Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî’nin Hudûs Deliline Yönelik Eleştirileri

Yıl 2012, Cilt: 12 Sayı: 1, 65 - 97, 01.03.2012

Tuna Tunagöz

Öz

Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî’nin Hudûs Deliline Yönelik Eleştirileri

Öz

Ömrünün büyük bölümünü Bağdat’ta geçiren Ebū’l-Berakāt el-Bağdādī (454/1062 -547/1152), istikrarlı araştırmacılığının semeresi olarak tıp, astronomi, farmakoloji, mantık, fizik ve metafizik sahalarında eserler vermiş eleştirel bir filozoftur. Dinî ve felsefî literatürü uzun yıllar boyunca inceleyen Ebū’l-Berakāt, nihaî olarak birçok önemli nazarî meselede Meşşâîlikten çok Eş’arîliğe yakın sonuçlara ulaşmış ve eklektik yeni bir felsefî sistem oluşturmaya teşebbüs etmiştir. Makalemiz, İslâm düşüncesinin iki muhalif akımı Meşşâîlik ile Kelâm’ın derin ihtilaf noktalarından birisi olan hudûs meselesinin, bağımsız filozof Ebū’l-Berakāt el-Bağdādī  tarafından nasıl yorumlandığını açıklamaya ve bu konu özelinde el-Bağdādī’nin ismi geçen muhalif ekoller arasındaki yerini belirlemeye çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebû’l-Berakât el-Bağdâdî, Hudûs Delili, İslam Düşüncesi, Meşşâîlik, Kelam

Kaynakça

• ʿAbdulcebbār, Ebū'l-Ḥasen el-Kāḍī ʿAbdulcebbār b. Aḥmed b. ʿAbdilcebbār el- Hemedānī (ö. 415/1025), Şerḥu’l-uṣūli’l-h̬amse, haz. S. Muṣṭafā Debāb, Dāru iḥyāi’t-turās̱i’l-ʿArabī, Beyrut 2001.
• Altaş, Eşref, Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ yorumu ve eleştirisi, İz yayıncılık, İstanbul 2009.
• Aristotelēs, Fizik, çev. Saffet Babür, Yapı ve kredi bankası yayınları, İstanbul 2005.
• el-Bağdādī, Bābānzāde İsmāʿīl Paşa (ö. 1338/1920), Hediyyetu’l-ʿārifīn esmāu’l- muellifīn ve ās̱āru’l-muṣannifīn, çev. Rifat Bilge, tsh. M. Kemal İnal, Avni Aktuç, I-II, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1955.
• --------, Īḍāḥu’l-meknūn fi’ẕ-ẕeyl ʿalā keşfi’ẓ-ẓunūn ʿan esāmī’l-kutub ve’l-funūn, thk. Şerefettin Yaltkaya, Rifat Bilge, I-II, Milli Eğitim basımevi, İstanbul 1945.
• el-Bağdādī, Ebū'l-Berekāt Hibetullāh b. ʿAlī b. Melkā (ö. 547/1152), el-Kitābu’l- muʿteber fī’l-ḥıkmeti’l-ilāhiyye, I-III, Dāru ve mektebetu Bibylon, Lübnan
• --------, Kitābu saḥīḥi edilleti’n-naḳl fī māhiyyeti’l-ʿaḳl, nşr. Aḥmed eṭ-Ṭayyib, Annales Islamologiques içerisinde, Kahire 1980, c. XVI, s. 127-147.
• --------, “Akıl risalesi: Ebü’l-Berekât el-Bağdadi: Sahîhi edilleti’n-nakl fî mâhiyyeti’l- akl”, çev. Ferruh Özpilavcı, İslâmî ilimler dergisi, 2010, cilt: V, sayı: 2, s. 247-261.
• el-Bağdādī, Ebū’l-H̬ayr el-Ḥasen b. Sivār (ö. 407/1017), Enne delīle Yaḥyā en- Naḥvī ʿalā ḥades̱i’l-ʿālem evlā bi’l-ḳabūli min delīli’l-mutekellimīne aṣlen, el-Eflāṭūniyyetu’l-muḥdes̱e ʿınde’l-ʿArab içerisinde, nşr. ʿAbdurrahmān Bedevī, Vekāletu’l-maṭbūʿāt, Kuveyt 1977.
