeyd b. Ali. Müsnedü’l-imâmi Zeyd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zeyd b. Ali. Tefsîru garîbi’l-Kur’ân. thk. Hasan Muhammed Takî el-Hakîm. Beyrut: Dâru’l-Âlemiyye, 1412/1992.
• Zeyd b. Ali. Tefsîru garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Celâlî. Beyrut: Dâru’l-Vaî el-İslâmî, ts.
• Zeyd b. Ali. Tefsîru garîbi’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Muhammed Yûsufuddîn. Haydarâbâd: Yusuf Foundation Trust, 1422/2001.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm Li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.