Fıkıh Usûlünde Bir Bütüncül Okuma Yöntemi: Mutlakın Mukayyede Hamli ve Fıkhî İhtilaflardaki Rolü

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 2, 143 - 170, 27.12.2016

Mustafa Hayta

Öz

Bütüncül yaklaşım, parçacı yaklaşımdan farklı olarak
konuşandan sadır olan sözün teker teker ele alınarak değerlendirilmesi ve bir
sonuca gidilmesi değil aksine konuşanın gerçekte ne kastettiğini ortaya
çıkarmak maksadıyla sözün, olay ve konu bütünlüğü içinde alınması, bir başka
ifadeyle aynı konuya ilişkin metinlerin bir havuzda toplanması ve kritiğe tabi
tutulmasıdır. Böylelikle bir süreç içinde aynı konuya ilişkin sarf edilen
farklı ya da çelişik sözlerin bir yöntem düzeyinde uzlaştırılması da mümkün
hale gelmektedir ve neticede bütünün parçadan farklı ve büyük olduğu anlaşılmış
olmakta ve parçalar, bir bütünlük içinde anlam kazanmaktadır. Bütüncül okuma dendiğinde
fıkıh usulünde iki yöntem akla gelmektedir. Bunlardan biri tahsis diğeri ise takyîttir. Bu çalışmada takyîdin
fıkıh usulündeki tanımı, konumu, işlevi ve delaleti üzerinde yapılan
tartışmalar ve fıkhî ihtilaflardaki rolü örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü, Mutlak, Mukayyed, Haml, Umum, Tahsis