• el-Bāḳıllānī, Ebū Bekr Muḥammed b. Ṭayyib b. Muḥammed (ö. 403/1013), Kitābu temhīdi’l-evāil ve telh̬īṣı’d-delāil, thk. ʿImāduddīn Aḥmed Ḥaydār, Muessesetu’l-kutubi’s̱-s̱eḳāfiyye, Beyrut 1986.
• --------, el-İnṣāf fī mā yecibu iʿtiḳāduh ve lā yecūzu’l-cehlu bih, thk. Muḥammed Zāhid el-Kevs̱erī, el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-turās̱, Kahire 2000.
• el-Beyheḳī, Ebū'l-Ḥasen Ẓahīruddīn ʿAlī b. Zeyd b. Muḥammed (ö. 565/1169), Tetimmetu ṣıvāni’l-ḥıkme, thk. Rafīḳ el-ʿAcem, Dāru’l-fikri’l-Lubnānī, Bey- rut 1994.
• el-Curcānī, Ebū'l-Ḥasen es-Seyyid eş-Şerīf ʿAlī b. Muḥammed b. ʿAlī (ö. 816/1413), Şerḥu’l-mevāḳıf ve meʿahū ḥāşiyetā es-Seyālkūtī ve’l-Çelebī ʿalā şerḥi’l-mevāḳıf, thk. Maḥmūd ʿUmer ed-Dimyāṭī, I-VIII, Dāru’l-kutubi’l- ʿılmiyye, Beyrut 1998.
• el-Cuveynī, Ebū'l-Meʿālī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillāh b. Yūsuf (ö. 478/1085), Kitābu’l- irşād ilā ḳavaṭıʿı’l-edille fī uṣūli’l-iʿtikād, thk. M. Yūsuf Mūsā, ʿA. ʿAbdulmunʿim ʿAbdulḥamīd, Mektebetu’l-H̬āncī, Mısır 1950.
• Çağrıcı, Mustafa, “Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklo- pedisi, İstanbul 1994, c. X, s. 300–309.
• Dağ, Mehmet, The Philosophy of Abū’l-Barakāt al-Baghdādī with special reference to his concept of time, Yayımlanmamış doktora tezi, University of Durham, UK 1970.
• --------, “İslâm Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi dergisi, 1973, cilt: XIX, sayı: 19, s. 97-116.
• Deffāʿ, ʿAlī ʿAbdullāh, Aʿlāmu’l-ʿArab ve’l-Muslimīn fī’ṭ-ṭıbb, Muessesetu’r-risāle, Beyrut 1983.
• Ebū Saʿde, Muḥammed Ḥuseynī, el-Vucūd ve’l-h̬ulūd fī felsefeti Ebī’l-Berakāt el- Bağdādī, Mektebetu’l-Usra, Kahire 1993.
• Erdemci, Cemalettin, “Proclus’un âlemin kıdemine ilişkin delilleri üzerine”, Hitit Üniversitesi Çorum İlâhiyat Fakültesi dergisi, 2006/1, cilt: V, sayı: 9, s. 153-170.
• --------, “Alemin hudusuna ilişkin Yahya en-Nahvî ile kelâmcıların delilleri’nin karşı- laştırılması”, Kelâm araştırmaları dergisi, 2004, cilt: II, sayı: 2, s. 155-164.
• el-Eşʿarī, Ebū'l-Ḥasen ʿAlī b. İsmāʿīl b. İsḥāk (ö. 324/935-936), Kitābu’l-lumaʿ fī’r- radd ʿalā ehli’z-zeyği ve’l-bidaʿ, haz. Ḥamūde Ğurābe, Maṭbaʿatu maṣīr, Mısır 1955.
• --------, Risāle ilā ehli’s̱-s̱eğr, thk. ʿAbdullāh Şākir el-Cuneydī, Mektebetu’l-ʿulūm ve’l-ḥıkem, Dımeşk 1988.
