MEMLÛKLER DÖNEMİ İKTİDAR-ULEMÂ İLİŞKİLERİNİN TARİH ESERLERİNE YANSIMASI -MAKRÎZÎ VE İBN TAĞRÎBERDÎ ÖRNEĞİ-

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 156 - 167, 30.06.2022

Aygül Düzenli

https://doi.org/10.30627/cuilah.1117804

Öz

Memlûk Devleti (648-923/1250-1517), Orta Asya’dan ve Kafkasya’dan memlûk olarak getirilen askerler tarafından kurulmuş ve Mısır, Suriye ve Hicaz gibi bölgelerde iki buçuk asırdan fazla hüküm sürmüştür. Bu çalışmada Memlûk Devleti’ndeki iktidar-ulemâ ilişkilerinin, Mısır tarih ekolünün iki önemli temsilcisi olan Makrîzî ve İbn Tağrîberdî’nin eserlerindeki yansımaları konu edilmiştir. Ortaçağ’ın en büyük tarihçisi kabul edilen Makrîzî Arap, ulemâ sınıfına mensup ve Şâfiî’dir. Buna karşılık İbn Tağriberdî hocası Makrîzî’nin aksine Türk ve askerî sınıfa mensup bir Hanefî’dir. Dolayısıyla bu iki tarihçinin bahsi geçen farklılıkları, onların iktidar mensupları ve ulemâya yaklaşımlarını etkilemiş, eserlerinde konu ile ilgili bazı yorum ve değerlendirmelerine de yansımıştır. Çalışmada öncelikle müelliflerin yaşadıkları ve önceki dönemlere ait iktidar ve ulemâ arasındaki ilişkilere dair değerlendirmeleri tespit edilmiş, ardından tarihçilerin bu yorumlarında etkili olan muhtemel sebeplere işaret edilmiştir. Bu çalışma ile söz konusu iki büyük tarihçinin hem Memlûk yönetici ve ulemâsına hem de bu ikisi arasındaki ilişkilere dair değerlendirmelerini ortaya koymak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Memlûkler, Makrîzî, İbn Tağrîberdî, iktidar-ulemâ

The Reflections of the Authority-‘Ulamā Relations of the Mamlūk Period on Historical Works -In The Example of al-Maḳrīzī and Ibn Tag̲h̲rībirdī-

Öz

The Mamlūk State (648-923/1250-1517), was founded by people brought from the Central Asia as mamlūks and reigned for more than two and a half centuries in regions such as Egypt, Syria and Ḥid̲j̲āz. In this study, the reflections of the authority-‘ulamā relations in the Mamlūk state are discussed in the works of al-Maḳrīzī and Ibn Tag̲h̲rībirdī, two important representatives of the Egyptian historical school. al-Maḳrīzī, who is considered the greatest historian of the Middle Ages, belongs to the ulama class, is Arab and S̲h̲āfiʿī. In contrast, unlike Ibn Tag̲h̲rībirdī's teacher al-Maḳrīzī, he is of Turkish origin and is a Hanafi belonging to the military class. Therefore, the mentioned differences between these two historians influenced their approaches to the authority members and ‘ulamā, and were reflected in some of their comments and evaluations on the subject in their works. In the study, firstly, historians' assessments of the relations between the authority and ‘ulamā of their periods and previous periods were determined, and then possible reasons that were effective in historians' comments and assessments were pointed out. In this study, it is aimed to reveal the evaluations of these two great historians about both the Mamlūk rulers and the ulamā and the relations between these two.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Mamlūks, al-Maḳrīzī, Ibn Tag̲h̲rībirdī, the authority-‘ulamā

Kaynakça

• Abdülbâsıt el-Malatî, Zeyneddin b. Halil b. Şahin ez-Zâhirî, Neylü’l-emel fî zeyli’d-Düvel (nşr. Ömer A. Tedmürî), I-IX, Mektebetü’l-‘Asriyye, Beyrut 2002.
• Atmaca, Esra, Halep’te İlmî Hayat: Memlûkler Döneminde (1250-1517), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Ayalon, David, “Studies on the Structure of the Mamluk Army-I”, BSOAS, XV (1953), s. 202-228; aynı makale II, a.e. XV (1953), s. 448-476; aynı makale III, a.e. XVI (1954), s. 57-90.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Memlük Tarihçilerine Göre Dulkadıroğlu Sahsuvar Bey İsyanı”, Belleten, LXVVII/279, ss. 403-443, 2013.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler’de Tarih ve Tarihçiler, Ankara: TTK Yayınları, 2020.
• Aytekin, Arif, “Bâbertî”, DİA, IV (1991), s. 377-378.
• Düzenli, Aygül, Memlükler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi (648-923/1250-1517) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2021.
• Hofer, Nathan, “The Ideology of Decline and the Jews of Ayyubid and Mamluk Syria”, Muslim-Jewish Relations in the Middler Islamic Period (ed. Stephan Conermann), Göttingen: Bonn University Press, 2017.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine, I-IV, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1993.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, İnbâü’l-ğumr bi-ebnâi’l-‘umr (nşr. Hasan Habeşî), I-IV, Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1969-1998.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şehâbeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî, Ref‘u’l-isr ‘an kudâti Mısr (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed, Bedâi‘u’z-zühûr fî vekâi‘i’d-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), I-V, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1982-1984.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Kâdî, Târîhu İbn Kâdî Şühbe (nşr. Adnan Derviş), I-IV, Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Feransî li’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye, 1994-1997.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XII, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1956, a.e., XIII (nşr. Fehim M. Şeltût), Kahire 1970, a.e., XIV (nşr. Cemal Muhammed Muhriz-Fehim M. Şeltût), Kahire 1971, a.e., XV (nşr. İbrahim Ali Tahran), Kahire 1972, a.e., XVI (nşr. Cemaleddin eş-Şeyyâl-Fehim M. Şeltût), Kahire 1972.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf, Havâdisü’d-dühûr fî meda’l eyyâm ve’ş-şühûr (nşr. Muhammed K. İzzeddin), I-II, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990; a.mlf., Hawâdith ad-Duhûr fî Madâ’l-Ayyâm Wash-Shuhûr (nşr. William Popper), I-IV, Berkeley: University of California Publications, 1931-1942.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ, I-XIV, Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1912-1922.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali, İmtâu‘l-esmâ‘ bimâ li’n-Nebî mine’l-ahvâl ve’l-emvâl ve’l-hafede ve’l-metâ‘ (nşr. Muhammed Abdülhamid en-Nümeysî), I-XV, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali, Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk (nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr), I-IV, Kahire: Lecnetü’-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1956-1973.
• Mayer, L. A., el-Melâbisü’l-Memlûkiyye (çev. Salih eş-Şîtî), Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1972. Özen, Şükrü, “İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Fazl”, DİA, XXI (2000), s. 220-222.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘, I-XII, Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Uzunpostalcı, Mustafa, “Bulkînî, Sâlih b. Ömer”, DİA, VI (1992), s. 411-412.
• Yılmaz, Saim- Ayaz, Fatih Yahya, “Memlükler Döneminin Muhalif Tarihçisi Makrîzî ve es-Sülûk Adlı Eserinde Abbâsî Devleti’ne Dair Eleştiri ve Yorumları”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, LV/1 (2021), s. 189-212.