Meşşâi Filozoflar ve Gazâlî’nin Ontolojisinde Varlık-Mâhiyet Tartışmaları

Yıl 2016, Cilt: 16 Sayı: 2, 235 - 258, 15.12.2016

Tuncay Akgün

Öz

Meşşâi filozoflar, varlık kavramını felsefelerinin merkezine yerleştirmişler ve özellikle Fârâbî’den başlayarak varlık ve mâhiyet ayrımını belirgin kılmak üzere teorik çalışmalar yapmışlardır. Gerek Fârabî gerekse İbn Sînâ’nın bu konudaki görüşleri özellikle Tanrı’nın mahiyeti ile ilgili söylediklerini de önemli ve tartışılır hale getirmiştir. Bu konuda Fârabî ve İbn Sînâ’ya en sert cevap Gazâlî’den gelmiştir. Gazâlî varlık-mahiyet ilgili Fârabî ve İbn Sînâ’nın söylediklerinin teolo-jik boyutunu da göz önünde bulundurarak onların düşüncelerini tehlikeli ve yan-lış olarak değerlendirmiştir. Her ne kadar Gazâlî’nin, İbn Sinâ’nın görüşlerini merkeze alarak cevap verdiği ileri sürülse de İbn Sinâ’nın bu konudaki düşünce-lerinin Fârâbî’nin devamı olduğu gerçeğini göz önünde bulundurursak, Gazâlî’nin söyledikleri her iki filozofun düşüncelerine de cevap teşkil ediyor. Hem Fârabî ve İbn Sînâ hem de Gazâlî’den sonra yaşamış olan ve bu tartışmaya katılan bir diğer meşşâi filozof İbn Rüşd’ün görüşlerini de makalemizde ela aldık. Onun düşünceleri, Gazâlî’nin Fârâbî ve İbn Sînâ’nın görüşlerine yönelttiği eleştirilerin ne kadar doğru ve tutarlı olduğunu anlayabilmemiz açısından önemli idi.