• el-Fārābī, Ebū Naṣr Muḥammed b. Muḥammed b. Ūzluğ b. Ṭarh̬ān (ö. 339/950), Kitābu ārāi ehli’l-medīneti’l-fāḍıle, thk. Albert Naṣrī Nādir, Dāru’l-meşrıḳ, Beyrut 1986.
• -------, ʿUyūnu’l-mesāil, es̱-S̱emeratu’l-marḍıyye fī baʿḍi’r-risālāti’l-Fārābiyye içeri- sinde, nşr. Friedrich Dieterici, E. J. Brill, Leiden 1890.
• -------, Risāletu fuṣūṣi’l-ḥıkem, es̱-S̱emeratu’l-marḍıyye fī baʿḍi’r-risālāti’l- Fārābiyye içerisinde, nşr. Friedrich Dieterici, E. J. Brill, Leiden 1890.
• el-Gazzālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed (ö. 505/1111), el-İḳtiṣād fī’l-iʿtikād, Dāru’l-kutubi’l-ʿılmiyye, Beyrut 1983.
• --------, İḥyāu ʿulūmi’d-dīn, I-IV, Dāru’l-maʿrife, Beyrut 1982.
• --------, Tehāfutu’l-felāsife, tah. Suleymān Dunyā, Dāru’l-maʿārif, Kahire t.y.
• el-Ḥamevī, Şihābuddīn Yaʿkūt b. ʿAbdillāh (ö. 626/1229), Muʿcemu’l- udebāʾ/İrşādu’l-erīb ilā maʿrifeti’l-edīb, thk. İḥsān ʿAbbās, I-VII, Dāru’l- ğarbi’l-ʿArabī, Beyrut 1993.
• İbn Ebī Uṣaybiʿa, Ebū'l-ʿAbbās Muvaffaḳuddīn Aḥmed b. Ḳāsım b. H̬alīfe (ö. 668/1269), ʿUyūnu’l-enbāʾ fī ṭabaḳāti’l-eṭıbbāʾ, thk. Nizār Rıḍā, Dāru mektebeti'l-ḥayāt, Beyrut t.y.
• İbn H̬alliḳān, Ebū'l-ʿAbbās Şemsuddīn Aḥmed b. Muḥammed b. İbrāhīm (ö. 681/1282), Vefeyātu’l-aʿyān ve enbāu ebnā’i-zemān, thk. İḥsān ʿAbbās, I- VIII, Dāru ṣādır, Beyrut t.y.
• İbn Ruşd, Ebū'l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed b. Aḥmed el-Ḳurtubī (ö. 520/1126), el-Keşf ʿan menāhici’l-edille, nşr. Muḥammed ʿĀbid el-Cābirī, Merkezu’d- dirāsāti’l-vaḥdeti’l-ʿArabiyye, Beyrut 1998.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī Ḥuseyn b. ʿAbdillāh b. ʿAlī el-Belh̬ī (ö. 428/1037), eş-Şifāʾ: el- ilāhiyyāt, II, tah. Yūsuf Mūsā, Suleymān Dunyā, Saʿīd Zāyid, Vezāretu’s̱- S̱eḳāfe ve’l-İrşādi’l-Ḳavmī, Kahire 1960.
• --------, Kitābu’n-necāt fī’l-ḥıkmeti’l-manṭıḳıyye ve’ṭ-ṭabīʿıyye ve’l-ilāhiyye, tah. Mācid Fah̬rī, Dāru’l-āfāḳi’l-cedīde, Beyrut t.y.
• İbn Teymiyye, Ebū’l-ʿAbbās Taḳıyyuddīn Aḥmed b. ʿAbdilḥalīm (ö. 728/1328), Minhācu’s-sunneti’n-nebeviyye, thk. Muḥammed Raşād Selām, I-IX, Cāmiʿatu’l-İmām Muḥammed b. Suʿūd el-İslāmiyye, Riyad 1986.
