TÜRK VE İSLAM SANATINDA HAYVAN FİGÜRÜ:GELENEKSEL VE DİNİ YAKLAŞIMLAR

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 18 - 39, 31.12.2024

Beste Çok

https://doi.org/10.30627/cuilah.1527323

Öz

Temelde hayvancılıkla uğraşan göçebe ve yarı göçebe Türklerin sosyo-kültürel yapısı ile hayvan üslubu olarak bilinen kendilerine has özgün üslupları, İslam sanatının da en erken döneminde önemli bir yer tutar. Hayvan üslubunun doğuşu ve gelişmesi Hunlarla doğrudan ilgili olmakla birlikte, en ilginç uzantıları Anadolu Selçuklu sanatında takip edilebilmektedir. Hayvan figürleri ile birlikte doğan hayvan üslubu, her şeyden önce Asya doğasının yabani hayvanlarını ve fantastik yaratıklarını konu alır. Bu hayvanlar arasında aslan, kaplan, kartal, doğan gibi yırtıcı memeliler ile geyik boğa, dağ keçisi, at ve kurt gibi Türkler için sembolik anlamlara sahip hayvanlar da İslam sanatlarında geniş bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca konu irdelenirken Türklerin geçmişte İslamiyet’i benimsemeden önceki Hristiyanlık ve Museviliğe de bağlandıklarını unutmamak gerekir. Geçmişte farklı dinlere inanan Türklerin din değiştirmeleri söz konusu olsa dahi, asırlardan beri süregelen sanat ve kültürlerini hiçbir zaman geri planda bırakmayarak, onları terk etmemişlerdir. Anadolu’ya ilk ayak bastıkları dönemlerden bugüne dek geçen süreçte kabul ettikleri çeşitli inanç sistemlerinin etkisinde, örf- adet gelenek ve göreneklerini son derece korudukları dini inançlarının getirdiği birtakım kurallar, kaideler ve prensipler doğrultusunda sanat faaliyetlerini de devam ettirdikleri, günümüze kadar gelen eserlerden anlaşılabilmektedir. Çalışmamız ile Türklerin İslamiyet’i kabullerinden önceki inanç sistemlerinin, İslamiyet sonrası sanatlarına ne şekilde yansıdığı, hangi aşamalardan geçtiği, geçmişte inandıkları dinlerin yaşantılarında ve icra ettikleri sanatlarında ne gibi etkilerinin olduğu ve benzeri sorulara cevap aramak, bizlere İslam sanatında hayvan figürü sorunsalının var olup olmadığının yanıtını da bulmamıza olanak sağlayacaktır. İslam dininde “Allah” zaman ve mekandan münezzeh olduğu için ve de Kur’-anı Kerim’de geçen ayetlerde “O doğmamış, doğurmamıştır” ifadelerine yer verildiğinden resim, heykel, figür kısaca figür tasviri konusunda çekimser kalan Müslümanlar bilhassa ibadet yeri olan camilerde figür konusuna girmemeye özen göstererek, yaratılış hamlelerinden uzak durmaya hassasiyet göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Sanatı, Üslup, Hayvan Figürü, İnanç Sistemi.

Animal Figure In Turkish And Islamic Art: Traditional And Religious Approaches

Öz

The socio-cultural structure of nomadic and semi-nomadic Turks, who were basically engaged in animal husbandry, and their unique style known as animal style, occupy an important place in the earliest period of Islamic art. Although the birth and development of the animal style is directly related to the Huns, its most interesting extensions can be traced in Anatolian Seljuk art. The animal style, which was born together with animal figures, is primarily based on the wild animals and fantastic creatures of the Asian nature. Among these animals, predatory mammals such as lions, tigers, eagles and falcons, as well as animals with symbolic meanings for Turks such as deer, bulls, ibexes, horses and wolves, have been extensively treated in Islamic art. In addition, while examining the subject, it should not be forgotten that the Turks were also attached to Christianity and Judaism in the past before adopting Islam. Even if the Turks who believed in different religions in the past changed their religion, they never left their centuries-old art and culture in the background and did not abandon them. It can be understood from the works that have survived to the present day that they have continued their artistic activities in line with some rules, rules and principles brought by their religious beliefs, under the influence of various belief systems they have accepted in the period from the time they first set foot in Anatolia until today. With our study, we have analysed the belief systems of the Turks before their acceptance of Islam.

Anahtar Kelimeler

Islamic Art, Style, Animal Figure, Belief System.

