TASAVVUF KLASİKLERİNİN HACI BEKTÂŞ-I VELÎ TASAVVUF DÜŞÜNCESİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ -TASAVVUF KAVRAMLARI BAĞLAMINDA BİR İNCELEME-

Yıl 2022, Cilt: 30. YIL ÖZEL SAYISI, 156 - 172, 30.09.2022

Mahmud Esad Erkaya

https://doi.org/10.30627/cuilah.1150772

Öz

Hacı Bektâş-ı Velî, örnek yaşantısı ve tasavvuf anlayışıyla Anadolu insanının dinî ve tasavvufî düşüncesini şekillendirmiş önemli isimlerdendir. Onun temsil ettiği tasavvuf geleneğini anlamak, ona nispet edilen eserler üzerinde derinlemesine çalışmalar yapmaktan geçmektedir. Bu bağlamda makalede, Hacı Bektâş-ı Velî’nin tasavvuf kavramlarına yaklaşımı konu edinilmiştir. Çalışmada, Hacı Bektâş-ı Velî tasavvuf düşüncesini günümüze aktaran eserlerde tasavvuf kavramlarına dair yapılan tanımlar tespit edilerek tasavvuf ilminin sistemleştiği dönemde kaleme alınan temel tasavvuf klasiklerindeki tanımlar karşılaştırılmıştır. Böylece söz konusu eserlerin Hacı Bektâş-ı Velî’nin tasavvuf düşüncesine olan etkisi tasavvuf kavramları bağlamında tespit edilmeye çalışılmıştır. Hacı Bektâş-ı Velî’nin bu eserlerde tanımladığı kavramlar arasında fakr, fenâ, mücâhede, tasavvuf, veli, yakîn, zühd gibi tasavvufî terbiyeye dair kavramların yanında îsâr, muhabbet, şükür, takvâ, tevbe ve tevekkül gibi tasavvuf ahlâkı kapsamında değerlendirilebilecek terimler olduğu görülmektedir. Bu terimleri açıklarken Hacı Bektâş-ı Velî’nin büyük oranda tasavvuf klasiklerindeki tanımları yansıttığı bununla birlikte onları kendine özgü bir üslûp ile izah ettiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Kavramlar, Tasavvuf Klasikleri, Hacı Bektâş-ı Velî, Bektaşiyye

The Projection of Sūfī Classics in the Sūfī Thought of Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī -A Study in the Context of Sūfī Concepts-

Öz

Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī is one of the important names who shaped the religious and ṣūfī thought of the Anatolian people with his exemplary life and understanding of taṣawwuf. Understanding the ṣūfī tradition, it represents requires in-depth studies on the works attributed to it. In this context, the approach of Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī to the concepts of taṣawwuf is discussed in the article. In the study, the definitions of the concepts of taṣawwuf in the works that convey the ṣūfī thought of Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī to the present day were determined and the definitions in the basic ṣūfī classics written during the systematization of taṣawwuf were compared. Thus, the effect of the works in question on the taṣawwuf of Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī was tried to be determined in the context of mysticism concepts. Among the concepts that Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī defined in these works, it is seen that there are terms that can be evaluated within the scope of ṣūfī morality such as isar, mahabbat, sukr, taqwa, tawba and tawakkul, as well as concepts related to ṣūfī education such as faqr, fanāʾ, mucahada, taṣawwuf, walī, yakin, zuhd. While explaining these terms, it is understood that Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī mostly reflects the definitions in the ṣūfī classics, but he also explains them with a unique style.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Concepts, Classics of Taṣawwuf, Hād̲j̲d̲j̲ī Bektās̲h̲ Walī, Bektās̲h̲iyya

Kaynakça

• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. el-Câmiu li-şuabi’l-îmân. thk. Muhtar Ahmed en-Nedvî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim. “el-Câmiu’s-sahîh”. el-Kütübü’s-sitte (Mevsûatü’l-hadîsi’ş-şerîf içerisinde). thk. Sâlih b. Abdülazîz. 1-631. Riyad: Dâru’s-Selâm, 2000.
• Cebecioğlu, Ethem. “Prof. Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIX (1987), 387-406.
• Coşan, Mahmud Esad. “Hacı Bektaş’ın Eserleri”. Makâlât. XXXIX-XLII. Seha Neşriyat, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Münşâvî. Kahire: Muhammed Sıddîk el-Münşâvî Yay.
• Damar, Abdullah. “Tasavvuf Terimlerinin Oluşumu”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi VII/17 (2006), 161-189.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-İsfahânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. I-X Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Ebü’l-Beka, Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Kefevî. el-Külliyyât. thk. Muhammed Mısri. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Firûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. Besâir zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi’l-Azîz. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. I-V Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2013.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Besmele Tefsiri (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Hamide Turan. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Fâtiha Sûresi Tefsiri (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Baki Yaşa Altınok. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Fevâid (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Baki Yaşa Altınok. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Makâlât. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2021.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye (Hacı Bektaş Veli Külliyatı içerisinde). çev. Gıyasettin Aytaş. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Hacı Bektâş-ı Velî. Velâyetnâme. ed. Hamiye Duran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2014.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Abdülhamid Hindâvî. I-IV Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Herevî, Ebû İsmâil Pîr-i Herat Hâce Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensârî. Kitâbu Menâzili’s-sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen. Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh, 2010.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ. Mu’cemü mekâyisi’l-luga. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. I-VI Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʻAzîm. thk. Mustafâ es-Seyyid Muhammed. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. thk. Abdullah Ali Kebir vd. I-VI Cilt. Kahire: Dâru’l-maârif, ts.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kara, İhsan. “İbnü’l-Arabî’nin Tasavvuf Istılahlarına Etkisi ve Seyyid Mustafa Rasim Efendi’nin Istılâhât-ı İnsân-ı Kâmil’i Örneği”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/23 (2009), 583-600.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Letâʾifü’l-iʿlâm fî işârâti ehli’l-ilhâm. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih - Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2005.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Mu’cemü ıstılâhâtu’s-sûfiyye. thk. Abdü’l-âl Şâhin. Kahire: Dârü’l-Menâr, 1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim el-Buhârî. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Kesikhalı, Mehmet. Hacı Bektâş-ı Velî, Yaşadığı Dönem, Hayatı, Eserleri ve Görüşleri. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâifü’l-işârât. thk. İbrâhim Besyûnî. I-III Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Amme li’l-Kütüb, 2000.
• Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. er-Riâye li-hukûkillah. Kahire: Şeriketü’l-Kuds, ts.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil bin Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşiyye”. ed. Semih Ceyhan. Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür, 447-486.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Semîn el-Halebî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Yusuf b. İbrâhim (Abdiddâim) el-Mısrî. Umdetü’l-huffâz fî tefsîri eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Basil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî. el-Lüma‘ fî târîhi’t-tasavvufi’l-İslâmî. thk. Kamil Mustafa el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Huseyn. Tabakâtu’s-sûfiyye (İlk Zâhid ve Sûfîler). çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Şehabeddin es-Sühreverdî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. Avârifü’l-maârif. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• Tehânevî, Muhammed b. A’lâ b. Ali el-Fârukî el-Hanefî. Mevsûatü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Refîk el-Acem. I-II Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• Turan, Ayyüce. Hacı Bektaş-ı Veli’nin Tasavvufi Görüşleri. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi, Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Fakr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-ʻarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Komisyon. Kuveyt: et-Türâsü’l-Arabî, 1965.