• İbnu’l-Ḳıfṭī, Ebū'l-Ḥasen Cemāluddīn ʿAlī b. Yūsuf b. İbrāhīm (ö. 646/1248), İh̬bāru'l-ʿulemāʾ bi ah̬bāri'l-ḥukemāʾ, thk. ʿAbdulmecīd Diyāb, Mektebetu İbn Ḳuteybe, Kuveyt t.y.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin-Rosenfeld, Boris A., Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works, Ircica publications, İstanbul 2003.
• İh̬vānu’ṣ-Ṣafāʾ, Rasāilu İh̬vāni’ṣ-ṣafāʾ ve h̬ullāni’l-vefāʾ, I-IV, Dāru ṣādır, Beyrut t.y.
• el-Kindī, Ebū Yūsuf Yaʿḳūb b. İsḥāk b. Ṣabbāḥ (ö. 252/866?), Rasāilu’l-Kindī el- felsefiyye, nşr. Muḥammed Ebū Rīde, I-II, Dāru’l-fikri’l-Arabī, Mıṣır 1950.
• Langermann, Y. Tzvi, “Al-Baghdadi, Abu’l-Barakat”, Routledge encyclopedia of philosophy, ed. Edward Craig, Routledge, London 1998, c. I, s. 636-638.
• Lewis, Bernard, The Jews of Islam, Princeton University Press, New Jersey 1984.
• Madelung, Wilferd, “Abu’l-Barakāt al-Baḡdādī”, Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, Routledge and Kegan Paul, London 1983, c. I, s. 266-268.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd (ö. 333/944), Kitābu’t-Tevḥīd, thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, İSAM yayınları, Ankara 2003.
• en-Nedvī, Suleymān, “Maḳāle”, el-Kitābu’l-muʿteber fī’l-ḥıkmeti’l-ilāhiyye sonunda, Dāru ve mektebetu Bibylon, Lübnan 2007, c. III, s. 230-252.
• en-Nesefī, Ebū'l-Muʿīn Meymūn b. Muḥammed b. Muḥammed (ö. 508/1115), Tabṣıratu’l-edille fī uṣūli’d-dīn, thk. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları, Ankara 1993.
• Özpilavcı, Ferruh, Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’de tabiat felsefesi, Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008.
• Peters, Francis E., Antik Yunan felsefesi terimleri sözlüğü, çev. ve haz. Hakkı Hünler, Paradigma yayınları, İstanbul 2004.
• Pines, Shlomo, Nouvelles etudes sur awhad al-zamân Abu-l-Barakât al-Baghdâdî, Librairie Durlacher, Paris 1955.
• Proklos, Ḥucecu Bruḳlus fī ḳıdemi’l-ʿālem, el-Eflāṭūniyyetu’l-muḥdes̱e ʿınde’l-ʿArab içerisinde, nşr. ʿAbdurrahmān Bedevī, Vekāletu’l-maṭbūʿāt, Kuveyt 1977.
• er-Rāzī, Ebū ʿAbdillāh Fah̬ruddīn Muḥammed b. ʿUmer b. Ḥuseyn (ö. 606/1210), Muḥaṣṣalu efkāri’l-muteḳaddimīn ve’l-muteah̬h̬irin mine’l-ʿulemāʾ ve’l- ḥukemāʾ ve’l-mutekellimīn, nşr. Ṭāhā ʿAbdurraūf Saʿd, Mektebetu’l- kulliyyāti’l-Ezheriyye, Kahire t.y.
• --------, Meʿālimu uṣūli’d-dīn, nşr. Ṭâhâ ʿAbdurraûf Saʿd, Mektebetu’l-kulliyyâti’l- Ezheriyye, Mıṣır t.y.
• Ruth, Cecil, “Hibat Allah, Abu Al-Barakāt (Nathanel) Ben Ali (Eli) Al-Baghdādī”, Encyclopaedia Judaica, ed. Cecil Ruth, Keter publishing, Jerusalem t.y., c. VIII, s. 461-462.