Kaynakça

• Âmidî, Ebü'l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Salim, el-İhkam fî usuli'l-ahkâm, talik. Abdürezzak el-Afîfî, Daru’s-samîî, Suud 2003.
• Bâcî, Ebü'l-Velid Süleyman b. Halef b. Sa'd, İhkamü'l-fusul fî ahkâmi'l-usul, thk. Abdülmecid Türkî, Dârü'l-garbi'l-islâmî, Beyrut 1986.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed, et-Takrib ve'l-irşad : es-sagir, thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenid, Müessesetü'r-risâle, Beyrut 1998.
• Bardakoğlu, Ali, “Âm”, DİA, Ankara 1989, II, 552.
• Basrî, Muhammed b. Ali Ebü'l-Hüseyin, el-Mu'temed fî usuli'l-fıkh, thk. Mu-hammed Hamidullah, Institut Français de Damas, Damas (Dımaşk) 1964.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Râzi, Ahkâmü'l-Kur'ân, thk. Muhammed es-Sadık el-Kamhavi, Dâru ihyai't-türâsi'l-Arabî, Beyrut 1996.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad, es-Sıhah tacü’l-luga ve sıhahi’l-Arabiyye, thk. Ahmed Abdülgafur Attar, Dârü'l-ilm li'l-Melayin, Beyrut 1990.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf, el-Burhân fî usûli'l-fıkh, thk. Abdülazim ed-Dib, Câmiatu Katar, Devha [Doha] ts.
• Düreynî, Muhammed Fethi, el-Menahicü'l-usuliyye fi'l-ictihad bi'r-re'y fi't-teşri', Müessesetü’r-risâle, Beyrut 2013.
• Ebû Zehre, Muhammed, Usulü’l-fıkh, Dâru’l-fikri’l-Arabî, 1958, y.y.
• Edîb Sâlih, Muhammed, Tefsirü'n-nusus fi'l-fıkhi'l-İslâmî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1993.
• Ferrâ, Ebû Ya'la Muhammed b. Hüseyin, el-Udde fî usuli'l-fıkh, thk. Ahmed b. Ali Seyr Mübareki, Suud 1990.
• Güman, Osman, “Hanefî Fıkıh Usulü Literatüründeki Lafızlar Taksiminde Mantıksal Tutarlılık Problemi: Pezdevî Örneği”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2012, cilt: XVII, sayı: 33, s. 103-132.
• Halil İsa, Adile Ali, Davâbıtu hamli’l-mutlak ale’l-mukayyed inde’l-usuliyyîn ve eseru zâlika ale’l-ahkâmi’ş-şer’iyye, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necah Üniv. Filistin 2010.
• Hallâf, Abdülvehhab, İlmu usûli’l-fıkh, Mektebetü’d-da’veti’l-İslâmiyye, Kahire 1956.
• Heyet, el-Mevsuatü'l-fıkhiyye, Vizaretü'l-Evkaf ve'ş-Şuuni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1983/1404.
• Hın, Mustafa Said, İslam Hukukunda Yöntem Tartışmaları: Usuldeki Farklılı-ğın Fakihlerin İhtilafındaki Rolü, trc. Halit Ünal, Rey Yayıncılık, Kayseri 1993.
• Hilâl, Heysem, Mu’cemu mustalahi’l-usul, müracaa ve tevsik. Muhammed Altunci, Dârü’l-cil, Beyrut 2003/1424.
• Hudarî Bek, Muhammed, Usulü'l-fıkh, el-Mektebetü't-ticareti'l-kübra, Mısır 1969.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim, el-Kitâbü'l-musannef fi'l-ehâdîs ve'l-âsâr, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1409.
• İbn Faris, Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ, Mu'cemu mekâyîsi'l-luga, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, Dârü’l-fikr, 1979.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muham-med, el-Mugni, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türki, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Dâru âlemi’l-kütüb, Riyad 1999/1419.
• İbn Rüşd, Ebü'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, Bidayetü'l-müctehid ve nihayetü'l-muktesıd: Mezheplerarası Mukayeseli İslam Hu-kuku, red. Vecdi Akyüz; trc. Ahmed Meylani, Ensar Yayınları, İstanbul 2015.
• İbn Selâme, Mustafa b. Muhammed, et-Te’sîs fi usuli’l-fıkh, Mektebetü’l-Harameyn, ts., yy.
• İbn Sübkî, Taceddin Ebi Nasr Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi, Ref’ü’l-hacib an Muhtasari İbni’l-Hacib, thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Ab-dülmevcud, Âlemü’l-Kütüb (World of Books), Beyrut 1999/1419.
• İbn Manzur, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisanü'l-Arab, Dâru’l-meârif, Kahire, ts.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe, Kitabü’l-Emval, thk. Şakir Zîb Feyyaz, Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhus ve’d-dirasati’l-İslâmiyye, Riyad 1986.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, et-Tahkik fî mesaili’l-hilaf, (tenkîhu’t-tahkîk ile birlikte) thk. Abdülmu’ti Emin Kal’aci, Dârü’l-Va’y, Haleb 1998.
• Karâfî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim, Şerhu Tenki-hi'l-fusul, Dâru’l-fikr, Beyrut 2004.
• ______, Zahire, thk. Muhammed Hacci, Dârü'l-garbi'l-İslâmî, Beyrut 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefi, Be-daiü's-sanai' fî tertibi'ş-şerai', thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcut, Dârü'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2003.
