Determinations on Demography of Erzurum during the World War I

Yıl 2018, , 48 - 59, 31.05.2018

Yakup Karataş

https://doi.org/10.30613/curesosc.389964

Öz

Wars and especially world wars are very
destructive processes for societies and institutions.
Exclusively World War I, as one of examples of
global alliance systems had fought, caused widely
calamities those haven’t seen before in world
history. Magnitude of this important event which
has accepted as a landmark in terms of policy,
demography, urbanism and settlements, would be
more clear with numericals of migrations and
deceases. Lots of quantitative evaluations had
enlighten this point till now. Handling the
population and migration process is an obligation
to determine the numerical of losses. During the
occupations and invasions, the invaders had
destroyed or carried the registers of population
and deeds to their own countries near them. In this
paper some determinations and evaluations took
place under the light of archival records of
population of Province of Erzurum during the
World War I. Forasmuch the province was
geographically the biggest part of Eastern
Anatolia had missed lots of people and urban
values under the invasion with its districts and the
other subunits a hundred years ago. Hereby
population movements in Erzurum will be
analysed by the records on an important debate
field just as “population” -if Armenian claims also
be considered-. Demographic structure of
Erzurum before and after the war will be handled
by acquired data from the funds of Personal
Records, Telegraph and Police Headquarters of
Ministry of Internal Affairs of Ottoman Archive.
As a result, destructive effects of the war to a
specific place such as Erzurum will be
illuminated. 

Anahtar Kelimeler

World War I, Province of Erzurum, Population and Demography, Archival Records

I. Dünya Savaşı’nda Erzurum Vilayetinin Demografisine Dair Tespitler

Öz

Bu Savaşlar ve özellikle dünya savaşları toplumlar ve kurumlar üzerinde çok ciddi tahribat
yapan süreçlerdir. Bilhassa I. Dünya Savaşı küresel ittifak sistemlerinin karşı karşıya geldiği ilk
örneklerden olarak dünya tarihi açısından o zamana dek benzeri görülmemiş felaketlere yol
açmıştır. Siyaset, demografi, şehirleşme ve iskân gibi pek çok alanda bir dönüm noktası olarak
ele alınan bu büyük hadisenin demografik boyutunun büyüklüğünün, yaşanan göçler ve
ölümlerle birlikte daha iyi anlaşılacağı açıktır. Bugüne dek yapılan pek çok nicel değerlendirme
bu mevzuya ışık tutmuştur. Kaybın sayısal olarak tespit edilebilmesi için nüfusun ve göç
vetiresinin rakamlarla ele alınması da bir zorunluluktur. İşgal ve istila durumlarında müstevli
güçler işgal ettikleri bölgelerin nüfus ve tapu gibi kayıtlarını da ya imha etmiş ya da
beraberlerinde ülkelerine götürmüşlerdir. Bu çalışmada arşiv belgelerinin ışığında, I. Dünya
Savaşı sırasında Erzurum Vilayetinin nüfusu ile ilgili tespit ve mülahazalara yer verilecektir.
Zira yüz yıl önce coğrafi olarak Doğu Anadolu’nun önemli bir kısmını teşkil eden Erzurum
Vilayeti, ihtiva ettiği sancaklarıyla birlikte işgal ve istila edilmiş, ahali ve şehir ciddi kayıplar
yaşamıştı. Bu vesile ile nüfus gibi -Ermeni iddiaları da göz önünde bulundurulduğunda- önemli
bir tartışma sahasında ortaya konan belgelerle Erzurum’daki demografik hareketlilikler
incelenecektir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi kapsamında bulunan Dâhiliye Nezareti’nin Sicill-i
Nüfus, Şifre ve İdare-i Umumiye gibi fonlarından elde edilen verilerle Erzurum vilayeti ve bağlı
sancakların savaş öncesi ve sonrasındaki demografik yapısı üzerinde durulacaktır. Netice
itibariyle hem savaşın tahripkâr etkileri bir kez daha ortaya konmuş hem de Erzurum gibi özel
bir bölgenin savaştan nasıl etkilendiği aydınlatılmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Erzurum Vilayeti, Nüfus ve Demografi, Arşiv Kayıtları