• es-Ṣafedī, Ṣalāḥuddin H̬alīl b. Aybek b. ʿAbdillāh (ö. 764/1363), el-Vāfī bi’l- vefeyāt, thk. Aḥmed el-Arnaūṭ, Turkī Muṣṭafā, I-XXIX, Dāru iḥyāi’t-turās̱i’l- ʿArabī, Beyrut 2000.
• --------, Nektu’l-himyān fī nuketi’l-ʿumyān, el-Maṭbaʿatu’l-Cemāliyye, Mısır 1911.
• Sözen, Kemal, “Ebu’l-Berekât el-Bağdâdî’nin zaman teorisi” Dinî araştırmalar, 2000, cilt: IV, sayı: 10, s. 161–186.
• Steinschneider, Moritz, Die Arabische literatur der Juden, J. Kauffmann, Frankfurt 1902.
• es-Suhreverdī, Şihābuddīn el-Maḳtūl Yaḥyā b. Ḥabeş b. Emīrak (ö. 587/1191), Kitābu’l-meşāriʿ ve’l-muṭāraḥāt, Mecmūʿa-i muṣannefāt-i Şeyh̬-i İşrāḳ içe- risinde, tsh. Henry Corbin, II, Pejūheşgāh-ı ʿulūm-i insānī u muṭālaʿāt-ı ferhengî, Tahran 2001.
• eş-Şehrazūrī, Şemsuddīn Muḥammed b. Maḥmūd (ö. 687/1288'den sonra), Nuzhetu’l-ervāḥ ve ravḍatu’l-efrāh, nşr. ʿAbdulkerīm Ebū Şuveyrib, Cemʿıyyetu’d-daʿveti’l-İslāmiyyeti’l-ʿālemiyye, Trablus 1988.
• eş-Şehristānī, Ebū'l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAbdilkerīm b. Aḥmed (ö. 548/1153), el- Milel ve’n-niḥal, thk. Emīr ʿAlī Henā, ʿAlī Ḥasen Fāʿūr, I-II, Dāru’l-maʿrife, Beyrut 1993. et-Taftāzānī, Saʿduddīn Mesʿūd b. ʿUmer b. ʿAbdillāh (ö. 792/1390), Şerḥu’l- maḳāṣıd, thk. ʿAbdurraḥmān ʿUmeyra, I-V, ʿĀlemu’l-kutub, Beyrut 1998. eṭ-Ṭayyib, Aḥmed Muḥammed, el-Cānibu’n-naḳdī fī felsefeti Ebī’l-Berakāt el- Bağdādī, Dāru’ş-şurūḳ, Kahire 2004.
• Topaloğlu, Bekir, İslâm kelâmcıları ve filozoflarına göre Allah’ın varlığı, isbat-ı vâcib, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, Ankara 1995.
• --------, “Hudûs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, İstanbul 1998, c. XVIII, s. 304-309.
• Tunagöz, Tuna, Ebû'l-Berakât el-Bağdâdî'de Tanrı düşüncesi, Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• Uysal, Enver, “İhvân-ı Safâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, İstanbul 2000, c. XXII, s. 1-6.
• Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi, Ülken yayınları, İstanbul 1998.
• Yaltkaya, Şerafeddin, “Ebu Al-Berekât Al-Bağdadî”, Darülfünun İlâhiyat Fakültesi mecmuası, 1930, cilt: IV, sayı: 17, s. 25-41.
• eẕ-Ẕehebī, Şemsuddīn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿUs̱mān (ö. 748/1348), Tārīh̬u’l- İslām, thk. ʿUmer ʿAbdusselām Tedmurī, I-LII, Dāru’l-kitābi’l-Arabī, Beyrut
• --------, Siyeru aʿlāmi’n-nubelāʾ, thk. Şuʿayb el-Arnaūṭ ve dğr., I-XXIII, Muessesetu’r-risāle, Beyrut 1985.
• ez-Ziriklī, H̬ayruddīn b. Maḥmūd b. Muḥammed ʿAlī b. Fāris (ö. 1396/1976), el- Aʿlām, I-VIII, Dāru’l-ʿılm li’l-melāyīn, Beyrut 2002.