Anahtar Kelimeler

Meşşâi filozoflar, Gazâlî, varlık, mâhiyet, Tanrı

Kaynakça

• Adıgüzel, Nuri, “İbn Rüşd’e Göre İllet Çesitleri, Gücün (Kuvve) İlliyeti Sorunu ve İlletlerin Sonsuzluğu”, İslami Araştırmalar Dergisi, 2004, cilt: 17, sayı: 1, ss. 40-52.
• Alper, Ömer Mahir, “İbn Rüşd’ün İbn Sînâ’yı Eleştirisi: el – Fark beyne re’yeyi’l - hakîmeyn “, Dîvân, 2001/1, ss. 145-172.
• Altıntaş, Hayrani, İbn Sînâ Metafiziği, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997.
• Aristoteles, Metafizik, çeviren: Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1996.
• Ayğan, Fadıl, “Zorunlu Varlığı İspat Bağlamında İbn Sînâ’da Varlık-Mâhiyet İlişkisi: Ontolojiden Teolojiye”, İslâmî İlimler Dergisi, 2015, cilt: X, sayı: 1, ss. 111-131.
• Atay, Hüseyin, “İslam Felsefesinde Yaratma”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 2003, cilt: I, sayı: 1, ss. 3-10.
• --------------, “Fârâbî’nin Yaratılış Nazariyesi”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet Dergisi], 1977, cilt: XVI, sayı: 3, ss. 142-147.
• Ayık, Hasan, “Gazâlî’nin Eleştirileri Felsefeyi Bitirdi mi?”, Din Bilimleri Akade-mik Araştırma Dergisi, 2009, cilt: IX, sayı: 2.
• Az, Mehmet Ata, “İbn Sînâ’nın Varlık-Mâhiyet Aynılığı/Ayırımının Aquinas’ın Eleştirileri Bağlamında Değerlendirilmesi”, Eş-Şeyhu’r-Reis İbn Sînâ, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2015, ss. 377-413.
• Batak, Kemal, Tanrı’yı Bilmek, İz Yayıncılık, İstanbul 2015.
• Bingöl, Abdulkuddûs, “İbn Sînâ’da Mantıkî Mâhiyet ve Bilinmesi”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1985, ss. 139-147.
• Bolay, Süleyman Hayri, Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Sözlüğü, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2009.
• Burrell, David B., “Creation or Emanation: Two Paradigms of Reason”, God and Creattion: an Ecumenical Symposium, ed. David B. Burrell, Bernard McGinn, University of Notre Dame, Indianapolis 1990.
• Craig, William Lane, The Cosmological Argument from Plato to Leibniz, The Macmillan Co., London 1980.
• Demirkol, Murat, “Varlık Mâhiyet İlişkisi Konusunda Sadreddin Konevî ile Nasîreddin Tûsî Arasındaki Görüş Ayrılığı”, II. Uluslararası Sadreddin Konevi Sempozyumu Bildirileri, Konya 2014, ss. 61-67.
• Ebrahimzade, Ali, “İbn Sînâ’da Zorunlu Varlığın Mâhiyeti Meselesi”, Dinî Araş-tırmalar, 2012, cilt: XV, sayı: 41, ss. 156-162.
• el-Hüseyni, İsmail, Fârâbî, Şerhu Fususi’l-Hikem li-Muallimi Sâni Ebu Nasr el-Fârâbî. Matbaa-i Âmire, İstanbul 1291.
• Erdem, Engin, “İbn Sînâ’nın Metafizik Delili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi, 2011, cilt: LII, sayı: 1, ss. 97-119.
• Ersoy, İlyas, “İbn Sînâ’ya Göre Tanrının Bir Mâhiyeti Var mıdır?”, İnsan ve Top-lum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2013, cilt: II, sayı: 1, ss. 190-200.
• Fârâbî, El-Medinetü’l-Fâdıla, çeviren: Ahmet Arslan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• --------------, Kitâbu’l-Hurûf, çeviren: Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstanbul 2008.
• --------------, Felsefenin Temel Meseleleri (Uyûnü’l-mesâil), çeviren: Mahmut Ka-ya, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri içinde, Klasik Yayınları, 2007, ss. 117-126.
• Fazlurrahman, “İbn Sînâ’da Mâhiyet ve Varlık”, çeviren: Hasan Akkanat, Çuku-rova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, cilt: X, sayı: 2, ss. 193-208.
• Gazâlî, Felsefenin Temel İlkeleri, çeviren: Cemaleddin Erdemci, Vadi Yay., Ankara 2001.
• --------------, Filozofların Tutarsızlığı, çeviren: Mahmut Kaya, Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yay., İstanbul 2005.
• Gusdorf, Georges, İnsan ve Tanrı, çeviren: Zeki Özcan, Emin Yayınları, Bursa 2012.
• Hick, John, “Theology and Verification”, The Philosophy of Religion, Edited by Basil Mitchell, Oxford Universay Press, Hong Kong 1971.
• Hyman, Arthur and James J. Walsh, Philosophy in the Middle Ages: The Chris-tian, Islamic and Jewish Traditions, 2nd. Edi., Hackett Publishing Com-pany, Indianapolis 1973.