Kaynakça

• Ahmed, S.0., (2023). Mimari Ve Estetik Unsurlarıyla Aynı Dönemde Farklı Coğrafyalarda İnşa Edilmiş İki İslâm Sarayı: Elhamra Ve Kubâdâbâd, Millî Saraylar, Yıl: 2023, S: 24, s. 192-211.
• Alsan, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya), Doktara Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü.
• Alsan, Ş. (2019). “İslamiyet’te Tasvir Yasağı ve Türk Mimari Süsleme Sanatında İnsan Figürünün Kullanımı” The Journal of Social Science, C:3,Y:3, S:5
• Aslanapa, O. (1993). Türk Sanatı El Kitabı, İstanbul: İnkılap Kitabevi Yayın Sanayi ve Tic. A.Ş.
• Aydın, Ö. (2013). Çin ve Türk İşlemelerindeki Ejderha Motifi. Akdeniz Sanat.
• Barnett, R.D.- Watson, W. (1953) “The World’s oldest Persian Carpet, preserved for 2400 years in perpetual ice in Central Siberia. Astonishing new discoveries from the Scythian tombs of Pazyrik” London, The Illustrated London News.
• Birol, İ. A. Derman, Ç. (2020). Türk Tezyînî Sanatlarında Motifler. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Çaça, S. (2012) Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre Sempozyumu Bildirileri) (Ed. Nesim Doru), İstanbul.
• Derman, Ç. (2013). Osmanlı İstanbul’unda Bezeme Sanatı, Uluslararası Osmanlı İstanbul Sempozyumu, 29 Mayıs Ünversitesi, İstanbul, s.501.
• Davun, B., Albayrak, Y. (2021). Türk İslam Sanatında Suret: Kubad-Abad Sarayı Siren Tasvirli Çiniler Ve Estetiği, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi Volume: 52, Winter-2021, p. (197-211).
• Diyarbekirli, N. (1969). Türk Sanatının Kaynaklarına Doğru, İstanbul, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri II.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı. İstanbul: M.E.B.S. Kültür Yayınları M.E. Basımevi.
• Doğan, K. (2019). Astar Bezeme Teknikli Seramiklerde “Simurg” Temalı Tasarımlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
• Dönmez, E.E.N. (2021). Topkapı Sarayı Bağdat Köşkü Çinileri, Art-Sanat, İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Erdmann, K. (1963). Neue Arbeiten Zur Türkischen Keramik, Ars Orientalis, V, s.-191-219.
• Ersoy, A. (1988). Türk Tezhip Sanatı, İstanbul, Akbank Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi.
• Esin, E. (2004) Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Grabar, O. (1988). İslam Sanatının Oluşumu, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Gönül, M. (1965). Türk Halı ve Kilimlerinden Sembolik Kuş Şekilleri, Antropoloji 3.
• Gündoğdu, H. “Tokat'tan Bir Kaç Figürlü Kabartma Hakkında” Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi S:13, 2004, 1-29.
• İnal, G. (1970-71) Susuz Handaki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresi İçindeki Yeri, Sanat Tarihi Yıllığı IV.
• İpşiroğlu, M.Ş. , Eyüboğlu, S. (1955). Fatih Albümüne Bir Bakış, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karamağaralı, B. (1972). Ahlat Mezar Taşları, Ankara Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü Sanat Tarihi Serisi 1, Gönen Matbaası.
• Kartal, S. ALP, K.Ö. (2021). Mitolojik Kuşlardan Simurg’un Minyatürler Üzerinden Sembolik Anlam Kodları, Folklor Akademi Dergisi, Cilt:4, Sayı:3, 439 – 451.
• Kuban, D. (1995). Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Araştırma ve İncelemeleri II, Türk Sanatı Tarihi Araştırma Enstitüsü Yayınları II.
• Mahir, B. (1982). (1982). Osmanlı Sanatında Saz Üslubundan Anlaşılan, Topkapı Sarayı Müzesi, Yıllık: 2
• Mahir, B. (1986). Saray Nakkaşhanesinin Ünlü Ressamı Şahkulu ve Eserleri, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, Yıllık:1
• Oral, M.Z. (1953). Kubadabad Çinileri, TTK Belleten, ss.209-223.
• Ödekan, A. (1997). “Mihrap”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, II, 1244, İstanbul: YEM Yayınları.
• Ögel, B. (1962). İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, VII, Seri No: 42, Ankara: TTK Yayınları.
• Öney, G. (1966). Anadolu Selçuklularında Heykel-Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı, Ankara Üniversitesi, Doçentlik Tezi.
• Öney, G. (1968). Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi, Belleten, XXXI, s.25-50.
• Öz, Y. (2012). Varaka ve Gülşah, İslam Ansiklopedisi, (42), İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özbek, Y. (2009). Anadolu Türk Mimarisinde Taş Süsleme, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 7, Sayı 14: 141-169.
• Özdemir, Y. (2021). “Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesinden Ünik Özellikte İki Siren/Harpi Figürlü Seramik”, Arkhaia Anatolika Anadolu Arkeolojisi Araştırmaları Dergisi, The Journal of Anatolian Archaeological Studies Volume 4: 123-140.
• Özkul, K. (2020). Sivas Divriği Ulu Cami Ve Darüşşifası Bezemeleri, Uluslararası İdil-Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi, C.2, S.3, s.56-81.
• Özsayıner, Z.C. (1986). Türk Hat Sanatında Yazı- Resimler, İlgi Dergileri, Yıl: 21, No: 51.
• Öztürk, Ş. (2019). Türk kültüründe Aslan, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 18-39.
• Yaşın, A. (1983). Bütün Yönleriyle Cizre, Ankara: Yücel Matbaası.
• Yatman, N. (1945) Türk Kumaşları, Ankara: Maarif Matbaası.
• Yetkin, Ş. (1972). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yetkin, S.K. (1984). İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul: Yelken Matbaası.
• Yetkin, Ş. (1993). “Türk Kumaş Sanatı” Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı, Ankara.
• https://okuryazarim.com/anadolu-selcuklu-sanatinda-siren-figürü/ 10.01.2024
• https://hekimcebakis.org/makale/kubad-abad-sarayi-cinileri/ 10.01.2024 http://galeri.genelturktarihi.net/turk-kulturune-ait-arkeolojik-buluntular 10.01.2024
• https://www.selcuklumirasi.com/architecture-detail/cifte-minareli-medrese-ve-kumbeti 10.01.2024