• Kelvezânî, Ebü'l-Hattab Mahfuz b. Ahmed b. Hasan, et-Temhid fî usuli'l-fıkh, thk. Müfîd Muhammed Ebû Amşe, Dârü'l-medeni, Cidde 1985.
• Koca, Ferhat, “Mutlak” DİA. İstanbul 2006, XXXI, 402 vd.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib, el-Hâvi'l-kebir fî fıkhı mez-hebi imam Şâfiî, tahkik ve talik Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdülmevcud, Dârü'l-Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1994/1414.
• Mevsılî, Ebü'l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud, el-İhtiyar li-ta'lili'l-Muhtar, thk. Züheyr Osman el-Caid, Darü’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, Beyrut, ty.
• Murtazâ, Ebü'l-Kâsım Alemülhüdâ Ali b. Hüseyin, ez-Zerîa ila usûli’ş-şerîa, tsh. Ebü'l-Kâsım Gürcî, Danişgah-ı Tahran, Tahran 1984.
• Nemle, Abdülkerim b. Ali b. Muhammed, el-Mühezzeb fî ilmi usuli’l-fıkhi’l-mukaren: tahrir li-mesailihi ve dirasetiha dirase nazariyye tatbikiyye, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1999/1420.
• Osman, Mahmûd Hamid, el-Kamusü'l-mubîn fî ıstılahati'l-usuliyyin, Dârü'z-zâhim, Kahire 2002.
• Özsoy, İsmail, “Faiz” DİA, İstanbul 1995, XII, 112.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Mahsul fî ilmi usuli'l-fıkh, thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvâni, Müessesetü'r-risâle, Beyrut 1992, II, 315-356.
• San'anî, Ebû İbrâhim İzzeddin Muhammed b. İsmail Emir, Sübülü's-selam şerhi Bulûgü'l-meram min cem'i edilleti'l-ahkâm, Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, Beyrut 2004.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, Usulü's-Serahsî, thk. Ebü'l-Vefâ el-Efganî, Dârü'l-kütübi’l-ilmiyye Beyrut 1993.
• Sülemî, İyâz b. Nâmî, Usulü’l-fıkh ellezî lâ yeseu’l-fekîh cehluhu, Darü’t-tedmuriyye, Riyad 1426.
• Şaban, Zekiyyüddin, İslam Hukuk İlminin Esasları: (Usulü’l-fıkh), trc. İbra-him Kâfi Dönmez. TDV Yay., Ankara 1990.
• Şakir, Hanbelizade Muhammed, Fıkıh Usulü, trc. Mustafa Yıldırım, İİFV. Yayın-ları, İzmir 2010.
• Şâşî, Nizameddin, Usulü’ş-Şâşî: muhtasar fî usuli’l-fıkhi’l-İslâmî, thk. Mu-hammed Ekrem Nedvi, Dârü’l-garbi’l-İslâmî, Beyrut 2000.
• Şevkani, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşadü'l-fuhul ila tahkiki'l-hak min ilmi'l-usul, Dârü'l-fazile, Beyrut 2000.
• ______, Neylü'l-evtar şerhi Münteka'l-ahbar, Mektebetü Mustafa el-Bâbî, Kahi-re 1971.
• Şîrâzî, et-Tebsıra, thk. Muhammmed Hasan Heyto, Daru’l-fikr, Dımaşk 1980.
• ______, Şerhu’l-lüm’a, thk. Abdülmecid et-Türkî, Dâru’l-garbi’l-islâmî, Beyrut 1988.
• Şirbînî, Şemseddin Muhammed b. el-Hatib, Mugni'l-muhtac ila ma'rifeti meani elfazi'l-Minhac, Dârü'l-marife, Beyrut 1997.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali, Keşşâfu ıstılahâti'l-fünûn, Mektebetü Lübnan Beyrut 1996.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Ali, el-Udde fî usuli'l-fıkh, thk. Mu-hammed Rıza el-Ensârî Kummî, Çitare, Kum 1417.
• ______, el-Mebsut fî fıkhi'l-İmamiyye, tashih ve talik. Seyyid Muhammed Taki el-Keşfi, Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, Beyrut ts.
• Udeh, Abdülkadir, Mukayeseli İslam Ceza Hukuku, trc. Ali Şafak. Kayıhan Yay. İstanbul 2012.
• Üsmendî, Ebü'l-Feth Alaeddin Muhammed b. Abdilhamid b. Hasan, Bezlü’n-nazar fî’l-usul, thk. Muhammed Zekî Abdilber, Mektebetu Dârü’t-türas, Kahire 1992.
• Zâhidî, Senâullah, Telhîsü’l-usul, Merkezü’l-mahtutât, Kuveyt 1994.
• Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, Tâcü'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs, thk. Abdülkerim el-İrbâvî, Matbaatu’l-hükümet, Kuveyt 1990.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Esasü'l-belaga, thk. Muhammed Basil, Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1998.
• Zencânî, Ebü'l-Menakıb Şehabeddin Mahmûd b. Ahmed b. Mahmûd, Fıkhî Hükümlerin Usulî Dayanakları (Tahricü'l-furu' ale'l-usul), trc. Davut İltaş, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015.
• Zerkeşi, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah, Bah-rü'l-muhit fî usuli'l-fıkh, göz. geç. Ömer Süleyman Eşkar, haz. Abdülka-dir Abdullah Ani, Vizaretü'l-evkaf ve'ş-şuuni’l-İslamiyye, Kuveyt 1992.
• Zeydan, Abdülkerim, el-Veciz fi usûli’l-fıkh, Müessesetü-Kurtuba, Bağdat 1976.
• Zuhaylî, Vehbe, el-Veciz fî usuli’l-fıkh, Dârü’l-fıkh, Dımaşk 1999.