• İbn Rüşd, Metafizik Şerhi, çeviren: Muhittin Macit, Litera Yayıncılık, İstanbul 2004.
• --------------, Tutarsızlığın Tutarsızlığı, çeviren: Kemal IŞIK, Mehmet DAĞ, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Yay., Samsun 1986.
• İbn Sînâ, İşaretler ve Tenbihler, çeviren: Ekrem Demirli, Ali Durusoy, Muhittin Macit, Litera Yay., İstanbul 2005.
• --------------, Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik I, çeviren: Ekrem Demirli, Ömer Türker, Litera Yay., İstanbul 2004.
• --------------, Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik II, çeviren: Ekrem Demirli, Ömer Türker, Litera Yay., İstanbul 2005.
• --------------, “Er-Risâletu’l-Arşiyye”, Risaleler, çeviren: Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu, Kitabiyat, Ankara 2004.
• Izutsu, Toshihiko, İslamda Varlık Düşüncesi, çeviren: İ. Kalın, İstanbul: İnsan Yay., 1995.
• Kaya, Hacı, “İbn Sînâ’da Varlık-Mâhiyet Ayrımının Epistemolojik Bağlamı”, Beytülhikme: An International Journal of Philosophy, 2013, cilt: III, sayı: 2, ss. 53-65.
• Kaya, M. Cüneyt, Varlık ve İmkân- Aristoteles’ten İbn Sina’ya İmkânın Tarihi, Klasik Yayınları, İstanbul 2011.
• --------------, “Şukuk ala ‘Uyunül-Mesail’in Fârâbî’ye Aidiyeti Üzerine”, İslam Araş-tırmaları Dergisi,2012, sayı:27, ss. 29-68.
• Kılıç, Muhammet Fatih, “İbn Sînâ’da Varlığın İlkesi”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 2009, cilt: I, sayı: 2, ss. 80-96.
• Kindî, Felsefî Risâleler, çeviren: Mahmut Kaya, İz Yayıncılık, İstanbul, 1994.
• Koç, Turan, Din Dili, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
• Kutluer, İlhan, İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, İz Yayıncılık, İstanbul 2002.
• --------------, “Laedriyye”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2003, cilt: 27.
• Morewedge, Parviz, “Felsefi Analizler ve İbn Sînâ’nın Varlık-Mâhiyet Ayrımı”, çeviren Bilal Taşkın, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi, 2016, sayı: 8, ss. 167-184.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, “İslam Felsefesinde Varlık, Mâhiyet ve Ontoloji Soru-nu”, çeviren: Arife Ünal Süngü, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016 cilt: 1, sayı: 36, ss. 167-189.
• Olguner, Fahrettin, Üç Türk - İslam Mütefekkiri: İbn Sînâ, Fahreddin Razi, Nasi-reddin Tûsi Düşüncesinde Varoluş, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1984.
• Öçal, Şamil, “Varlığın Halleri: Fârâbî’ye Göre ‘Varlık’ın Ontolojik, Dilsel ve Man-tıksal Anlamları”, Felsefe Dünyası, 2013/1, sayı: 57, ss. 36-58.
• Özcan, Hanifi, Epistemolojik Açıdan İman, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.
• Özler, Mevlüt, “Allah’ın Zatının Mâhiyeti ve Aklen İdrâki Meselesi”, Atatürk Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, sayı: 13, ss. 91-106.
• Reçber, Mehmet Sait, Tanrı’yı Bilmenin İmkânı ve Mâhiyeti, Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2004.
• --------------, “Plotinus: Tanrı’nın Birliği ve Basitliği Üzerine”, A.Ü.İ.F.D., 2010, cilt: 51, sayı: 1, ss. 59-78.
• --------------, “Vâcibü’l-Vücûd’un Mâhiyeti Meselesi”, Uluslararası İbn Sînâ Sem-pozyumu, Editör: M. Mazak-N. Özkaya, İstanbul: İstanbul B.B.Kültür A.Ş. Yay., 2008, ss. 307-316.
• --------------, “Fârâbi ve Tanrı’nın Basitliği Meselesi”, Uluslararası Fârâbi Sempoz-yumu Bildirileri, editör: Fehrullah Terkan, Şenol Korkut, Elis Yay., Ankara 2005, s. 213-227.
• Sarıoğlu, Hüseyin, “İbn Rüşd’ün Düşünce Sisteminde Hakikat – Felsefe – Din İlişkileri”, Dîvân İlmi Araştırmalar, 2001, cilt:1, sayı:10, ss. 173-186.
• Şeyh, M. Said, “Gazâlî (Metafizik)”, çeviren: Mustafa Armağan, İslam Düşün-cesi Tarihi, editör: M.M. Şerif, cilt II., İnsan Yay., İstanbul 1996, ss. 203-266.
• Türker, Ömer, “Varlık ve Anlam: Bilgi ve Bilinenin Özdeşliği Üzerine -Fahreddin er-Râzî ve Takipçilerinden Hareketle Bir Değerlendirme,” Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2014, cilt: I, sayı: 1, ss. 35-50.
• Yaşar Aydınlı, Oya Şimşek “İbn Rüşd’ün İbn Sînâ’yı Eleştirisi”, Uludağ Üniver-sitesi İ.F.D., 2008, cilt: 17, sayı: 1. ss. 283-296.