Kaynakça

• Ahmad, F. (1985). İttihat ve Terakki’nin Dış Politikası, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (TCTA), İstanbul: İletişim Yayınları, C.2, ss. 298-301.
• Aktar, A., ve Kırmızı, A. (2013). Diyarbekir 1915, Diyarbakır Tebliğleri (Diyarbakır ve Çevresi Toplumsal ve Ekonomik Tarihi Konferansı), İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları, ss. 289-323.
• Altıntaş, A. (t.y.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Tehcir Kararı Alması ve Uygulaması, www.aku.edu.tr/aku/dosyayonetimi/ sosyalbilens/dergi/vii1/altintas.pdf s. 92. ET. 28.07.2015.
• Arşiv belgeleriyle Ermeni faaliyetleri (2005). Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, C. 1-8.
• Aydoğan, E. (2005). İttihat ve Terakki’nin doğu politikası (1908-1918), İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Balcı, R. (t.y.). Tarihin Sarıkamış duruşması, İstanbul: Tarih Düşünce Kitapları.
• Ballı, E. (2015). Birinci dünya savaşı yıllarında Erzurumlu mültecilerin iskân ve iaşesi, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 857-897.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye İdare-i Umumiye (DH. İ. UM). Dosya Numarası 89-1/Gömlek Numarası 1-3, 2018/12-70, 19-10/1-23, 20-18/12-78, 19-10/1-6, 11-6/9-67.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, DH, Sicill-i Nüfus, Tahrirat (DH. SN. THR.), 2/28, 80/29, 82/33, 82/55. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 86/120, 92/54, 94/204, 95/191, 611/69, 522/67, 576/67, 601/61, 624/139, 507/118, 629/67, 649/48, 654/43, 587/140.
• Bayur, Y. H. (1991). Türk İnkılabı Tarihi, Ankara: TTK Yayınları, Cilt III, Kısım III.
• Beydilli, K. (2011). Tehcir, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 40, s. 319-323. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çaycı, S. (2009). Uluslararası hukuk açısından Ermeni sorunu ve 1915 olayları, Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler, (Der. Ömer Engin Lütem), Ankara: Terazi Yayıncılık, ss. 189-198.
• Çelik, H. (2008). Ermeni tehciri ve tehcirden sonra dönen Ermenilerin iskân sorunu, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), 7(16-17), 143-163.
• Çiçek, K. (2005). Ermenilerin Zorunlu Göçü (1915-1917), Ankara: TTK Yayınları.
• Demirel, M. (1996). Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), Ankara: Genelkurmay ATASE Yayınları, Demirel, M. (2008). Doğu Anadolu’da idari yapılanma (1877-78 Osmanlı-Rus savaşı’ndan sonra), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 37, Erzurum, ss. 247-258.
• Halaçoğlu, Y. Ermenilerin Suriye’ye Nakli: Sürgün Mü, Soykırım Mı?, http://www.ttk.gov.tr/templates/resimler/ File/01.pdf, s. 14. ET. 02.08.2015.
• Halaçoğlu, Y. (2014). Ermeni tehciri, İstanbul: BKY Yayıncılık. Haşimoğlu, M. (1959). Bakü İslam Cemiyet-i Hayriyesi ve Oltu Milli İslam Komitesi, Tarih Yolunda Erzurum, Erzurum, Yıl 1, Sayı 4, ss. 20. Karal, E. Z. (1999). Osmanlı tarihi, Ankara: TTK Yayınları, C. IX.
• Karpat, K. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kaya, F., ve Karataş, Y. (2014). Bayezid (Ağrı) vilayetinin sıhhi ve içtimai coğrafyası, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(30), 158-180.
• Krayblis, N. (2001). Rusya’nın şark siyaseti, (Yay. Haz. Mehmet Okur, Selçuk Ural), Erzurum: Aktif Yayınevi.
• Kuran, E. (1992). Birinci dünya savaşı, DİA, C. 6, s. 196-200.
• Kurat, A. N. (2014). Rusya tarihi-başlangıçtan 1917’ye kadar, Ankara: TTK Yayınları. Küçükuğurlu, M. (2008). Erzurum belediyesi tarihi 1, İstanbul: Dergâh Yayınları. McCarthy, J. (2012). Ölüm ve sürgün-Osmanlı Müslümanlarının etnik kıyımı (1821-1922), (Çev: Fatma Sarıkaya), Ankara: TTK Yayınları. Osmanlı belgelerinde Ermenilerin sevk ve iskânı (18781920). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2007.
• Osmanlı imparatorluğu ve Türkiye’nin nüfusu 1500-1927 (2003). (Haz. Cem Behar), Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Özger, Y. (2006). Erzurum valisi Mehmed Emin (Yurdakul) Bey’in Erzurum vilayetinin ihtiyaçları ve gelişmesine ait layihası, Atatürk Dergisi- Journal of Atatürk (Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü), 5(2), 115-149.
• Sakin, O. (2014). Ermeni isyanı günlüğü 1915, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Saray, M. (2005). Principles of Turkish administration and their impact on the lives of non-muslim peoples: the Armenians as a case study, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Sertçelik, S. (2015). Rus ve Ermeni kaynakları ışığında ermeni sorunu (1915-1923 sömürge savaşı), Ankara: SRT Yayınları.
• Som M. N. (2005). Tarihçe-i Erzurum, (Yay. Haz. Ahmet Fidan), İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
• Sungur, M. (1999). XIX. yüzyılda Osmanlı devletinde nüfus ve nüfus sayımları, Osmanlı, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C.4, ss. 558-566. Uçarol, R. (2000). Siyasi tarih (1789-1999), İstanbul: Filiz Kitabevi,
• Umumi nüfus tahriri, (28 Teşrinievvel 1927- Muvakkat Rakamlar), Ankara: Başvekâlet Merkezî İstatistik Müdüriyeti Umumiyesi Neşriyatı. Ünal, L. (2015). Birinci dünya harbinde Erzurum’un düşmesi sonrası meydana gelen gelişmeler ile bölgede cereyan eden muharebelerin değerlendirilmesi, 100. Yılı Münasebetiyle I. Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, ss. 417-454.
• Yıldırım, H. (2014). Mütareke yıllarında Osmanlı topraklarında göçleri önlemeye yönelik çabalar, Akademik Bakış, 7(14), 71-96.
• Yüksel, M. (2008). I. dünya savaşında Erzurum’un ilk işgal günleri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 37, 259-287.